ROZDZIAŁ
6
TWORZENIE
I PRZEKSZTAŁCANIE ORGANIZACJI
Po zakończeniu lektury tego rozdziału Czytelnik powinien umieć:
1
docenić znaczenie małych przedsiębiorstw;
2
zdefiniować przedsiębiorczość;
3
rozróżniać zarządzanie i przedsiębiorczość;
4
wyjaśnić główne cechy psychiczne przedsiębiorców;
5
omówić znaczenie przekształcania organizacji.
166 Część II Zarządzanie w XXI wieku
Organizacje pojawiają się i znikają. Za życia autorów tej książki zniknęły z powierzchni ziemi takie organizacje, jak: Linie Kolejowe Pennsyl-vania, Rada Lotnictwa Cywilnego, Światowa Liga Futbolu (amerykań-skiego), linie lotnicze Pan American World. Niektóre zostały wchłonięte przez inne organizacje, jak na przykład: People Express, Baltimore Colts, Seattle Pilots i linie lotnicze Republic. Szacuje się, że w 1992 r. w samych tylko Stanach Zjednoczonych założono 600 tys. nowych firm. Jeżeli można sądzić na podstawie dotychczasowych doświadczeń, większość z tych firm w ciągu kilku lat zniknie. Część zaś będzie ulegać zmianom pod wpływem zmagań ich menedżerów z problemami dotyczącymi wyrobów, rynków, form organizacyjnych, globalnych nacisków konkurencyjnych i jeszcze wie-loma innymi. Krótko mówiąc, opowieść o dzisiejszych organizacjach to opowieść o tym, w jaki sposób menedżerowie tworzą i przekształcają organizacje. To właśnie stanowi przedmiot obecnego rozdziału.
Drobna przedsiębiorczość odgrywa poważną rolę w naszym życiu, bo znaczną część naszej osobistej działalności gospodarczej prowadzimy z ludźmi kierującymi małymi przedsiębiorstwami. Za każdym razem, kiedy oddajemy do naprawy swój rower, strzyżemy się albo idziemy do dentysty, mamy do czynienia z drobną przedsiębiorczością. To samo się dzieje, kiedy idziemy na wieczorną przekąskę do znajdującej się w sąsiedztwie rodzinnej pizzerii, kiedy kupujemy gazetę albo kiedy w pobliskim kiosku przeglądamy kartki pocztowe na Dzień Matki lub Dzień Ojca.
Zgodnie z definicją obowiązującą w USA, "małe przedsiębiorstwo" to w jednym miejscu takie, które zatrudnia mniej niż 500 pracowników.
Często przy rozważaniu zagadnień z dziedziny organizacji i zarządza-nia pomija się drobną przedsiębiorczość. Szybciej przychodzą na myśl nazwy wielkich organizacji, takich jak IBM, Exxon i MTV, niż wymienione w tablicy 6-1 nazwy najszybciej rozwijających się w USA małych firm. Jednakże wszystko zaczyna się w małych przedsiębiorstwach. Weźmy pod uwagę następujące fakty.
Ponad 36 mln Amerykanów pracuje w firmach zatrudniających mniej niż 100 pracowników. W 1992 r. 53% wszystkich stanowisk pracy w USA znajdowało się w przedsiębiorstwach zatrudniających poniżej 500 pracowników (w małych przedsiębiorstwach). W latach 1988-1990 liczba miejsc pracy w dużych organizacjach w USA zmniejszyła się netto o 500 tys., zaś w organizacjach zatrudniających mniej niż 20 pracowników wzrosła netto o 4 mln1.
1 Tall Order for Small Business, "Business Week", 19 kwietnia 1993, s. 114-118.
Według wyników analizy przeprowadzonej przez firmę Dun & Brad-street z 2 mln przedsiębiorstw utworzonych w 1991 r. 20% stanowiły przedsiębiorstwa jedno- lub dwuosobowe, co oznaczało wyraźny wzrost w porównaniu z sytuacją wcześniejszą. Bruce Kirchhoff, dawny główny ekonomista Small Business Administration (Urzędu Drobnej Wytwórczości), zauważył: "Ogromnie nasila się zjawisko podejmowa-nia pracy na własny rachunek", W części jest to powodowane dążenia-mi tych, których niepokoi zmniejszanie się dużych korporacji. Niektórzy
Rozdział 6 Tworzenie i przekształcanie organizacji
167
Przedsiębiorca:
inicjator zamierzenia gospodarczego i założyciel nowej organizacji do realizacji tego zamierzenia
Ekonomista austriacki Joseph Schumpeter napisał na początku lat czter-dziestych, że zdrowy system ekonomiczny to taki, który często podlega wstrząsom wywołanym przez "trwałe wichry twórczego niszczenia"6. Okreś-lenie to trafnie opisuje dzisiejszy świat drobnej przedsiębiorczości.
