O OROGRAFII RAZ JESZCZE

Do czasu wprowadzenia reformy kwestia nauczania ortografii nie sprawiała nauczycielom większych problemów. Jeden program nauczania w szkole podstawowej integrował ortografię z gramatyką i przewidywał opanowanie podstawowych reguł ortograficznych.

Wprowadzenie reformy nie tyle rozdzieliło szkołę podstawową na dwa etapy, ile wprowadziło nowy etap nauczania, będący w pewnym stopniu odpowiednikiem szkoły średniej. Skrócenie okresu nauczania w szkole podstawowej sprawiło, że dotychczasowa koncepcja nauczania ortografii ”legła w gruzach”. Obecna podstawa programowa kształcenia ogólnego nie określa dokładnie treści nauczania w zakresie ortografii. W szkole podstawowej przewiduje się pisanie [...] z troską o kompozycję, sprawność stylistyczną oraz poprawność gramatyczną, interpunkcyjną i ortograficzną, a także estetykę tekstu [...] – natomiast w gimnazjum: [...] mechanizm upodobnień fonetycznych ( głównie pod względem dźwięczności ) i znaczenie tego zjawiska dla praktyki wymawiania i zapisywania wyrazów.

Koncepcję nauczania ortografii pozostawiono więc twórcom programów nauczania i nauczycielom. Stanęli oni jednak przed poważnym problemem: jakie zagadnienia z zakresu ortografii należy zrealizować w szkole podstawowej, a jakie w gimnazjum. Doświadczony nauczyciel, z wieloletnią praktyką, pamiętający strukturę programu sprzed reformy i krytycznie wybierający spośród wielu, tworzonych w związku z reformą (nie zawsze dobrze skonstruowanych), z pewnością potrafi samodzielnie lub z pomocą ”dobrego programu nauczania” wypracować własną koncepcję nauczania ortografii, uwzględniającą zarówno poziom jak i możliwości klasy, z którą będzie pracować. Nie zapomni też zapewne o ogromnym znaczeniu diagnozy wstępnej w nauczaniu ortografii oraz o konieczności diagnozowania bieżącego.

Zagubiony i zdezorientowany może czuć się wobec omawianego problemu młody nauczyciel, który nie zawsze wynosi z uczelni wiedzę metodyczną przydatną w codziennej pracy współczesnej, zreformowanej szkoły. Głównie więc młodym nauczycielom polecamy zamieszczone w tym numerze LABIRYNTU materiały, które - mamy taką nadzieję – pomogą mu w zmaganiach z problemami dotyczącymi nauczania ortografii. Nauczycielom nieco starszym proponujemy przypomnienie pewnych zasad metodycznych, istotnych w dydaktyce ortografii oraz wybór ćwiczeń, wśród których być może znajdą ”coś nowego”, z czym do tej pory nie zetknęli się.

PRZYPOMNIENIE

Celem ujednolicenia zapisu tekstów oraz uniknięcia błędów w dokonywaniu zapisu i rozumieniu zapisanego tekstu wprowadzono w naszym języku ogólne zasady ortograficzne. Zapis wyrazów w języku polskim opiera się na czterech zasadach: fonetycznej, morfologicznej, historycznej i konwencjonalnej. Fakt ten warto uświadomić uczniom, ucząc ortografii.

ZASADA FONETYCZNA – Piszemy wyrazy tak, jak je słyszymy.

Historycznie najstarszą spośród czterech zasad ortograficznych jest zasada fonetyczna. Dotyczy ona zapisu takich wyrazów, w których nie ma wątpliwości ortograficznych, pisze się je bowiem tak, jak się je wymawia. Zgodność brzmienia z zapisem wyrazów (i odwrotnie) w takich wyrazach jest niewątpliwa, każdemu bowiem dźwiękowi, składającemu się na dany wyraz, odpowiada tylko jeden znak graficzny.

Mówiąc o zgodności mowy i pisma, możemy brać pod uwagę tylko wymowę ogólnopolską, wolną od naleciałości artykulacyjnych.

ZASADA MORFOLOGICZNA – Piszemy wyrazy zgodnie z ich budową słowotwórczą i gramatyczną.

