GENEZA I ROZWÓJ FOLWARKU PAŃSZCZYŹNIANEGO:
Geneza i rozwój folwarku pańszczyźnianego był zjawiskiem charakterystycznym nie tylko dla ziem polskich, ale dla całego obszaru położonego na wschód od Łeby.
W okresie kolonizacji na prawie niemieckim główną podstawą własności ziemskiej była gospodarka czynszowa. Jeszcze w XV w. czynsze i daniny były zjawiskiem powszechnym, ale w XV w. następuje rozwój folwarku (z XVI w. stał się głównym składnikiem ustroju rolnego).
Folwarki istniały wczesniej – w dobrach kościelnych i królewskich.
Nowa forma folwarku polegała na pojawieniu się folwarku szlacheckiego – zastąpił on gospodarkę sołtysa na wsi, która była gospodarstwem hodowlanym, produkcja zboża na drugim miejscu (folwark szlachecki produkcja zbożowa na pierwszym miejscu) gospodarstwo rolno – handlowe w którym pan nie pracował osobiście lecz korzystał z cudzej pracy, sam zaś kierował folwarkiem i dbał o zbyt produktów rolnych.
Przyczyny powstania:
1. rozwój miast, rozwój demograficzny kraju i zwiększenie zapotrzebowania na artykuły rolne – wzrost popytu wewnętrznego.
2. narastanie znaczenia polityczno – społecznego szlachty, która uzyskiwała przywileje:
1355 – W Budzie – Ludwik Węgierski przyrzekł, że nie będzie pobierał nadzwyczajnych podatków wykraczających poza przyjętą normę zwyczajową. Nie będzie korzystał ze stancji w dobrach feudała. Będzie wynagradzał straty poniesione przez szlachtę w wyprawach wojennych poza granicami kraju.
1374 – Ludwik Węgierski przywileje w Koszycach (nie obejmował duchowieństwa które dopiero w 1381 go otrzymało) uwalnia szlachtę od poradlnego z wyjątkiem 2 gr od łana chłopskiego. Król miał wykupić szlachtę z niewoli. Ograniczył obowiązek szlachty w budowei zamków (tu wyjątki)
1423 statut wydany w Warce dawał szlachcie mozliwość usunięcia sołtysa. Władysław Jagiełło zezwala szlachcie na wykup sołectw i usunięcie sołtysa, który w stosunku do szlachcica (pan wsi) był buntowniczy i krnąbrny, a także nie wykonywał nalezycie swych obowiązków. Wykup sołectw był procesem ciągnącym się około 150 lat i zakończył się w 1563 roku na sejmie w piotrkowie gdzie wydano akt zmuszający pozostałych jeszcze sołtysów do sprzedaży sołectw. Wartość sołectwa ustalał sąd (często według nominalnej ceny w momencie nadania sołectwa, co przy stałym obniżaniu się wartości pieniądza oznaczało dla sołtysa wielką stratę), sam sołtys nie miał przy tym nic do powiedzenia. Skutkiem sprzedaży sołectw był upadek samorządu wiejskiego, ustanowionego w czasie kolonizacji na prawie niemieckim (gospodarki czynszowej). W ręce szlachcica przechodziła nie tylko ziemia sołtysa, ale i jego władza sądowniczo – administracyjna. Szlachcic uzyskiwał znaczne uprawnienia w stosunku do ludności wsi, będące dotąd w kompetencji sołtysa i ławy wiejskiej.
1430 – przywilej jedleńsko – krakowski – rozszerzył postanowienie o niemożności dóbr szlachcica bez wyroku sądu i o jego nie tylakności osobistej.
1454 – przywileje nieszawskie – podbudowały rozwój demokracji szlacheckiej, którą szlachta wykorzystywała do pogorszenia nie tylko sytuacji właścian ale i mieszczan – przede wszystkim do umocnienia wyzysku i ucisku chłopa.
3. możliwości związane z eksportem dalekosiężnym w wyniku wojny 1454-1466 – wojna trzynastoletnia Polska odzyskała ujście Wisły. Uzyskanie dostępu do Bałtyku sprzyjało eksportowi zboża drogą morską na zachód – do Anglii, Flandrii, na Półwysep Iberyjski.
