nurt pedagogiczny, którego początki stworzył J.J ROUSSEAU głosząc tezę swobodnego wychowania zgodnego z naturą dziecka. Naturalizm pedagogiczny odkrywał dziecko, jego potrzeby, zainteresowania, ograniczając rolę wychowawcy do czuwania nad jego rozwojem (pajdocentryzm)Rozwój nauk biologicznych i psychologicznych przełomu XXI/XX w. przyniósł krytykę szkoły tradycyjnej oraz odrodzenie myśli wychowania naturalnego.
· wychowanie powinno być dostosowane do naturalnego rozwoju dziecka
· dziecko powinno uczyć się wtedy gdy poczuje potrzebę zdobywania wiedzy
· nauczyciel ma stwarzać warunki do rozwoju potrzeb poznawczych i moralnych dziecka
· nauczanie powinno być zindywidualizowane
· szkoła ma pobudzać aktywność dziecka
· ocena prac indywidualnych i zbiorowych oraz testy pomiaru uzdolnień dzieci zamiast egzaminów
· udział uczniów w planowaniu programu
· nieprzywiązywanie znaczenia do nagród i kar z zewnątrz, poleganie na wewnętrznej motywacji dziecka
· położenie nacisku na kooperację i pracę zespołową oraz twórczą ekspresję
Główne zarzuty to: wychowanie jednostronne, oparte na nieuzasadnionych nadziejach co do rzeczywistego wpływu spontanicznej działalności ucznia na ich rozwój intelektualny, przesadne zainteresowanie dzieckiem, niedocenianie planowego wysiłku w zdobywaniu wiedzy, przedkładanie swobody nad karność, chwilowej potrzeby nad dalsze cele wychowania, doświadczenia indywidualnego nad społeczne, psychologiczną organizację nauczania nad konsekwencję logiczną, inicjatywę ucznia nad inicjatywę nauczyciela, przerost zajęć praktycznych często przypadkowych pod względem treści nad zajęciami umysłowymi, które zapewniałyby dzieciom podstawy usystematyzowanej wiedzy o świecie
Pedagogika dziecka E. Key należy do nurtu pedagogiki naturalistycznej. E. Key swoje poglądy oparła na wynikających z naturalizmu pedagogicznego przekonaniu, że cele wychowania należy wyprowadzać z natury dziecka. Propagowała tzw. swobodne wychowanie, oparte na tworzeniu warunków dla najpełniejszego rozwoju dziecka. Postrzegała wychowanie jako zindywidualizowany proces kształcenia, wyznaczony przez naturalny rozwój psychofizyczny dziecka. Swoje poglądy i wizje przedstawiła w książce „100-lecie dziecka”, którą wydała w 1900 roku. W książce tej odnosi się krytycznie do ówczesnego stanu w szkolnictwie i wychowaniu. Krytykuje politykę państw w odniesieniu do dzieci. E. Key uważa system szkolny jako nieefektywny, a podawaną w niej wiedzę za zbędną w praktyce. Uważa, że lata szkolne są stracone, a wiedza zdobywana jest kosztem osobistych zdolności.
W odniesieniu do prób reform E. Key zauważa, że próby reform są daremne dopóki nie zmienią się programy kształcenia odstępujące od wykształcenia ogólnego.
Jednocześnie E. Key kreśli wizję szkoły zbiorowej. W swojej koncepcji zakłada, że nauczanie powinno rozpoczynać się w wieku 9-10 lat i trwać powinno do 15-16 roku życia. Przedmioty nauczania powinny być traktowane poglądowo i nie powinno się ich rozszczepiać na działy. Powinny być dostosowane do rozwoju dziecka i odpowiednio rozłożone w czasie. Nie tylko w porach dnia, ale również dostosowane do pór roku. Szkoły powinny być koedukacyjne i uczące życia w rodzinie i w państwie.
Najważniejszymi jednak założeniami pedagogiki dziecka E. Key są poznawanie indywidualnych zdolności i kierowanie się w ich stronę, z jednoczesnym uwzględnianiem indywidualnych różnic między dziećmi. Dla dzieci pozbawionych szczególnych uzdolnień powinno się znaleźć taki sposób nauczania, aby ich indywidualności mogły się rozwijać. Kategoryczny nacisk E. Key kładzie na zerwanie z systemem wykładów. W czasie lekcji dzieci mogą się uczyć różnych przedmiotów w zależności od własnych zainteresowań. Odrabianie lekcji odbywa się w szkole, a prace domowe ograniczają się do czytania lektur beletrystycznych. Grupy, w których dzieci się uczą nie powinny być liczniejsze niż 12 osób
Pedagogika kultury wywodzi się z prądu pedagogiki humanistycznej. Ogólny jej kierunek wyznaczył W.Dilthey.