Historycznie jest równie dawna jak fonetyczna. Decyduje o pisowni wyrazów, stanowiących określony zespół form gramatycznych lub należących do tej samej rodziny. Zapis wyrazów uzależniony jest od formy gramatycznej lub słowotwórczej. Zasada ta uwzględnia związki wyrazów w obrębie ich odmiany (miód – miodu, mogę – możesz) oraz  w zakresie jego pokrewieństwa (siódmy – siedem, morze – morski, chmurzy się – chmura). Obejmuje wiec ona wyrazy, w których zapisie zachodzi oboczność samogłosek  lub spółgłosek ( ó :o, rz :r...).

ZASADA HISTORYCZNA – Piszemy wyrazy tak, jak były wypowiadane i zapisywane w przeszłości.

Zasada historyczna, czyli tradycyjna, dotyczy wyrazów, których pisowni nie możemy wyjaśnić za pomocą żadnej innej zasady ortograficznej. Zapis tego typu wyrazów w przeszłości odpowiadał ich wymowie i taki stosujemy do dziś. Opanowanie pisowni wyrazów opartej na tej właśnie zasadzie dokonać się może tylko przez pamięciowe ich przyswojenie. Ze względu na różnice występujące w typach pamięci uczniów poza ćwiczeniami w zapamiętywaniu wzrokowym niezbędne są jednoczesne ćwiczenia w zapamiętywaniu wzrokowo – słuchowym. Wyrazy objęte tą zasadą, a mianowicie wyrazy z  ó i rz niewymiennym oraz z h, powinny być wielokrotnie zapisywane.

ZASADA KONWENCJONALNA – Piszemy wyrazy zgodnie z przyjętymi ustaleniami, dokonywanymi przez Komitet Językoznawczy Polskiej Akademii Nauk.

Zasada konwencjonalna, czyli umowna, ustala zapis wyrazów zgodnie z przyjętą umową, tj. przyjętym ustaleniem, dokonanym przez instytucję  do tego powołaną. Zasada ta obejmuje głównie pisownię wyrazów zapożyczonych z innych języków, łączną i rozdzielną pisownię wyrazów, pisownię cząstki by z różnymi częściami mowy, imion własnych i pospolitych, skrótów i skrótowców, a także reguły interpunkcyjne. Podobnie jak w przypadku pisowni opartej  na zasadzie historycznej, zapis wyrazów objętych zasadą konwencjonalną można opanować przede wszystkim pamięciowo.

W NAUCZANIU ORTOGRAFII

NALEŻY KORZYSTAĆ Z AKTUALNYCH (NAJNOWSZE WYDANIA)

SŁOWNIKÓW ORTOGRAFICZNYCH!!!

WAŻNE W NAUCZANIU ORTOGRAFII!

Przy wyrabianiu nawyków poprawnego ortograficznie pisania musimy pamiętać o wyborze właściwej metody i odpowiednim toku postępowania. Na każdym etapie nauki ortografii i w każdym zakresie materiału ortograficznego konieczne jest przestrzegania następujących etapów pracy:

·         wprowadzenie w zagadnienie ortograficzne,

·         analiza wyodrębnionego zjawiska ortograficznego,

·         wyprowadzenie wniosku i dojście do reguły,

·         wyrabianie nawyku,

·         sprawdzenie stopnia przyswojenia materiału.

Etap I polega na zgromadzeniu materiału ortograficznego, zawierającego nową trudność ortograficzną, na stwierdzeniu  i wyodrębnieniu w tekście wyrazów z tą trudnością spośród innych,  o pisowni nie budzącej wątpliwości i znanej już uczniom.

Przy wprowadzeniu nowego materiału ortograficznego ważne jest stworzenie sytuacji problemowej, wywołanie zainteresowanie nowym zjawiskiem i chęci samodzielnego rozwiązania problemu. Zainteresować uczniów możemy już samą zapowiedzią, że w podanym tekście występuje nowe, ciekawe zjawisko językowe, a przede wszystkim przez polecenie wykrycia w zapisie i określenia nowej trudności ortograficznej.

Etap II – to analiza wyodrębnionego zjawiska ortograficznego. Analiza ta powinna doprowadzić do stwierdzenia istoty trudności ortograficznej, określenia warunków, w jakich ta trudność się pojawia,  a także do wywołania potrzeby ustalenia podstaw prawidłowego zapisu analizowanych wyrazów.