4. spadek dochodów szlachty a wzrost jej potrzeb.
W Polsce u schyłku sredniowiecza, głównie w wyniku obiniżenia się realnej wartości czynszów, pojawiła się tendencja do spadku dochodów szlachty. Czynsz utrzymywał się nadal, ale tracił uprzednie znacznie gospodarcze wobec wzrostu cen wyrobów rzemiosła, usług i zboża oraz ogólnego spadku sziły nabywczej pieniądza. Efekt spadku wartości rent pogłebiło znacznie powiększenie się stanu szlacheckiego w Polsce. Z drugiej strony rosły potrzeby związane z przechodzeniem rycerstwa do zajęć ziemiańskich, z rozwojem ich świadomości i kultury (wpływ renesansu) oraz dążeniem do coraz bardziej wygodnego życia domowego. Pozycja szlachty w Polsce wymagała odpowiedniego statusu materialnego oraz utrwalenia i zabezpieczenia go w stanowym społeczeństwie. Ujawniła się zatem rosnąca dysproporcja między dochodami a potrzebami. Zmierzając do poprawy swych dochodów szlachta dostrzegła konieczność uaktywnienia się ekonomicznego. Czynnikami sprzyjającymi realizacji tego celu było pojawienie się dogodnych warunków zbytu płodów rolnych na rynku wewnetrznym i zagranicznym (gwałtowny wzrost cen i rosnący popyt) oraz poddaństwo chłopów. Było to związane z uzyskaniem przez szlachtę dzomiancji politycznej w państwie.
5. wzrost popytu zewnetrznego (był to element dodatkowy i nader zmienny, który wzmocnił rosnące tendencje popytowe). W drugiej połowie XV w. w Europie występuje rewolucja cen – długotrwały ruch zwyżkowy cen na wszelkiego rodzaju dobra, przy czym ceny produktów rolnych zwyżkowały znacznie silniej niż ceny produktów przemysłowych. To oraz wzrost przyrostu naturalnego w okresie od 1450 – 1600 w Europie Zachodniej spowodowało wzrost zapotrzebowania na produkty żywnościowe (głównie zboże).
Jednak wydajność rolnictwa europejskiego opartego na skosniałej technice produkcji nie wykazywała zmian. Właśnie ta dysproporcja między wzrostem popytu a słabym przyrostem przodukcji rolnej powodowała silną tendencje zniżkową cen na produkty gospodarstwa wiejskiego. Koniunkturę tą wykorzystywało rolnictwo na wschód od Łeby, które już w XV w. uzyskiwało pewne nadwyżki ponad zapotrzebowanie rynku wewnętrznego. Jednak mimo wzrostu popytu wewnętrznego to bardziej chłonnym i korzystniejszym rynkiem zbytu przedstawiały się kraje zachodznioeuropejskie (głównie Holandia, Hiszpania, Francja, Włochy, Anglia). Eksport za granicę przekraczał możliwości pojedynczego gospodarstwa chłopskiego i stanowił szanse dla feudalnego właściciela, który mógł uzyskiwać nadwyżki eksportowe w dwa sposoby:
– podwyższanie czynszów w naturze – dość rzadko i na ograniczoną skale, bo podwyższanie czynszów miało wyraźną górną granicę – nie mogło chłopa pozbawić produktu niezbędnego na utrzymanie rodziny, żywego inwentarza i na zasiew.
– Rozwijanie własnego gospodarstwa dworskiego (folwarku) możliwe gdyż:
* na obszarach środkowo – wschodniej Europy istniały jeszcze duże rezerwy gruntów zdatnych do uprawy
* przy ówczesnej technice rolniczej rodzina chłopska siedząca na gospodarstwie średniej wielkości dysponowała jeszcze (zwłaszcza w tzw. martwym sezonie) znacznymi rezerwami czasowymi, które mogły być wykorzystane na pracę w gospodarstwie pańskim.