CZŁOWIEKàPedagogika kultury postrzega człowieka jako istotę kulturotwórczą, złożoną i wielowarstwową uczestniczącą w procesie przyswajania sobie, rozumienia i używania gotowych dóbr kultury oraz wytwarzania nowych. Pedagogika kultury opiera się na przekonaniu, że kultura zaspokaja odpowiednie potrzeby człowieka. Kontakt człowieka z kulturą odbywa się poprzez przeżywanie i rozumienie. Przeżywanie dostarcza wszelkiej wiedzy o rzeczywistości, a świat staje się dostępny dopiero wtedy, gdy człowiek pojmuje swoje przeżycia, ich sens i cel. Osiągnąć to można przez wychowanie.
CEL WYCHOWANIAà Wychowanie polega na kształceniu, które zmierza do udoskonalenia procesów przeżywania i rozumienia oraz ich związków z życiem psychicznym, czyli do ukształtowania osobowości.Twórcy pedagogiki kultury uważali, że dobra kultury materialnej, dobra duchowe są głównym materiałem i stanowią źródło dla celów wychowania. Celem wychowania jest przygotowanie młodych pokoleń w oparciu o istniejącą kulturę, do czynnego i twórczego udziału w budowaniu nowych wartości. Temu celowi wychowawczemu służy kształcenie.
Pedagogika kultury akcentuje jedność osobowości ze światem wartości ponad indywidualnych i od tego uzależnia duchowy rozwój osobowości. W ich rozwijaniu upatruje istotny sens życia ludzkiego.Oprócz Dilthey’a, przedstawicielami tego nurtu są Spranger i Kirschensteiner, a w Polsce Hessen i Nawroczyński.
Personalizm:
à filoz. «koncepcje filozoficzne przyjmujące za punkt wyjścia różnie interpretowaną problematykę osobowości ludzkiej pojmowanej metafizycznie jako osoba — byt natury duchowej, obdarzony świadomością i wolą, twórczy, wolny i odpowiedzialny moralnie »
Według Hessena pomiędzy wychowaniem i kulturą istnieje ścisła zależność. Cele wychowania pokrywają się z celami kultury. Głównym celem wychowania jest kształcenie (kształtowanie) osobowości ludzkiej.Hessen wyróżnia w strukturze wychowania cztery, wzajemnie przenikające się, warstwy:
- życie biologiczne, czyli psychofizyczny rozwój człowieka.
- Warstwa bytu społecznego, czyli uspołecznienie jednostki poprzez wychowywanie go do grupy społecznej.
- warstwa kultury duchowej, która ma charakter wspólnoty duchowej.
- „warstwa doskonałej wspólnoty moralnej”, u podstaw której leży pierwiastek doskonałej miłości „w sensie czynnej miłości bliźniego”.
Według Hessena, zad. szkoły polega na kształceniu w dziecku poczucia prawa i świadomości społecznej. Uważa, że wychowanie przedszkolne, szkolne i poza szkolne powinno być drogą do anomii, czyli istnienia pozbawionego prawa, przez heteronomię, czyli posłuszeństwo prawu nadanemu z zewnątrz, do autonomii jako posłuszeństwu prawu, pochodzącemu z własnego wyboru.
Anomiczny charakter wieku dziecięcego wyraża się głównie w zabawie. Hessen uważa, że zabawa powinna być zorganizowana tak, aby stanowiła przejście od zabawy do pracy. Uważał, że praca wprowadza w życie dziecka ład i prawidłowość.
Podobnie rozwiązuje Hessen zagadnienia karności na tym samym stopniu wychowania. Jego zdaniem, powinność ma być dziecku wskazana nie drogą nakazów i zakazów, lecz w postaci stosunków przedmiotowych i rzeczowych, przenikniętych autorytetem. Hessen kategorycznie odrzuca karę jako mechaniczny środek wymuszania karności szkolnej.
