Nadpobudliwość jako pojęcie funkcjonuje w języku nauczycielskim od wielu lat, ale jeszcze niedawno rozumiane było zupełnie inaczej niż dziś - bardziej intuicyjnie. Określane tak były dzieci bardzo żywe i ruchliwe i przyczyn zawsze szukano w niewłaściwym wychowaniu przez dom, ewentualnie w bliżej nieokreślonych cechach charakteru.
Obecnie z całą pewnością wiadomo, że ADHD, czyli zespół nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi, jest spowodowany zaburzeniami wydzielania neuroprzekaźników - dopaminy i noradrenaliny, odpowiedzialnych za hamowanie i samokontrolę.
Pojęcie hamowania jest związane z wyciszaniem lub wygaszaniem bodźców dopływających do organizmu. Mogą to być bodźce wzrokowe, słuchowe, dotykowe i wiele innych. Gdy mamy do wykonania pewne zadanie musimy skoncentrować na nim uwagę. Zdolność do koncentracji uwagi to nic innego jak umiejętność rozróżnienia (przez nasz mózg) bodźców istotnych z punktu widzenia wykonania zadania i wzmocnienia ich, oraz wyciszenie lub wygaszenie tych bodźców, które mogłyby zakłócać proces wykonywania zadania. Z kolei samokontrola to zdolność do odraczania reakcji na docierające bodźce - reakcji ruchowej, werbalnej, a być może i emocjonalnej. Znów, aby wykonać jakieś zadanie, musimy umieć odsunąć w czasie wszystkie reakcje, które mogłyby się pojawić, ale nie są bezpośrednio związane z naszym zadaniem.
Właśnie z hamowaniem i samokontrolą mają ogromne trudności dzieci z ADHD, a przecież nauka w szkole to właśnie wykonywanie zadań. Bez odpowiedniej pracy pedagogów i nauczycieli, dziecko z ADHD nie tylko nie da sobie rady w szkole, ale również uniemożliwi pracę i naukę innym.
Lekarze i teoretycy mają swoje pomysły na pomoc dziecku z ADHD, często niestety nie przystające do szkolnej rzeczywistości. Chcemy pokazać jak postępować w sytuacji, gdy warunki daleko odbiegają od ideału - klasa liczy 30 osób, dziecko nadpobudliwe to tylko jedno z wielu problemowych, oprócz niego jest jeszcze kilkoro dzieci z problemami w pisaniu i czytaniu lub dysleksją, (choć jak wiadomo tego typu problemy również nakładają się na ADHD), kilkoro z rodzin z problemem alkoholowym i kilkoro z rodzin niewydolnych wychowawczo prezentujących w swoim zachowaniu zahamowania lub agresję. A jednak, pomimo wielości problemów w klasie, w której jest dziecko z ADHD, wszystko kręci się wokół niego.
Oto założenia, o których musimy pamiętać jeśli chcemy pomóc temu dziecku, społeczności klasowej i rodzinie:
1. Należy pogodzić się z tym, że dziecko jest nadpobudliwe.
2. Należy pamiętać, że za zachowania dziecka nie można winić ani jego samego, ani jego rodziny.
3. Każdy przypadek należy traktować indywidualnie, chociaż istnieją pewne zasady, których należy się trzymać.
4. Nie można liczyć na szybkie efekty naszego oddziaływania (zmiany następują bardzo wolno, a osiągnięte sukcesy mogą okazać się krótkotrwałe).
5. Należy znaleźć sprzymierzeńców do pracy z dzieckiem z ADHD i szczególnie zająć się rodziną.
Każda sytuacja dotycząca dziecka z ADHD wymaga od nas odpowiedniej reakcji. Musi ona być taka, żeby zbliżyć nas do głównego celu, jakim jest nauczenie dziecka funkcjonowania w środowisku i stosowania się do norm społecznych. Jest to trudne, bo dziecko nie kontroluje swojego zachowania i nie koncentruje uwagi w sposób naturalny, charakterystyczny dla każdego innego przeciętnego ucznia.
Zacznijmy od kilku prostych, łatwych do zastosowania na co dzień zasad.
1. Należy uporządkować świat wokół dziecka, czyli wyeliminować możliwie najwięcej zbędnych bodźców z otoczenia. Dla każdego dziecka odgłosy dobiegające zza okna, intensywne, krzykliwe kolory w klasie (a jest teraz moda na pstrokate ściany i meble), nagromadzenie różnych rzeczy na stoliku, ogólny nieład i nieporządek to czynniki rozpraszające. Na dziecko z ADHD czynniki rozpraszające działają ze znacznie większą siłą.