* panowie feudalni zapewnili sobie uprzywilejowane stanowisko w państwie i wyłączyli (bądź ograniczyli) ingerencje panującego w sprawy między chłopem a panem. Podstawę prawną w tej mierze stworzyły immunitety udzielane feudalnym właścicielom w okresie osadnictwa średniowiecznego. Dzięki tym i późniejszym ustępstwom ze strony panującego (wspomniane wyżej przywileje szlacheckie) w rękach feudalnych właścicieli znalazła się stopniowo pełnia władzy nad chłopem.
Wzrost popytu wewnętrznego i zewnętrznego. W literaturze przedmiotu niejednokrotnie forsuje się pogląd, że decydujące znaczenie dla ukształtowania się gospodarki folwarczno – pańszcyźnianej w Polsce miał rosnący popyt Europy Zachodniej na zboże. Z tą tezą nie można się zgodzić zważywszy na fakt, że przemiany gospodarcze i społeczne w Polsce były głównie uzależnione od pojemności rynku wewnętrznego. Szlachta polska już w XV w. zwiększyła produkcję rolną, dążąc do zaspokojenia rosnącego wyraźnie popytu na żywnośc.
Pojemność rynku wewnętrznego wzrosła poważnie w XV i XVI w., kiedy dokonał się szybki rozwój miast, rzemiosła i handlu. Udział ludności miejskiej w ogólnym zaludnieniu kraju sięgnął w XVI w. niemal 25%. W drugiej połowie XVI w. na obszarze Korony i Prus Królewskich było ponad 700 miast i miasteczek. W okresie tym ludność Gdańska przekroczyła 40 tys. Kraków zbliżył się do 20 tys., wcześniej liczbę tę osiągnął Wrocław. Poznań liczył już około 15-16 tys. mieszkańców. Szybko rozwijała się Warszawa i Lublin (po 10 tys. mieszkańców).
Za panowania Kazimierza Wielkiego następuje dynamiczny wzrost produkcji rzemieślniczej oraz jej specjalizacja. Cechy zapewniały swym członkom monopol produkcji, ograniczając równocześnie warunki wytwórczości i zbytu wyrobów rzemiosła.
W końcu średniowiecza każde miasto było ośrodkiem rynku lokalnego, obejmującego głównie towary pierwszej potrzeby i produkty rolnicze.Duże ośrodki miejskie, pełniące zazwyczaj ważną funkcję w handlu miedzynarodowym (Gdańsk, Kraków, Lublin, Lwów, Poznań), tworzyły centra rynków regionalnych o bardziej różnorodnym składzie towarów. Wymiana towarów między miastem a wsią prowadziła do tworzenia się rynków lokalnych, regionalnych, a nawet powstania elementów rynku ogólnokrajowego. Nie ulega wątpliwości, że od XV w. gdy folwarki zaczęły kształtować oblicze polskiego rolnictwa.
W nowych warunkach nastąpił także wzrost towarności gospodarki chłopskiej. W XV w. szlachta była zainteresowana, aby chłop mógł jak najlepiej sprzedać w mieście swoje produkty, gdyż od tego zależała wysokość i regularnoś uzyskiwanych przez nią czynszów pieniężnych. Ustawodastwo szlacheckie tej epoki stara się w zasadzie bronić chłopów przed wszelkimi nadużyciami, jakich mogli dopuszczać się mieszczanie czy to w zakresie miar i wag, czy też wysokości cen. Postanowienia takie zawierają statuty mieszczańskie (1454), w których ponadto zobowiązano wojewodów do ogłoszenia cenników wyrobów rzemieślniczych, mających obowiązywać w miastach.
Możliwości eksportowe narastały stopniowo i w skali globalnej miały znacznie dużo mniejsze niż im sie to często przypisuje. Stanowiły one element dodatkowy i nader zmienny, który wzmocnił rosnące tendencje popytowe. W drugiej połowie XVI w. folwarki zmonopolizowały niemal w całości eksport zboża, nie przeznaczyły jednak więcej niż 10% swojej produkcji wobec około 40-50% sprzedawanych na rynku lokalnym. Wysokie koszty transportu powodowały, że wywóz zboża przez Gdańsk opłacał się tylko właścicielom wiekszych majątków i to położonych w dogonym dla spływu okolicach.