Ważnym elementem w kształceniu osobowości, według Hessena, jest samokształcenie na terenie poza szkolnym. Za najważniejsze jego ośrodki uważa biblioteki, muzea, czasopisma, wystawy itp. Hessen domaga się aby przy organizowaniu ośrodków, uwzględniać zainteresowania duchowe i potrzeby kulturalne poszczególnych jednostek i grup młodzieży, bowiem za pomocą różnych dróg i środków kształcenia da się osiągnąć prawdziwe uspołecznienie.
Hessen rozróżnia trzy stopnie kształcenia naukowego:
- kurs epizodyczny,
- systemowy i
- uniwersytecki, odpowiadające trzem szczeblom wychowania moralnego: anomii, heteronomii i autonomii.
Hessen uważał, że osobowości nie kształcą ani nakazy, ani kazania, powstaje ona i pogłębia się jedynie w miarę jak jednostka pracuje nad wartościami ponadosobowymi, które nadają jej treść życiową, czyli osobowość rozwija się jednocześnie przez uczestniczenie w procesie twórczym i pogłębianiu swego życia wewnętrznego.
W pedagogice emancypacyjnej centralną rolę odgrywa pojęcie emancypacji, czyli wyzwolenia jednostek od społecznej przemocy przez aktywny udział w kreowaniu antyrepresyjnych form wychowania i współżycia, ale i autonomię, wyzwolenie i uzyskanie przez młodego człowieka wewnętrznej niezależności od autorytetów.Pedagogika emancypacyjna nie zgadzała się na to aby osobowość człowieka była kształtowana z zewnątrz, by była przystosowywana do normatywnych, ideologicznych i politycznych żądań swoich władz państwowych. Postulowała by człowiek stawał się takim, jakim chciałby być, postulowała podjęcie walki ze strukturami władzy by ją znieść, zniszczyć i nie reformować. Emancypacja oznaczała wyzwolenie się spod społecznej dominacji i zależności, ku swobodnemu wyrażaniu własnych, autentycznych potrzeb, równości szans, prawu do samostanowienia, samoregulacji, do wychowania wolnego od przemocy i wzmacniającego się JA. Takie terminy jak wyzwolenie, emancypacja czy wolność stały się kluczowymi hasłami do wszelkich rewolucyjno-reformatorskich inicjatyw w systemach oświaty różnych państw.
dwa nurty: polityczny i indywidualistyczno-anarchiczny.- Pierwszy nurt poprzez nadanie mu politycznie instrumentalnego charakteru sprawił, że pedagogika emancypacyjna stała się ruchem protestu przeciwko nowoczesnemu społeczeństwu przemysłowemu, przeciwko ideologii oraz przeiwko szeroko rozumianym zagrożeniom ekologicznym.- Drugi nurt jest źródłem romantycznej czy utopijnej wiary w ukształtowanie nowego człowieka w doskonałym, wolnym od władzy i przemocy społeczeństwie. Ukazuje jako naczelny cel wychowania umożliwienie człowiekowi bycia wolną osobowością, wolną od przymusów jakie niosą za sobą państwo, religia, prawo i normy moralne. Nurt ten kładzie nacisk na wolność jednostki, zdolność do samostanowienia i autonomii.Do podstawowych nurtów pedagogiki emancypacyjnej należy zaliczyć pedagogikę „uciśnionych” Freire’a, pedagogikę „wyzwolenia dziecka” Neill’a, pedagogikę krytyczą Szkoły Frankfurckiej.
Neill krytykował szkołę tradycyjną. Sądził, iż była ona wymyślona przez dorosłych i dla dorosłych. Dorośli narzucając własne tempo i sposoby uczenia się, nieświadomie negowali prawo dziecka do bycia sobą, do zabawy, twórczości i dzieciństwa.