Etap III – to sformułowanie wniosku, wypływającego  z przeprowadzonej analizy. Wniosek taki formułują sami uczniowie,   by potem porównać go z regułą podaną w podręczniku  lub w specjalistycznej publikacji pomocniczej. Wyprowadzenie uogólniającego wniosku o charakterze reguły ortograficznej z rozważań analitycznych ma duże znaczenie, wpływa bowiem wzmacniająco  na zapamiętywanie.

Etap IV – to wyrabianie nawyku poprawnego pisania w obrębie opracowanej reguły ortograficznej. Praca na tym etapie polega  na stosowaniu wielu ćwiczeń utrwalających, przeprowadzanych tak długo, aż osiągnięty zostanie zamierzony cel. Na tym etapie szczególnie przydatne są ćwiczenia w pisaniu z komentowaniem, gry dydaktyczne, pisanie dłuższych form wypowiedzi i inne (patrz: tabela, charakterystyka ćwiczeń ortograficznych).

Etap V polega na sprawdzeniu stopnia przyswojenia przerobionego materiału ortograficznego. Najczęściej stosowaną formą sprawdzania wyników nauczania ortografii są dyktanda. Spełniają one jednak dobrze swoją funkcję tylko wtedy, gdy zachowuje się przy ich użyciu pewne warunki, mające decydujące znaczenie dla przebiegu pracy ucznia. Jednym z tych warunków jest ścisłe przestrzeganie zakresu trudności ortograficznych, wyznaczonych do kontrolowania. W dyktandzie – sprawdzianie powinien znaleźć się materiał uprzednio dobrze opracowany i utrwalony. Co pewien czas stosuje się dyktanda – sprawdziany dotyczące kilku rodzajów trudności. W tym przypadku zakres użytego słownictwa również musi być zgodny z zakresem opanowanego przez uczniów materiału ortograficznego.

Drugi warunek to konieczność powiadomienia uczniów i ich rodziców o terminie dyktanda i o zakresie trudności, które obejmuje. Następny warunek to właściwa technika dyktowania tekstu, a więc prawidłowa dykcja, odpowiednia donośność i intonacja głosu nauczyciela oraz niezbyt szybkie tempo dyktowania.

Tekst dyktanda czyta się najpierw w całości, a potem dyktuje poszczególne zdania. Zdania dłuższe dyktuje się cząstkami, stanowiącymi logiczną całość. Po napisaniu przez uczniów dyktanda odczytuje się tekst  w całości. W czasie odczytywania uczniowie powinni sprawdzać napisany przez siebie tekst, aby dokonać stosownych poprawek i uzupełnień.

Po zebraniu prac, jeśli jest na to czas, można omówić trudności ortograficzne tekstu ”na gorąco” w klasie. Takie bezpośrednie omówienie wywołuje żywe zainteresowanie uczniów i przyczynia się do lepszego utrwalenia w ich pamięci poprawnego zapisu omawianych wyrazów.

Ważnym warunkiem skuteczności sprawdzianów jest jak najszybsze omówienie wyników dyktanda, przeprowadzenie ćwiczenia utrwalającego pisownię wyrazów, w których zapisie uczniowie popełnili błędy oraz podanie ocen.

BARDZO WAŻNE!

·         Nauczanie ortografii powinno mieć zarówno charakter systematyczny jak i okolicznościowy.

·         Organizacja nauczania ortografii obejmuje odpowiednie rozplanowanie materiału, zaplanowanie toku metodycznego jednostki lekcyjnej oraz zgromadzenie i planowe wykorzystanie odpowiednich środków dydaktycznych.

·         Przy planowaniu pracy powinno się przestrzegać podstawowych zasad dydaktycznych, w tym:

-          systematyczności,

-          stopniowania trudności,

-          trwałości wiedzy.

BARDZO, BARDZO WAŻNE!!!

Ucząc ortografii nie możemy zapominać o znaczeniu   w naszej pracy:

Ø      diagnozy wstępnej,

Ø      diagnozowania bieżącego,

Ø      diagnozy końcowej.

CZYNNIKI DETERMINUJĄCE DOBÓR ĆWICZEŃ ORTOGRAFICZNYCH DO PRACY Z UCZNIAMI

Zarówno sprawy osobiste jak i społeczne wymagają komunikowania się na piśmie. Zdobycie więc umiejętności poprawnego pisania staje się dla każdego człowieka koniecznością, a nauka ortografii nabiera tym samym ważnego społecznie znaczenia.