Znamienne jest to, że koszty produkcji zboża obniżała darmowa praca chłopów, co sprawiało, iż mimo wysokich kosztów transportu własciciel folwarku godził się zazwyczaj na cenę zaproponowaną mu przez kupców gdańskich i holenderskich. Czynnikiem zasadniczym dla szlachcica był globalny dochód, umozliwiający mu zaspokojenie potrzeb godnych jego statusu społecznego, natomiast dla kupca odpowiedni zysk od włożonego kapitału. Włascicel folwarku nie kierował się zyskiem wynikającym z relacji do wartości kapitału zaangażowanego w produkcję i handel.
Warto dodać, że polski eksport zboza w XVI w. i w pierwszej połowie XVII w. zaspokajał najwyżej 1-2% ogólnego zapotrzebowania na ten produkt w Europie Zachodniej, a 3-6% konsumpcji zbozowej mieszkańców miast Zachodu.
Rewolucja cenowa. Pewien wpływ folwarku szlacheckiego wywarła rewolucja cen, która dokonała się w Europie Zachodniej w XVI w. Ścisłe związki handlowe Polski z wieloma krajami zachodnimi spowodowały, że postępujący tam przewrót cen ogarnął również ziemie polskie. Bilans handlowy polski kształtował się w XVI w. dodatnio dzięki wzmagającemu się eksportowi zboża i drewna, w zwiąku z czym napływały do kraju z zagranicy kruszce szlachetne w postaci grubej monety – złotych dukatów i stebnych talarów. Zwiększający się ponad potrzeby ówczesnej gospodarki krajowej obieg pieniądza powodował jego deprecjację i ogólny wzrost cen. Siłę nabywczą pieniądza osłabiał także import towarów z krajów zachodnioeuropejskiech, nabywanych tam po coraz to wyższych cenach.
Stabilność waluty krajowej zależała więc ostatecznie od koniunktury na eksportowane zboże i produkty leśne. Niska wydajność rolnictwa nie sprzyjała jednak konkurencyjności polskiego zboża w okresach załania koniunktury. Dodatkowe trudności gospodarcze wyniekały z funkcjonowania trzech odmiennych systemów pienieznych w jednym państwie (koronny, pruski i litewski). Unifikacji systemu walutowego podjął się w latach 1526-1528 Zygmunt Stary. Nie udało się jednak do końca przełamać odmienności systemu koronnego i litewskiego. W obiegu funkcjonowały wówczas między innymi dukaty koronne, szóstaki pruskie oraz grosze (koronne i gdańskie). Za panowania Zygmunta Augusta monet koronnych w ogóle nie bito, a obowiązki głównej mennicy państwowej przejęła mennica wileńska.
Z zestawienia ruchów cen wynika większa opłacalność produkcji rolniczej (zbozowo-handlowej) w porównaniu z produkcją rzemieślniczą. Wśród produktów rolniczych najbardziej opłacalna była produkcja zbóż. Szybszy wzrost cen zboża niż towarów przemysłowych stanowił bodziec do zwiekszenia produkcji rolnej, pomnażał dochody szlachty i podnosił jej pozycję ekonomiczną i społeczną.
Szlachta dążyła do wprowadzenia swobody handlowej, ale miała na uwadzę tylko wolność eksportu produktów rolnych. Jednostronne podejście do tej kwestii spowodowało, że nie wykształciła się pełna i konsekwentna doktryna wolnego handlu. Liberalizm handlowy szlachty przejawiał się najsilniej w polityce celnej. Cła miały w Polsce czysto fiskalny charakter, nie były narzędziem polityki gospodarczej państwa. W 1496 r. szlachta została zwolniona od opłat celnych za wywóz towarów wytworzonych w ich dobrach oraz od towarów importowanych na własne potrzeby.