Neill wychodził z założenia, że dziecko jest z natury dobre, mądre i rozsądne, że posiada własną niepowtarzalną osobowość, że nie rodzi się bezduszną istotą, którą trzeba ulepszać i naprawiać. Twierdzi, że należy pozostawić dziecku absolutną swobodę. Na tych założeniach oparł główne zasady swojej pedagogiki w odniesieniu do nauki i do wychowania.Zasady dotyczące nauki- dewiza „róbcie co chcecie”- swoboda chodzenia do szkoły- szkołą zarządzają i kierują dzieci- lekcje odbywają się na zasadzie zajęć fakultatywnych- decyzją o rozpoczęciu nauki pisania i czytanie podejmuje wychowanek- najważniejsza jest własna decyzja dziecka o nauce bez nacisku osób dorosłych- nie zwraca się uwagi na stroje i uczesanie- dzieci nie obawiają się nauczycieli (nauczyciel nie krzyczy, nie prawi morałów)- lekcje dostosowane są do wieku dziecka, czasami do zainteresowań- dzieciom nie podaje się planu zajęć, bo podział na przedmioty nie jest im do niczego potrzebny- nie ma lekcji religii (wiara powinna być domeną ludzi dojrzałych, tak jak zabawa jest prawem dziecka)
Zasady dotyczące wychowania- jak najwięcej swobody- każdy ma prawo głosu, głos dziecka jest równy głosowi wychowawcy- parlament szkolny podejmuje ważne decyzje, począwszy od rozstrzygania najmniejszych sporów między wychowankami, a skończywszy na uchwałach w sprawie zakazów i kar- zabronione jest tylko to co zagraża bezpośrednio życiu wychowanków (np. pływanie bez ratownika, wspinanie się po dachach)
SOCJOLOGIZ PEDAGOGICZNY
Istota – socjologiczne ujęcie istoty wychowania jest przeciwstawne koncepcjom naturalistycznym. Polega ono na tym, że proces wychowania utożsamia się z procesem urabiania jednostki przez grupę społeczną i otaczające środowisko. Wychowanie ma być środowiskowym procesem kształtowania jednostki na określony społecznie typ. Wychowanie polega na adaptacji do istniejących warunków. Spontanicznemu więc rozwojowi “od wewnątrz” wg koncepcji naturalistycznej – koncepcja socjologiczna przeciwstawia urabianie “od zewnątrz”. Założenia – koncepcja ta opierała się na determinizmie środowiskowym, a mianowicie na przekonaniu, że każdy osobnik żyjący jest określony przez zewnętrzne warunki życiowe, warunki środowiskowe, od których jest ściśle uzależniony. Przedstawiciele –: Emil Durkheim, Paul Natorp, a w Polsce – Stanisław Karpowicz, Helena Radlińska, Florian Znaniecki, Józef Chałasiński, i inni. Krytyka – pedagogika socjologiczna, podobnie jak pedagogika naturalistyczna, choć na innej drodze i za pomocą innych metod badawczych – przyczyniła się do rozwoju i pogłębiania problematyki pedagogicznej. Zwróciła ona szczególną uwagę na społeczne uwarunkowanie procesów wychowawczych i w tym zakresie zgromadziła bardzo bogatą wiedzę empiryczną. Pozwoliła także zrozumieć nauczycielom i wychowawcom społeczną funkcję szkoły i instytucji wychowawczych. Niemniej kierunki socjologiczne w pedagogice budzą szereg uwag krytycznych, ponieważ:
Pedagogika socjologiczna bardzo często miała i ma charakter konserwatywno-oportunistyczny; utrwalała i utrwala nieraz przekonanie, że istniejący układ sił i stosunków społecznych jest trwały i wartościowy i dlatego wychowanie powinno być adaptacją do tych stosunków, powinno więc te stosunki umacniać. “Środowisko”, “ustrój społeczny” pojmuje nie dialektycznie, tzn. dynamicznie, jako ulegające zmianom, lecz statycznie. Pedagogika socjologiczna operuje często mylnymi teoriami grup społecznych, a mianowicie pojmuje społeczeństwo jako wielość zachodzących na siebie i krzyżujących się grup i środowisk społecznych: zawodowych, wyznaniowych, narodowościowych, nie widzi natomiast zasadniczego podziału społeczeństwa na przeciwstawne i walczące z sobą klasy społeczne. Skrajny socjologizm i determinizm środowiskowy w pedagogice ogranicza celowość i skuteczność świadomej pracy wychowawczej, prowadzi do fatalizmu (pochodzenie społeczne i środowisko przesądza jakoby los i możliwości rozwojowe człowieka) oraz do pesymizmu pedagogicznego i negacji roli szkoły i wychowania. Tymczasem środowisko nie tylko wpływa i urabia człowieka i nie wolno tego wpływu nie doceniać, ale samo jest również przekształcane przez zmieniających się ludzi.