W następnym podrozdziale przyjrzymy się dokładniej procesowi two-rzenia nowych organizacji, a konkretnie - małych przedsiębiorstw. Proces ten nosi nazwę przedsiębiorczości.
CO OZNACZA PRZEDSIĘBIORCZOŚĆ?
Funkcją wyróżniającą przedsiębiorców jest umiejętność wykorzystania czynników produkcji - ziemi, pracy, kapitału - do wytwarzania nowych wyrobów lub usług. Przedsiębiorca dostrzega możliwości, których inni menedżerowie nie dostrzegają albo na które nie zwracają uwagi.
2 B. O'Reilly, The New Face ol Small Business, "Fortune", 2 maja 1992, s. 82.
3 s. Walton, l. Huey, Sam Walton - Made in America, WNT, Warszawa 1994.
4 P. Temin, L. Golambos, The Fall ol the Bell System, Cambridge University Press, Cambridge 1987. 3 A.P. Sloan, Jr., Moje lata z General Motors, WNT, WarSzawa 1993.
6 JA. Schumpeter, Capitalism, Socialism and Democracy, Harper & Row, Nowy Jork 1975, s. 84.
168 Część II
Zarządzanie w XXI wieku
założyli własne firmy, kiedy ich zwolniono. Innym chodzi o swobodę, wynikającą z tego, że się jest swoim własnym szefem2.
Wszystkie olbrzymie organizacje z połowy lat dziewięćdziesiątych miały skromne początki. Weźmy pod uwagę powstawanie Wal-Mart, AT &T i General Motors (GM). Koncern Wal-Mart powstał z jednego sklepu, otwartego przez Sama Waltona3 w Rogers w stanie Arkansas w 1962 r. AT&T zaczął się od dłubaniny Alexandra Grahama Bella, który był nauczycielem, a nie finansistą czy przemysłowcem. Po uzyskaniu w 1876 r. patentu na telefon Bell wraz ze swoimi doradcami przy-znawał koncesje ludziom mającym pieniądze i dostateczne lokalne wpływy polityczne, aby utworzyć miejscowe sieci telefoniczne. Gdy pod koniec XIX w. patenty Bella wygasły, pojawiły się tysiące firm za-
grażających AT&T raczkującemu na amerykańskim rynku. Dopiero w latach trzydziestych XX w. AT&T przybrał kształt organizacyjny, który przetrwał jako monopol szczególnego rodzaju przez 50 lat4. Alfred Sloan, któremu przypisuje się stworzenie nowoczesnego Generał Motors i pokierowanie nim, po ukończeniu studiów na MIT rozpoczął pracę w Hyatt Roller Bearings w Newark w stanie New Jersey. Jak to opisał Sloan, Hyatt miał 25 pracowników, a jeden dziesięciokonny silnik napędzał wszystkie maszyny w fabryce. Dwadzieścia pięć lat później, po kupieniu firmy Hyatt przez Sloana, a następnie sprzedaniu jej na rzecz General Motors, Sloan wszedł w skład kierownictwa GM.
Rozdział 6
Przedsibiorczość:
pozornie nieciągły proces łączenia zasobów do wytwarzania nowych wyrobów lub usług
Tworzenie i przekształcanie organizacji
169
Niektórzy przedsiębiorcy do wytwarzania czegoś nowego wykorzystują ogólnie dostępną wiedzę. Na przykład Henry Ford nie wynalazł samo-chodu, nie był też twórcą podziału pracy, ale w nowy sposób zastosował podział pracy do produkcji samochodu - na linii montażowej. Inni przedsiębiorcy zauważali nowe okazje. Akio Morita, prezes Sony, japońs-kiego giganta elektroniki użytkowej, dostrzegł możliwość wykorzystania istniejących wyrobów firmy do produkcji nowego wyrobu - osobistego odtwarzacza stereo, walkmana. " W istocie, przedsiębiorca dostrzega jakąś potrzebę, a następnie łączy ze sobą siłę roboczą, materiały i kapitał potrzebne do jej zaspokojenia"7. W zasadzie przedsiębiorca tworzy or-ganizację w dążeniu do zaoferowania czegoś nowego klientom, pracow-nikom lub innym interesariuszom.