Pewien wpływ na rozwój gospodarki folwarcznej, a w szczególności na konieczność zachowania dodatniego bilansu handlowego, mieli polscy bulioniści (Wojciech Gostkowski, Szymon Starowolski, Stanisław Cikowski i inni). Ich program gospodarczy zmierzał do zachowania agrarnej struktury kraju, ponieważ widzieli w niej istotny warunek utrzymania “wolności” i przewagi politycznej szlachty. Popierali oni zwałszcza gospodarke folwarczną, która była głównym źródłem eksportu. Eksport zapewniał dodatni bilans kruszcowy, a obfitość kruszców – zdaniem bulionistów – potrzebna była do realizacji wojskowych i administracyjnych funkcji szlacheckiego państwa.
Rozwój:
kończąca się wojna trzynastoletnia i pokój Toruński, który dał Polsce dostęp do morza i ułatwił przez to eksport polskiego zboża był bez wątpienia ważnym bodźcem dla rozwoju stosunków rolnych. Statystyka pokazuje, że dopiero w XVI stuleciu przybrał on znaczące rozmiary. Polskie zboże w Europie Zachodniej 3-3,5% ogólnego zapotrzebowania na zboże. System gospodarki folwarcznej polegał na tym że właściciele feudalni w obrębie swoich włości rozbudowywali stopniowo własne gospodarstwo rolne, uprawiane przy pomocy pańszczyźnianej siły roboczej.
W pierwszym etapie rozwój gospodarstwa folwarcznego (XV i pierwsza połowa XVI) – częściowo praca pańszcyźniana, częściowo praca najemna. W drugiej połowie XVI w. panowie feudalni intensywnie rozwijając areał folwarczny zaczęli szybko zwiększać ciężary pańszcyźniane i dążyć do maksymalnego wyeliminowania pracy najemnej w gospodarstwie dworskim. Jednoczesny wzrost zależności osobistej chłopa od pana, chłopskie gospodarstwo i jego osoba została podporządkowana całkowicie dyspozycji pańskiej. Nawrót stosunków poddańczych z okresu przed osadnictwem średniowiecznym- wtórne poddaństwo chłopów. W XVII i XVIII w. poddaństwo w wyniku ucisku feudalnego zbliżyło się mocno do stanu zupełnego niewolnictwa.
Na folwark w obrębie wielkiej własności przypadało kilka wsi. Pan utrzymywał w nim zarządcę (dwornika, włodarza, urzędnika) wraz z żoną, kierującą gospodarstwem “kobiecym”, nadto najemną czeladź do prowadzenia hodowli (owczarza, pastuchów), a także kucharkę. Wymagało to niekiedy prowadzenia dośc rozwinietej sprawozdawczości i utrzymania dodatkowego aparatu kontrolnego, czego czasem panowie starali się uniknąć, oddając folwark w dzierżawę ze stałym czynszem i gwarantując dzierżawcy wysokość pańszczyzny chłopów z danych wsi; nieraz siegała ona setek dniówek tygodniowo. Wiele tych kłopotów i komplikacji odpadało w folwarku szlacheckim.
W dobrach średniej szlachty dają sie wyróżnić dwa typy folwarku: drobny, liczący najczęściej 2-3 łanów (choć bywały znaczne odchylenia) i większy, 6-8 łanów. Przeważnie na kadym folwark przypadała jedna wieś, w związku z czym granice rozwoju jego areału wyznaczała przede wszystkim rozporządzalna robocizna. Uderza przy tym podobieństwo struktury folwarcznych wsi szlacheckich tej samej klasy w całej niemal Koronie (bez Rusi i Prus). Przejawia się pna w pewnej równowadze między areałem kmiecym i folwarcznym. Ziemia kmieca i kmiecy inwentarz stanowiły – jak to się dalej okaże – podstawę gospodarki folwarcznej. Utrzymanie tej równowagi (z czego zdawał sobie sprawę między innymi Anzelm Gostomski) było warunkiem trwałości dochodów pana. Jej zachwianie wpłynąć musiało na załamanie się tego typu gospodarki, folwark szlachecki bowiem opierał się w poważnym stopniu na pańszczyźnie chłopskiej, odrabianej przy użyciu kmiecego sprzężaju i narzędzi. Równocześnie jednak stopniowo także siłę najemną. Dla szlachcica było to często koniecznością. Zagrodnicy, spotykani na wsi już od czasów kolonizacji, teraz w pierwszym rzędzie służyli u pana, który dażył do zapewnienia sobie również robocizny ludzi luźnych i robotników sezonowych. Sporadycznie natrafiamy też na folwarki oparte w pełni lub niemal w pełni na najemnej sile roboczej. Częściej występowały one jednak tylko w Prusach Królewskich.