Świadomi tego możemy więc:
· posadzić dziecko w pierwszej ławce, z dala od okien i drzwi, blisko nauczyciela,
· można je również posadzić w ostatniej ławce (żeby nie odwracał się do tyłu, by sprawdzić co robią inne dzieci), lecz trzeba do niej bardzo często podchodzić,
· można posadzić je z dzieckiem pomocnikiem, które sprawdzi czy kolega zapisał co należy i pomoże uzupełnić braki,
· posadzić je w otoczeniu spokojniejszych dzieci,
· utrzymywać stałe miejsca dzieci (przynajmniej przez dłuższy czas),
· przy dekorowaniu (i malowaniu) klasy stosować spokojne, stonowane kolory,
· utrzymywać na ławkach porządek i pilnować, by zbędne w danym momencie rzeczy były schowane w plecakach,
· starać się, by lekcje były uporządkowane i miały stałe elementy, które dzieci znają i wiedzą kiedy się ich spodziewać.
2. Należy w odpowiedni sposób porozumiewać się z dzieckiem. Oprócz kontaktu werbalnego, powinniśmy nawiązywać z dzieckiem kontakt wzrokowy lub o ile to możliwe dotykowy (np. można położyć dziecku rękę na ramieniu), aby ściągnąć na siebie jego uwagę.
Polecenia, które mu wydajemy:
· muszą być krótkie i proste,
· muszą być wydawane głosem zdecydowanym, ale nie kategorycznym,
· nie powinny być to prośby,
· należy je w miarę potrzeby powtarzać, lub prosić dziecko o ich powtórzenie,
· mogą zawierać ważniejsze fragmenty, które należy wyróżnić (głosem, gestem)
· jeśli są dłuższą instrukcją, powinny zostać podzielone na pojedyncze, prostsze zadania.
Jedynym z częściej wydawanych poleceń jest zapisywanie pracy domowej. Musimy zawsze poświęcić czas na sprawdzenie, czy polecenie to zostało wykonane. Warto, aby dziecko z ADHD założyło specjalny zeszyt do zapisywania wszelkich dodatkowych informacji (w innym przypadku nie powtórzy ich w domu, nawet, jeśli będą tego, na czym mu zależy). Oczywiście założenie takiego zeszytu ma sens, jeśli rodzice będzie regularnie do niego zaglądać.
3. Należy chronić dzieci przed niebezpieczeństwami ustalając pewien system zasad obowiązujących wszystkich uczniów - w klasie, na wycieczce, itd.
Trzeba pamiętać, że zasady muszą być:
· jasne
· proste
· krótkie
W młodszych klasach zasady narzucamy, w starszych ustalamy wspólnie z uczniami.
Gdy konstruujemy system zasad, starajmy się jak najrzadziej używać przeczeń, na przykład zamiast powiedzieć "Nie mówimy bez pozwolenia", lepiej użyć sformułowania - "Zabieramy głos tylko wtedy, gdy prosi nauczyciel".
Aby eliminować u uczniów z ADHD zachowania niepożądane lub niebezpieczne, tworzymy dodatkowe zasady, które także obowiązują wszystkich uczniów, choć większość nie będzie miała problemów z ich przestrzeganiem. Zasad tych nie powinno być jednak zbyt wiele.
Gdy mamy pewność, że zasady są zrozumiałe dla dziecka:
· wieszamy je dla przypomnienia w widocznym miejscu,
· tworzymy system sygnałów i gestów przypominających o nich (np. wzniesiony palec, pokazywanie oczu, uszu, plansze, żółte kartki itd),
· powtarzamy je dziecku ściśle określoną liczbę razy,
· gdy zasady zaczynają obowiązywać, bezwzględnie ich przestrzegamy.
4. Jeśli uczeń nie stosuje się do zasad, musi ponieść konsekwencje swojego zachowania. Należy podkreślić, że konsekwencje to nie kary! Konsekwencja to nie jest forma zemsty czy odreagowania, a reakcja na niewłaściwe zachowanie. Kara może być skuteczna, ale rodzi gniew, strach, chęć odwetu. Natomiast konsekwencje mogą nie podobać się dzieciom, ale nie wywołują gniewu i buntu.
Konsekwencja musi być :
· szybka następować natychmiast po złym zachowaniu,
· skuteczna doprowadzona do końca,
· sprawiedliwa adekwatna do przewinienia,
· słowna wykluczamy cielesną,
· sympatyczna dziecko nie jest przecież przestępcą.