Dobrym przykładem wyszukania przez przedsiębiorców niszy dzięki oferowaniu czegoś nowego jest sektor ozdobnych kartek. Na amerykańskim rynku detalicznym takich kartek, o obrotach wynoszących 5,3 mld USD, 85% obrotów przypada na trzy największe firmy: Hallmark Cards, Ameri-can Greeting i Gibson Greeting. Jednakże tysiące mniejszych wydawców stara się zwyciężyć innych w walce o pozostałe 15%, wykorzystując całą swoją pomysłowość i innowacyjność. Niektóre nowe firmy, reagując na narzekania dotyczące niekiedy nudnych, tradycyjnych kartek, skupiają uwagę na określonych niszach rynku. Taką firmą jest Sen d Inc., jedna z nielicznych stanowiących własność Afroamerykanów. Impulsem do jej założenia przez Marka Norrisa było niezadowolenie klientów z niskiej jakości i małej różnorodności kartek ozdobnych przeznaczonych dla posz-czególnych grup etnicznych. Jego kartki są dziś w sprzedaży w kioskach z papeterią, w muzeach i w lepszych sklepach detalicznych na czterech kontynentach. Norris planuje też rozszerzenie swojej działalności, tak aby objąć nią cały rynek. Cardthartic w Chicago nastawia się na rynek takich odbiorców, jak lesbijki i geje. Główny asortyment tej firmy stanowią kartki okolicznościowe dotyczące na przykład adopcji dokonywanych przez pary tej samej płci albo czyjejś śmierci będącej wynikiem AIDS. Prezes firmy, Jodee Stevens, założył firmę, inwestując własny kapitał wynoszący 90 tys. USD. W pierwszym roku działalności obroty firmy nie przekroczyły 100 tys. USD. Steven s ma nadzieję, że przychody i koszty firmy zrówno-waŻą się w ciągu dwóch, trzech lata.
PRZEDSIĘBIORCZOŚĆ A ZARZĄDZANIE
P rzedsiębiorczość różni się od zarządzania. Paul H. Wilken wyjaśnia, że przedsiębiorczość wiąże się z inicjowaniem zmian w produkcji, zaś
Entrepreneurship and the Outlook for America, pod red. I. Backmana, Free Press, Nowy Jork 1983, s. 3.
8 M.E. Mangelsdorf, A. Bianchi, State of the Art: Contemporary Greetings, "INC.`', styczeń 1994, s. 29.
ZNACZENIE PRZEDSIĘBIORCZOŚCI
Przedsiębiorczość jest teraz bardzo popularnym tematem wśród badaczy zarządzania i ekonomii. Nie zawsze tak było. Przed 1960 r. większość ekonomistów, choć rozumiała jej znaczenie, skłonna była jej nie doceniać. Przede wszystkim uwaga poświęcana wówczas wielkim korporacjom prze-Słaniała fakt, że większość nowych miejsc pracy powstaje w nowszych, mniejszych firmach. Na dodatek funkcja przedsiębiorcy - organizowanie nowych zasobów produkcyjnych do zwiększania podaży - wydawała się mało ważna przedstawicielom głównych szkół ekonomicznych, które inte-resowały się przede wszystkim sprawami kształtowania popytu u konsumen-tów, tym, jak ich zachęcić, by kupowali więcej wyrobów. (Klasycznym przykładem sterowania popytem była stosowana przez amerykański prze-mysł samochodowy praktyka corocznej zmiany modeli samochodów12.)
W latach siedemdziesiątych nastroje uległy znów zmianie, gdy ekono-mia, zajmująca się głównie popytem konsumpcyjnym, nie zdołała ustrzec gospodarki przed trwającą w tamtym dziesięcioleciu inflacją. Ekonomiści zaczęli się martwić tym, że wydajność wzrastała znacznie wolniej niż dawniej. To spowodowało ich dużo większe zainteresowanie sprawami podaży towarów i usług - sferą działania przedsiębiorcy - ą zmniejszyło zainteresowanie problemami sterowania popytem. Wyzwania, rzucone "~wiel-kiej trójce" amerykańskiego przemysłu samochodowego (General Motors, Ford i Chrysler) przez Japończyków (Nissan) i Niemców (Volkswagen),
9 P.H. WiIken, Entrepreneurship: A Comparative and Historical Study, Ablex Publishing, Norwood, N.J. 1979, s. 60.
10 P.F. Drucker, Innowacja i przedsiębiorczość, PWE, Warszawa 1992, s. 36-37.
II P.H. WiIken, jw., s. 57.
