Ekspresjonistyczny charakter hymnów Jana Kasprowicza.

Analiza i interpretacja fragmentów Dies irae

Główne zagadnienia lekcji

Zajęcia poświęcone są analizie i interpretacji fragmentu hymnu Jana Kasprowicza Dies irae. W zakresie rozszerzonym – uczniowie wskażą filozoficzne podstawy ekspresjonizmu odczytanego jako „język buntu”.

Cele lekcji

Uczeń potrafi:

·         czytać z właściwą dykcją i intonacją fragmenty hymnu Dies irae

·         określić, na czym polega katastroficzny charakter utworu

·         w czytanych fragmentach wskazać cechy poetyki ekspresjonistycznej

·         interpretować utwór, biorąc pod uwagę gatunek, styl i zawarte w nim postawy filozoficzne

·         wykorzystać w interpretacji utworu kontekst literacki i filozoficzny

·         wskazać cechy ekspresjonistyczne w malarstwie i muzyce. 

Uwagi dotyczące realizacji lekcji

Zajęcia trwają jedną godzinę lekcyjną. Nauczyciel łączy pogadankę heurystyczną
z elementami metody problemowej i pracą w małych grupach. W domu uczniowie mają uważnie przeczytać hymn Jana Kasprowicza Dies irae i zastanowić się nad jego kompozycją.

Środki dydaktyczne

·         Ewa Paczoska, Przeszłość to dziś, cz. II, s. 208–213

·         słowniki wyrazów obcych, słowniki terminów literackich

Pojęcia i terminy

katastrofizm, ekspresjonizm, ekspresja

Przebieg lekcji

1. Wprowadzenie

Nauczyciel przypomina, iż początek Młodej Polski przypadł na koniec XIX w. Prosi uczniów, aby określili, jakie postawy i nastroje wywołuje sytuacja końca wieku. Uczniowie powinni wymienić takie zjawiska, jak: niepokój, obawy, iż zbliża się koniec świata,  przeczucie nadejścia jakiejś katastrofy, poczucie zagrożenia, świadomość kryzysu, popularność różnego rodzaju proroctw, zapowiedzi, znaków.

Pojęcia: schyłkowość, katastrofizm, fin de siècle już wcześniej pojawiły się na lekcjach, teraz można je przypomnieć. Uczniowie powinni też podkreślić podobieństwo tych postaw
w różnych epokach historycznych (każdy koniec wieku wywoływał podobne nastroje).

Nauczyciel prosi, aby młodzież przyjrzała się zamieszczonej w podręczniku reprodukcji obrazu Edvarda Muncha Krzyk, a następnie przedstawiła jego interpretację, opierając się na zamieszczonych w podręczniku objaśnieniach. Uczniowie wypowiadają się na temat obrazu, dzielą się swoimi refleksjami, próbują określić nastrój i poetykę dzieła. Nauczyciel zapisuje na tablicy niektóre określenia pojawiające się w wypowiedziach:

–        ekspresja, ekspresyjny;

–        krzyk samotnego człowieka, w którym bierze udział natura;

–        krąg tematyczny: lęk, samotność, groza, ból, otchłań, ludzka egzystencja;

–        napięcie wewnętrzne;

–        deformacja;

–        kontrastowość kolorów.

Wyodrębnione w ten sposób cechy formalne i motywy tematyczne uczniowie identyfikują jako wyznaczniki stylu ekspresjonistycznego (poprzestając na razie na ogólnym, nieco intuicyjnym rozumieniu tego terminu). Jeśli zachodzi potrzeba należy wyjaśnić pojęcie ekspresja, korzystając ze słowników.

(ok. 10 minut)

2. Rozwinięcie

Analiza i interpretacja hymnu Dies irae Jana Kasprowicza

Plan analizy:

1. Określenie gatunku utworu, wskazanie tradycji:

–        hymn; tytuł nawiązuje do średniowiecznej pieśni kościelnej Tomasza z Celano
z XIII w., o bardzo podniosłym charakterze, śpiewanej w Dzień Zaduszny;

–        warto podkreślić obszerność utworu, jego rozległość: kompozycja składa się z szeregu obrazów powtarzających się i nawiązujących do siebie (powtarzają się motywy
i symbole);

–        powtarzają się również układy prozodyczno-wersyfikacyjne, przy czym rytm wiersza jest zmienny; odnajdujemy tu cechy typowe np.: dla litanii, kolędy Bóg się rodzi, suplikacji (pieśni błagalnej), wezwań; a także obrazy zagłady świata, mające swój własny rytm, np.: „O grozo świata! / O widma, płynące w dal! – / W ten przestwór ślepy i głuchy, / w wilgotny mgławy pył, / w te ciemne wnętrza bezsłonecznych brył – / w potworne gmachy nadszczytowych chmur!” (uczniowie wskazują odpowiednie fragmenty utworu);

–        z gatunkiem ściśle się wiąże podniosły, uroczysty, ale i posępny nastrój przywołujący tradycję pieśni kościelnych i motywów eschatologicznych;

–        motyw psalmisty, do którego zwraca się podmiot liryczny, nadaje szczególną rangę problematyce utworu (potęguje też nastrój).