Psychoanaliza jest jedną z teorii życia psychicznego i jednocześnie pewną techniką terapeutyczną stworzoną przez psychiatrę i psychologa Zygmunta Freuda. Psychoanaliza należy do tych kierunków psychologicznych, które bywają określane mianem “psychologii głębi”. Freud wychodzi z założenia, że życie psychiczne jest w swej istocie nieświadome. Tylko mała część zjawisk psychicznych odbywa się świadomie. Jądro nieświadomej psychiki stanowią przeważnie popędy dążące do urzeczywistnienia się, oraz treści wyparte i stłumione, zepchnięte w podświadomość. Treści te także przenikają do świadomości urzeczywistniając się, a ich charakter jest przeważnie seksualny. Jeśli treści te są zgodne z jaźnią, przejawiają się normalnie, gdy zaś nie- powstaje konflikt mogący być przyczyną różnych nerwic.
Freud odrzuca przekonanie o niewinności dziecięcej. Uważa on, że libido jako siła popędu seksualnego gra dużą rolę już w wieku dziecięcym. Libido ujawnia swoje działanie od początku życia, związana jest początkowo z zaspokojeniem głodu, zwraca się do różnych sfer erogennych, które dziecko odkrywa na własnym ciele. Dopiero zetknięcie się z innymi dziećmi sprawia, że libido przestaje się ograniczać do własnej osoby i zaczyna zwracać się ku innym.
Pierwszym objawem popędu płciowego u dziecka jest tak zwany kompleks edypa (popęd do matki lub ojca) i musi on być przezwyciężony przez dziecko jeśli ma ono wejść na drogę normalnego rozwoju. Między szóstym a ósmym rokiem życia rozwój libido przechodzi w okres utajony, a dążności seksualne słabną i odzyskują swoją siłę dopiero w okresie dojrzewania (sublimacja).
wychowanie w ujęciu psychoanalitycznej pedagogiki sprowadza się do uwalniania wychowanka od szkodliwych wewnętrznych nieświadomych zahamowań, do niweczenia złudzeń życiowych, do odsłaniania przed człowiekiem jego prawdziwych życzeń i pobudek działania, do poddawania nieświadomych sił popędowych władzy woli, do rozwijania samopoznania i samokrytyki, do wytwarzania nowej postawy życiowej, opartej na autonomicznej (moralnej) osobowości.Ocena – do pozytywnych stron pedagogiki psychoanalitycznej można zaliczyć:
- zwrócenie uwagi na rolę wczesnego dzieciństwa w kształtowaniu osobowości;
- zaakceptowanie potrzeby chronienia dziecka przed przeżyciami mogącymi wywoływać procesy frustracyjne, czy zaburzenia nerwicowe;
- podkreślenie potrzeby zachowania równowagi i ciepła uczuciowego między rodzicami i dziećmi, czy między wychowawcami i wychowankami;
- przeciwstawienie się surowym i brutalnym karom;
- podkreślenie znaczenia sensownego i odpowiedniego do wieku uświadomienia wychowania seksualnego.
Z drugiej jednak strony trudno uznać psychoanalizę za koncepcję słuszną. Oparta jest ona przede wszystkim na metafizyce życia nieświadomego i jego przemożnej roli. Przyjęcie popędu seksualnego za podstawową siłę kierowniczą w życiu człowieka nie jest niczym uzasadnione. Sprowadzenie całego wychowania do postępowania psychoanalitycznego jest zlekceważeniem roli planowej i świadomej działalności wychowawczej oraz nie docenieniem roli w rozwoju jednostki, jej własnej świadomej aktywności. Przypisywanie metodzie psychoanalitycznej mocy rozwiązywania nawet konfliktów społecznych jest czystą magią.
Przedstawiciele tego nurtu zwrócili uwagę na znaczenie środowiska społecznego dla rozwoju osobowości ludzkiej. Ich zdaniem jednostka przynosi na świat jedynie ogólne predyspozycje, które rozwijać można dzięki wychowaniu. W warunkach idealnych jednostka i społeczeństwo są współzależne. Jednostka pomaga społeczeństwu w osiąganiu jego celów, a społeczeństwo służy jednostce w urzeczywistnianiu jej planów co jest możliwe dzięki plastyczności natury ludzkiej.