Owe folwarki “bezbmiece”, gdy ich właściciel kmieci w ogóle nie posiadał (w pewnych przypadkach mógł ich trzymać “na czynszu”, bez obowiązku odrabiania pańszczyzny tygodniowej), w świetle obowiązującego ustawodawstwa, przede wszystkim skarbowego, uchodziły za gospodarstwa zagrodowe, nawet jeśli liczyły po kilkanaście łanów.
Jeszcze w XIV w. zdecydowana większość obszaru użytkowego w obrębie poszczególnych własności feudalnych znajdowało się w posiadaniu hłopów. Gospodarstwa pańskie (folwarki) obejmowały tylko niewielką część gruntów ornych, a w niektórych wsiach nie było ich zupełnie.
Postawową jednostką gospodarczą w Polsce była – posiadłość feudalna (około 60-70% powierzchni kraju). Wielkość majatków kształtowała się bardzo różnie od majatków magnackich – kilkaset osad do majątków feudalnych składających się z jednej lub kilku wiosek. W drugiej połowie XVI w. i w pierwszej połowie XVII w związku z koniunktórą korzystniejszą dla większych posiadłości feudalnych zaczyna się proces koncentracji własności szlacheckiej.
Z jakich gruntów powiększał się obszar folwarku:
· grunta puste – uprawiane dawniej przez chłopów. Niepomyślna sytuacja rolnictwa w drugiej połowie XVI i z początku XV w. na terenie Europy, ale także na ziemiach polskich oraz nasilenie się klęsk elementarnych (pomory na ludziach i zwierzętach domowych) doprowadziło do ruiny znaczną liczbę gospodarstw chłopskich. W XVI w. część tych gruntów przyłączono stopniowo do folwarku, część wzięli w uprawę czasową chłopi z sąsiedztwa.
· Zawłaszczenie gospodarstw sołtysich – z doby lokacji sołtysi mieli duże udziały do 10 łanów ziemi i kompetencje administracyjno-sądowe. W pierwszym okresie wzrostu zapotrzebowania na zboże sołtys, dzięki swemu areałowi, był głównym eksporterem zboża, czerpiącym znaczne dochody, które niejednokrotnie przewyższały kilkakrotnie dochody szlachcica. Na tym tle powstały i rozwinęły się sprzeczne interesy pana wsi i sołtysa – wygrał pan.
· Zabieranie chłopom pustych gruntów przez nich uprawianych – od drugiej połowy XVI w. gdy obszar pustych gruntów uległ znacznemu zmniejszeniu.
· Pojawiły się przpadki odbierania majętnym chłopom części ich gospodarstw, ale całkowite rugi chłopskie należały do rzadkości, gdyż oznaczały dla pana pozbycie się rąk do pracy, ponieważ rugowani chłopi najczęściej uchodzili ze wsi.
· Karczunek obszarów leśnych, zarośli, nieużytków. Uciekano się do niego gdy obszar gruntów pustych był na wyczerpaniu, często jednak gospodarstwo nie uprawiane przez 20-30 lat nie różniło się znacznie od innych obszarów leśnych.
Gospodarka folwarczna miała charakter ekspansywny – gospodarka rolna prowadzona na rozległym obszarze przy małym nakładzie środków i pracy.
Najbardziej charakterystyczną cechą folwarku było przeznaczenie jego produkcji na zbyt oraz oparcie się na pańszczyźnie jako głównym źródle siły roboczej. Rozwojowi folwarku towarzyszył wzrost wymiaru pańszczyzny. Już w połowie XVI w. zazwyczaj 4-5 dni w końcu tego stulecia i w XVIII w. 5-6 a nawet wyjatkowo powyżej 10 dni pańszczyzny sprzężajnej.