Podstawowym celem nauczania ortografii jest wytworzenie u uczniów nawyków ortograficznego pisania, które powinny stać się czynnością automatyczną. Cel ten jest podporządkowany ogólnym celom nauczania języka polskiego.

Poprawne wypowiadanie się na piśmie jest czynnością złożoną, na którą składa się: poprawność ortograficzna, gramatyczna, semantyczna, stylistyczna i kompozycyjna. Wśród wszystkich elementów poprawności pisania poprawność ortograficzna pełni zasadniczą funkcję, gdyż od formy zapisu wyrazów zależy stopień zrozumienia zapisanego tekstu. Tylko w pełni poprawny ortograficznie zapis może zapewnić jednoznaczne zrozumienie odczytywanego tekstu, jako że forma zapisu decyduje o znaczeniu utrwalonych na piśmie wyrazów i zdań.

Rolę wszelkiego typu ćwiczeń ortograficznych można określić następująco: uprzedzają błędy ortograficzne w ortogramach rzadziej stosowanych przez ucznia, uświadamiają mu wartość myślenia ortograficznego i odwoływania się do morfologii, ćwiczą   w odwoływaniu się do różnych zasad ortograficznych i reguł oraz utrwalają je w świadomości ucznia; wyrabiają nawyki pamięci wzrokowej, słuchowej i motorycznej jako środków prowadzących  do pełnego opanowania ortografii oraz umacniają ucznia w przekonaniu o konieczności stałego czuwania nad własną ortografią dzięki stałej samokontroli. Nie można więc lekceważyć roli ćwiczeń ortograficznych, jednak trzeba wiedzieć, jak je najefektywniej dydaktycznie stosować.

Dobór ćwiczeń ortograficznych w procesie nauczania – uczenia się jest determinowany przez:

1.      aktualnie omawiane zagadnienia językowe, np. z zakresu fonetyki, fleksji, słowotwórstwa... (decyduje to o konieczności stosowania ćwiczeń ortograficzno - słownikowych, ortograficzno – gramatycznych:  ortograficzno - fonetycznych, ortograficzno - fleksyjnych, ortograficzno - słowotwórczych i ortograficzno – składniowych;

2.      funkcje ćwiczeń ortograficznych w procesie nauczania i uczenia się:

-          utrwalająca – wyrabianie i utrwalanie nawyków ortograficznych

(na tym etapie można stosować ns. ćwiczenia: przepisywanie, pisanie z pamięci, pisanie ze słuchu, pisanie z komentowaniem, gry dydaktyczne, analizę ortograficzną),

-          sprawdzająca – kontrola wyników nauczania (tu zaleca się ćwiczenia sprawdzające typu – dyktando sprawdzające, test ortograficzny, przepisywanie jako sprawdzian );

3.      typ pamięci – wzrokowej, słuchowej, motorycznej (nie może być mowy o doborze ćwiczeń ortograficznych tylko dla uczniów o jednym typie pamięci, gdyż pozostałym wyrządzilibyśmy krzywdę, nie dając im właściwego materiału ćwiczeniowego dla ich typu pamięci;

4.      wiek ucznia (w pierwszym roku nauczania przeważa przepisywanie, stopniowo wprowadza się pisanie z pamięci i pisanie ze słuchu; w następnych latach na czoło wysuwa się pisanie z pamięci obok przepisywania i pisania ze słuchu);

5.      cechy gatunkowe ćwiczenia ortograficznego.

Od zespołu kasowego zależeć będzie, jakie ćwiczenie ortograficzne wybierze nauczyciel. W klasie o małym zainteresowaniu ortografią   na pewno sprawdzą się ćwiczenia w formie gier dydaktycznych, natomiast w klasie o wyrobionej wyobraźni można zastosować np. dyktando twórcze. Niejednokrotnie na dobór ćwiczenia wpłynie zasada ortograficzna. W celu utrwalenia reguł czy form ortograficznych można posłużyć się dyktandem z objaśnieniem    czy dyktandem wybranych reguł i form. Wyrobieniu nawyków ortograficznych służą ćwiczenia redakcyjne, stylistyczne.

Powyższe determinanty ilustruje tabela