Przedstawiciele neopsychoanalizy nie zgadzają się z Freudem, że człowiek jest z natury zły i aspołeczny, a jeśli taki jest, to za sprawą warunków społecznych w jakich żyje, z powodu niesprawiedliwości i niewłaściwego wychowania. Choć społeczeństwo usiłuje rządzić ludźmi, to jednak każda jednostka zachowuje pewien stopień twórczej niezależności pozwalającej na przeprowadzenie zmian społecznych. Człowiek posiada bowiem samą wiedzę, wie czego chce i potrafi o to walczyć.Przedstawiciele – Fromm starał się wykazać wbrew Freudowi, że natura ludzka jest wytworem historii i kultury, a podstawowymi zjawiskami psychiki są potrzeby społeczne człowieka (np. miłość, czułość, współczucie). Wg Fromma człowiek nie jest samowystarczalny (jak twierdzi Freud). Wg Fromma człowiek czuje się samotny dlatego, że zerwał więź społeczną z naturą i innymi ludźmi. Fromm uważał, że człowiek ma dwojaką naturę:
- jako istota żyjąca ma pewne potrzeby fizjologiczne, które muszą być zaspokojone;
- jako istota ludzka posiada samowiedzę, rozum i wyobraźnię.
Tylko przez zrozumienie psychiki ludzkiej, analizę jej potrzeb, można wychować człowieka i zbudować doskonałe społeczeństwo.
Fromm wymienia pięć podstawowych potrzeb człowieka:
- potrzeba więzi (człowiek utracił instynktowną jedność z naturą, jako istota obdarzona wyobraźnią i rozumem, stworzył on stosunki społeczne oparte na twórczej miłości, odpowiedzialności, szacunku i zrozumieniu);
- potrzeba transcendencji (każąca się wznosić ponad zwierzęcą naturę i rozwijać swoje twórcze siły);
- potrzeba zakorzenienia w świecie (człowiek pragnie być integralną częścią świata i czuć, że do niego przynależy);
- potrzeba tożsamości osobowej (zachowanie swej odrębności);
- potrzeba światopoglądu (umożliwiająca zrozumienie świata).
Wszystkie te potrzeby są wrodzone, a sposób ich zaspokojenia zależy od warunków społecznych. Osobowość rozwija się w zgodzie z tymi warunkami i jest zazwyczaj kompromisem pomiędzy potrzebami wewnętrznymi a zewnętrznymi wymaganiami społeczeństwa.K. Horney – podobnie jak Fromm starała się usunąć błędne poglądy Freuda na psychikę człowieka. Jej zdaniem chora osobowość człowieka ma swoje źródło w lęku neurotycznym (podstawowym przeżyciu dziecka opuszczonego i bezradnego). Ów lęk powstaje gdy dziecko z jakichś powodów traci poczucie bezpieczeństwa w stosunku do swoich rodziców, dlatego chcąc się uwolnić od tego lęku ucieka się ono do różnych strategicznych wybiegów (może być wrogie i agresywne oraz mściwe, może być uległe i pokorne chcąc odzyskać względy rodziców, wreszcie może wytworzyć sobie wyidealizowany świat wolny od problemów).
Horney rozróżnia dziesięć potrzeb:
- potrzeba współczucia i uznania;
- potrzeba przychylnego partnera;
- potrzeba zacieśnienia życia i poprzestawania na małym;
- potrzeba władzy;
- potrzeba eksploatowania innych;
- potrzeba prestiżu;
- potrzeba osobistego podziwu;
- potrzeba własnego udoskonalenia;
- potrzeba samowystarczalności i niezależności;
- potrzeba nieskazitelności.
Ponieważ pełne zaspokojenie tych potrzeb nie jest możliwe mogą one stać się źródłem konfliktów wewnętrznych. Powyższe potrzeby rozdzieliła później Horney na trzy grupy:
- potrzeby mające na względzie ludzi;
- potrzeby nie liczące się z ludźmi;
- potrzeby wrogie dla ludzi.
W każdej jednostce zachodzą konflikty a ich ostrość zależy od doświadczeń nabytych w dzieciństwie. Osoba normalna jest w stanie rozwiązać owe konflikty godząc w sobie trzy możliwe postawy wyżej wymienione. Osoba chora zaś ucieka się do irracjonalnych i sztucznych rozwiązań
lansuje styl ży...
man1957