W warunkach rozkwitu gospodarki folwarcznej pojawiły się potencjalne możliwości rozwoju sił wytwórczych. Właściciel folwarku dysponował znacznymi dochodami, przeznaczał je jednak:
· głównie na konsumpcję
· częśc podlegała tezauryzacji (polega na gromadzeniu i przechowywaniu wartości w formie pieniędzy, złota, kosztowności lub papierów wartościowych)
· tylko niewielka część na inwestycje.
Darmowa siła robocza pozwalała osiągać rentę bez wiekszych nakładów inwestycyjnych. Stopa zysku była wprawdzie stosunkowo niska, ale dochód globalny dochodził do poważnych rozmiarów. Rozwój sił wytwórczych był zatem niewspółmierny do istniejących mozliwości.
Uprawa roli prowadzona była przy pomocy przymusowej, pańszczyźnianej siły roboczej nie była staranna. Nie pozwalało na to:
· słabe, niedożywione zwierzęta pociągowe
· liche narzędzia pracy, z którymi chłop przychodził do pracy n folwarku
· wskutek niedostatku żywego inwentarza pola folwarczne nie mogły być nalezycie nawożone; zazwyczaj nawożono część ziemi przyległej do zabudowań folwarcznych, natomiast pola oddalone w ogóle nie były nawożone albo skąpo i nieregularnie – plony nie były wysokie (w XVI w. około 4-5 ziaren z jednego ziarna wysianego).
Głównym kierunkiem gospodarczej działalności folwarku była produkcja zboża. Mniejsze znaczenie miała hodowla. Na niektórych terenach była ona jednak ważnym, a nawet głównym źródłem dochodu, np: chów wołów na Ukrainie lub owiec w zachodniej Wielkopolsce i na Pomorzu. Hodowla rozwijała się głównie w gospodarstwach chłopskich – wyjątek stanowiły konie hodowane prawie wyłącznie w stadninach wielkopańskich. Tylko na Podolu i Ukrainie spotyka się folwarki specjalizujące się w hodowli. W wielu folwarkach rozwijano też bardzo dochodową gospodarkę rybną (zwłaszcza w Małopolsce zachodniej, Śląsku) oraz leśną (Mazowsze, Litwa).
Ważnym działem wytwórczości folwarcznej było przetwórstwo rolne. W folwarkach szlacheckich najczęściej występowały browary i słodownie.
System folwarczno – pańszczyźniany – podstawowa sprawa przeszłości gospodarczej Polski. Rozpowszechnienie się tego systemu agrarnego zamiast wspólnego z Europą Zachodnią systemu czynszowego oznaczało:
✗ wielki przewrót w życiu społecznym i gospodarczy Polski. W okresie rozwoju gospodarki folwarczno – pańszczyźnianej dokonała się istotna zmiana struktury gospodarczej. Gospodarstwo chłopskie utraciło swą samodzielność i stało się jedynie elementem pewnej całości, w której dominującą pozycję uzyskał folwark pański (zmiany te były wynikiem politycznej władzy szlachty w państwie i w XVI w. zaowocowała dobrymi efektami ekonomicznymi – wówczad folwark spełnił pozytywna rolę w polskiej gospodarce). np.: eksport zboża wpłynął w zasadniczy sposób na zmianę bilansu handlowego Polski z Zachodem, z ujemnego na dodatni w końcu XV w. do połowy XVII – napływajce środki finansowe gromadzili w swych rękach kupcy gdańscy i właściciele folwarków.
✗ Przełom w poważnych konsekwencjach w zakresie życia politycznego i kultury
✗ jest to fakt wprowadzający Polskę na tory odmienne niż typowe dla Europy Zachodniej – oznaczało to początek rozejścia się dróg rozwoju gosposdarczego obu części Europy – dalszy rozwój kapitalizmu w Europie Zachodniej, proces refeudalizacji Europy Wschodniej.
W XVI w. Rzeczpospolita przeżywała okres swej swiatłości. Gospodarka folwarczna była stymulatorem postępu.