12 A.P. Sloan, Jr., jw., s. 238-246.
Zarządzanie w XXI wiek
Część II
170
zarządzanie - z ciągłą koordynacją istniejącego procesu produkcyjnego. Stwierdza: "Przedsiębiorczość jest zjawiskiem nieciągłym, pojawiającym się, by zapoczątkować zmiany w procesie produkcyjnym..., a następnie zanika-jącym do czasu, gdy ponownie się pojawia, by zainicjować inną zmianę"9, Przedsiębiorczość ponad wszystko wiąże się ze zmianą. "Przedsiębiorcy traktują zmianę jako zjawisko normalne i zdrowe, chociaż zazwyczaj sami jej nie powodują (to znaczy zazwyczaj nie są wynalazcami). Jednak - i to stanowi definicję przedsiębiorcy i przedsiębiorczości - przedsiębiorca zaw-sze poszukuje zmiany, reaguje na nią i wykorzystuje ją jako okazję"10. Te słowa napisał Peter Drucker, znany współczesny autor w dziedzinie zarzą-dzania, ale równie dobrze mogłyby wyjść spod pióra Schumpetera, wspo-mnianego ekonomisty, który spopularyzował termin "przedsiębiorczość". Według Schumpetera cały proces zmian ekonomicznych zależy od człowie-ka, który powoduje jego pojawienie się - od przedsiębiorcy11.
spowodowały, że hasłem menedżerów przestało być sterowanie popytem konsumentów.
Ogólne osłabienie wzrostu spowodowało, że szczególnie widoczne stały się te sektory gospodarki, które nadal szybko się rozwijały: usługi zdrowot-ne, elektronika, robotyka, inżynieria genetyczna i niektóre inne. Są to wszystko sektory wysokiej techniki (high-tech), w których wiele jest firm nowo założonych przez ludzi, którzy chcieli zmienić świat c biznesu - przez przedsiębiorców. To, co George Gilder nazywa "bohaterską twórczością przedsiębiorców"13, dziś wydaje się sprawą zasadniczą dla naszego gos-podarczego dobrobytu, zwłaszcza w gospodarce globalnej. Omówimy tu, w jaki sposób przedsiębiorczość działa na korzyść społeczeństwa.
Firma nowo założona:
firma założona przez ludzi dążących do zmiany środowiska danego sektora przez wprowadzenie albo nowego wyrobu, albo nowej technologii
Wydajność:
miara skuteczności funkcjonowania systemu operacyjnego oraz wskaźnik sprawności
i konkurencyjności danej firmy lub wydziału
KORZYŚCI PŁYNĄCE Z PRZEDSIĘBIORCZOŚCI
Z przedsiębiorczości wynikają przynajmniej cztery korzyści dla społeczeń-stwa. Sprzyja ona bowlem wzrostowi gospodarczemu, zwiększa wydaj-ność, tworzy nowe techniki, wyroby i usługi oraz zmienia i ożywia kon-kurencję na rynkul4.
WZROST GOSPODARCZY . Jedną Z przyczyn zwiększonego zainteresowania ekonomistów małymi, nowymi firmami jest to, że tworzą one większość nowych miejsc pracy w gospodarce narodowej. Badania przeprowadzone przez stowarzyszenie branżowe w jednym ze znaczących sektorów amery-kańskiego przemysłu, a mianowicie w elektronice, wykazały , że firmy istniejące od 5 do 10 lat zatrudniają ponad pięćdziesiąt razy tyle ludzi co firmy istniejące od ponad 20 latl5.
Ponadto jeden z badaczy, David Birch, oszacował, że w Stanach Zjednoczonych ponad 4/5 wszystkich nowych miejsc pracy powstało w ma-łych firmach. Z tego ponad 30% powstało w firmach istniejących mniej niż 5 lat. Birch dodaje jednak: "Nie wszystkie małe firmy tworzą nowe miejsca pracy. Tworzą je na ogół przedsiębiorstwa stosunkowo młode, które szybko się rozwijają w okresie swojej młodości, wyrastając przy tym poza okreŚ-lenie «małe» "16. Birch stwierdził też, że nowe firmy - a tym samym stanowiska pracy, które tworzą - w coraz większym stopniu należą raczej do sektorów usługowych niż produkcyjnychl7.
WYDAJNOŚĆ. Wydajność - zdolność wytwarzania większych ilości wyro-bów i usług przy mniejszych nakładach pracy i innych zasobów - wzras-
13 G. Gilder, Wealth and Poverty, Basic Books, Nowy Jork 1981.
14 Na tę ostatnią sprawę zwrócił uwagę Zoltan I. Acs, Small Business Economics: A Global Perspective, "Challenge", listopad-grudzień 1992, s. 39.
13 K.H. Vesper, Entrepreneurship and Public Policy, Carnegie-Mellon University, The Graduate School of Industrial Administration, Pittsburgh 1983, s. 14.
16 D. Birch, Who Creates Jobs, "The Public Interest" 65, jesień 1981.
17 D. Birch, The Job Creation Process, MIT Program on Neighborhood and Regional Change, Cambridge, Mass. 1979.
171
172 Część II Zarządzanie w XXI wieku
tała w USA wolniej w latach siedemdziesiątych niż w sześćdziesiątych: ...
majmar5