2. Określenie tematu (jest kilka wątków tematycznych, łączących się ze sobą; jeśli uczniowie mają problem z ich hierarchizacją, można poprosić, aby zwrócili uwagę
na motywy, które najczęściej się powtarzają):

–        kilkanaście razy powraca sformułowanie „Pańskiego gniewu dzień”; tematem jest więc koniec świata i Dzień Sądu Ostatecznego mający tu inną niż biblijna wykładnię;

–        nadejście końca świata ukazane jest w sposób wyraźnie nawiązujący do stylu Apokalipsy św. Jana;

–        podmiot liryczny – człowiek (Adam) w imieniu ludzkości występuje przeciw Bogu,
w jego postawie można odnaleźć zarówno prometejski bunt jak i bluźniercze oskarżenie Boga o to, że dopuścił do istnienia grzechu i zła, aby za nie sądzić człowieka i skazywać go na potępienie (w obu płaszczyznach uczniowie wskażą wyraźny kontekst Wielkiej Improwizacji);

–        „Głowa w cierniowej koronie” – symbol cierpienia;

–        „Ewa jasnowłosa” – symbol grzechu ludzkości wiąże się z motywem wypędzenia
z raju.

3. Poetycki opis utworu:

Uczniowie pracują parami (lub czwórkami). Nauczyciel prosi, aby zastanowili się nad wskazanymi przez niego fragmentami utworu stanowiącymi zamknięte sekwencje odnoszące się do obrazu zagłady świata, np.:

I. „Biada!... Pierś światów, przed chwilą tak żywa,...” aż do słów: „ta Głowa, w cierń uwieńczona!”

II. „Miliardy krzyży...” aż do słów: „wypływające z Wszechmocy Istnienia”.

III. „Idą na się zmartwychwstali – ...” aż do słów: „niemy i głuchy Strach...”

W obrazach zagłady i męki człowieka (ludzkości) uczniowie powinni odnaleźć m.in. cechy omawiane przy analizie obrazu Muncha (są wypisane na tablicy), wskazać środki stylistyczne i określić ich funkcje. W razie potrzeby mogą skorzystać z informacji zawartych w ramkach w podręczniku Młodopolski ekspresjonizm: język buntu, Świat po katastrofie.

Po kilku minutach pracy w zespołach, następuje prezentacja (zabierają głos chętni, pozostałe osoby uzupełniają wypowiedź). Odwołując się do konkretnych fragmentów, młodzież wskazuje takie cechy i środki artystyczne, jak:

–        dynamizacja obrazów przyrody (uzyskana przez powtórzenia, wyliczenia czasowników, ożywienia i personifikacje);

–        wprowadzenie kontrastowej, ostrej  kolorystyki (czerwień, czerń, żółć, fiolet);

–        dysonanse zawarte w warstwie brzmieniowej wiersza (onomatopeje, eufonia itp.);

–        warstwa brzmieniowa zmierzająca ku „poetyce krzyku” (widać to w słownictwie
i frazeologii);

–        hiperbolizacja obrazów (oglądanie zagłady z kosmicznej perspektywy);

–        nasycenie obrazów motywami śmierci, zagłady, katastrofy;

–        symbole biblijne, a zawłaszcza apokaliptyczne.

Podsumowując, nauczyciel podkreśla, że ekspresjonistyczna poetyka hymnu Dies irae wiąże się z katastroficznym obrazem zagłady świata i metafizycznymi pytaniami: o dobro
i zło, karę za grzech, źródła i sens cierpienia, zasady rządzące światem i kondycją ludzką. Zamykając analizę utworu, warto zwrócić uwagę na liczne w nim powiązania
i przekształcenia znaków kulturowych, np.:

–        w hymnie (gatunku podniosłym, uroczystym, poważnym) brakuje elementu pochwały, zamiast apoteozy jest bunt, pojawiają się bluźniercze pytania;

–        w pieśni kościelnej następuje odwrócenie relacji między człowiekiem a Bogiem (grzeszny człowiek jest podniosły w swym cierpieniu, winą za istnienie zła i grzechu podmiot liryczny obarcza Boga);

–        uroczysty charakter hymnu – przeobraża się w dramatyczny krzyk cierpienia i grozy;

–        wizja zagłady jest przerażająca, ale i piękna w ogromie destrukcji;

–        obrazy zagłady świata zewnętrznego korespondują ze zniszczeniem wewnętrznym człowieka spowodowanym grzechem;

–        Chrystus („Głowa w cierniowej koronie”) jest ukazany jako symbol cierpienia
za grzechy, nie zaś jako Zbawiciel i dawca zmartwychwstania.

(ok. 30 minut)

3. Podsumowanie

Na zakończenie dobrze byłoby wskazać wspólne cechy dzieł ekspresjonistycznych pochodzących z różnych dziedzin sztuki.

(ok. 5 minut)

Praca domowa

1.      Napisz samodzielną analizę sonetu Tadeusza Micińskiego Lucifer, zwracając uwagę na symbolikę postaci szatana (Lucifera) oraz na cechy poetyki ekspresjonistycznej.

2.      Przypomnij sobie wcześniej poznane utwory Jana Kasprowicza (sonety z cyklu Krzak dzikiej róży) oraz przeczytaj zamieszczone w podręczniku wiersze pochodzące
z Księgi ubogich.