Chłopi tylko w niewielkim stopniu korzystali z dobrej koniunktury, jednakże poprawa ich sytuacji bytowej była wówczas odczuwalna. W XV i XVI w.wzrosła stopa życiowa mieszkańców wsi, zwłaszcza tych bogatszych. Uwidacznia się głównie zamożność gospodarstw większych towarowych, które mimo pewnych ograniczeń związanych z kształtującym sie systemem pańszczyźnianym – miał jeszcze szeroki zakres samodzielności. Oznaką zamozności chłopa były poważne zmiany w jego życiu kulturowym. Synowie chłopscy mogli przechodzic do miast, szkolić się w rzemiośle albo tez uczęszczać do ówczesnych szkół, nie wyłączając Akadaemii Krakowskiej. Czynnik rynku stawiał jednak w gorszym położeniu gospodarstwa mniejsze co prowadziło do pogłebienia zróżnicowania majątkowego i społecznego ludności wiejskiej. Zaostrzenie poddaństwa wpłynęło ujemnie na efekty gospodarki włościańskiej. Chłopi stopniowo ograniczali swój udział w wymianie towarowej, co począwszy od przełomu XVI i XVII w. odbiło się niekorzystnie na stanie rynku.
W miarę rozszerzenia gospodarki folwarcznej punkt ciężkości świadczeń chłopskich przesuwał się stopniowo na pańszczyznę. Posługiwano się nia zarówno w polu jak i w obejściu dworskim. Powodowało to wzrost obciążeń feudalnych chłopa, natomiast personel fachowy skaładał się częściej z sił najemnych – wyższy personel nadzorczy i administracyjny.
Folwarki rozwijały się przede wszystkim nad spławnymi rzekami, gdzie był łatwy dostęp do transprtu rzecznego.
Ubocznym skutkiem rozwoju folwarku było:
✔ wzrost ciężarów feudalnych
✔ silniejsza zależność chłopa od pana feudalengo – trzy rodzaje zależności:
· poddaństwo osobiste
· poddaństwo gruntowe
· poddaństwo sądowe
Dwie formy folwarku (z punktu widzenia charakteru rynku):
I. folwark autonomiczny (produkujący dla rynku wewnętrznego)
II. folwark ekspansjonistyczny (produkujący na rynek zagraniczny).
SYSTEM SKARBOWY
Podateki miały początkowo charakter doraźny, nakładane były przez panujacego według jego uznania. W miarę wzrastania potrzeb skarbu królewskiego stawały się dla szlachty coraz bardziej uciażliwe. Rozbicie dzielnicowe przyniosło poważne uszczuplenie dochodów państwa ( nadanie immunitetów zmniejszyło do niewielkich rozmiarów niegdyś rozległych powinności prawa książęcego; nadanie ziemi na rzecz Kościoła, moznowładców i rycerstwa okroiło bardzo znacznie majątki ksiażęce – od XV w. zwane królewszczyznami).
Kazimierz Wielki rozpoczął walkę o wzrost dochodów państwa. Wpływy do skarbca:
· podstawowym źródłem dochodów stały się majątki królewskie (zwłaszcza po wprowadzeniu prawa niemieckiego i zagospodarowaniu zeludnych terenów). Duże znaczenie miała rewindykacja zagarniętych w czasie zamieszek majątków panującego (za Kazimierza Wielkiego). Do XV w. ustaliły się następujące formy korzystania z dóbr ziemskich – królewszczyzn:
1. dzierżawienie za określoną kwotę pieniężną, rzadko dodatkowo pewne ilości produktów w naturze
2. zarząd własny (samorząd starostów, królewskich urzędników administracyjnych w Małopolsce tzw. wielkorządców) z określonym wynagrodzeniem dla zarzędcy i obowiązkiem wyliczania się ze wszystkich dochodów
3. gołe dozywocie – w nagrodę za zasługi dla państwa lub panującego dawano pewne majatki w odżywotnie posiadanie bez zadnych obciążeń na rzecz skarbu państwa (popularne za Władysława Jagiełły i Władysława III)
4. zastaw wierzycielom w zamian za udzielone pożyczki. Niektóre zastawy trzeba było wykupić przez zwrot pożyczonej kwoty. Inne bez tego po określonym czasie wracały do monarchy, nie trzeba było ich wykupywać (dochodem pozyczającego były dochody jakie dane...
rymasddz