Konsekwencją może być zabranie naszej uwagi, przyjemności, nagrody i przywilejów, naprawienie szkód, wyłączenie z sytuacji (odesłanie w nudne miejsce).
Jeżeli na nieodpowiednie zachowanie dziecka reagujemy konsekwencją, musimy koniecznie pamiętać, by w sytuacji odwrotnej nagrodzić ucznia. Co może być nagrodą?
· nasza uwaga,
· słodycze, znaczki, naklejki, karty itd.
· przywileje (miejsce w pierwszej parze, ścieranie tablicy, podlanie kwiatków, możliwość nie odrobienia pracy domowej itd),
5. By zmobilizować uczniów warto opracować system zdobywania nagród. Jaki on będzie, zależy od inwencji twórcy. W naszej szkole stosuje się system przydziału plusów. Przydzielamy dziecku na początku lekcji czy innego typu zajęć pewną liczbę plusów, które może utrzymać do końca zajęć (jeśli jego zachowanie będzie właściwe), stracić ich część lub wszystkie (jeśli nie podporządkuje się zasadom), lub zyskać dodatkowe (jeśli jego zachowanie zasługuje na nagrodę).
Jeśli wymyślony przez nas system nie działa trzeba szukać innych pomysłów. Można wraz z dzieckiem ułożyć listę nagród. Nagrodą może być rzecz lub pochwała. Dla dziecka nadpobudliwego, które najczęściej słyszy na swój temat same przykre rzeczy, pochwała jest niezwykle istotna. Chwalenie to bardzo skuteczna metoda pracy z dzieckiem z ADHD.
Zatem:
· chwalcie natychmiast po zauważeniu właściwego zachowania,
· dokładnie opiszcie, co wam się podobało,
· bądźcie szczerzy i spontaniczni (dzieci wyczuwają fałsz ),
· chwalcie nawet najmniejszą poprawę zachowania,
· unikajcie w pochwale słów krytyki (tak........ ale),
· chwalcie jak najczęściej,
· nie zapominajcie o reszcie klasy.
Na koniec jeszcze jedna, mniej precyzyjna, ale nie mniej ważna rada. Dziecko z ADHD często zostaje klasowym rozrabiaką, który zawsze jest winien, i zawsze jest wskazywany jako sprawca. Ono samo świetnie czuje się w tej roli, bo dzięki niej staje się centrum zainteresowania. Jeśli do tego dopuścimy, będzie to w dużym stopniu nasza wina, bo to my - zauważając tylko niewłaściwe zachowania - utwierdzamy ucznia w przekonaniu, że jest błaznem, kozłem ofiarnym, leniem, tyranem czy głupkiem klasowym. Dziecko szybko wchodzi w narzuconą mu przez nas rolę. Czy to znaczy, że musi grać taką rolę do końca życia, że jest na nią skazane? Nie. Znajdźmy dziecku inną, pozytywną rolę może kapitan drużyny, pomocnik nauczyciela, przywódca, otwieracz drzwi, opiekun końca wycieczki - przy naszej pomocy na pewno w nią wejdzie.
Poniższa procedura sprawdziła się w szkole, w której pracują autorki opracowania. W miarę potrzeb i możliwości można ją zastosować w formie niezmienionej, lub dopasować do lokalnych warunków.
I. etap - obserwacja ucznia (1-2 miesiące),
II. etap - rozmowa (wychowawca - rodzic) mająca na celu uzyskanie informacji na temat funkcjonowania dziecka w domu,
III. etap - rozmowa (wychowawca - pedagog) na temat dziecka,
IV. etap - obserwowanie zachowań dziecka przez pedagoga,
V. etap - wywiad z rodzicami dziecka (pedagog),
VI. etap - wypełnienie arkusza diagnostycznego (wychowawca, pedagog),
VII. etap - nawiązanie współpracy z nauczycielami uczącymi w klasie, stworzenie zespołu nauczycielskiego (wychowawca, pedagog),
VIII. etap - rozmowa (wychowawca - pedagog - rodzic) mająca na celu nawiązanie współpracy i pomoc dziecku,
IX. etap - podjęcie decyzji (pedagog) w sprawie skierowania dziecka na badania do placówek specjalistycznych (PPP, Poradnia dla dzieci z ADHD, psychiatra dziecięcy),
X. etap - podjęcie decyzji (pedagog) w sprawie dodatkowych zajęć, w których dziecko powinno uczestniczyć na terenie szkoły.
1. obserwacja dziecka i ustalenie jakie objawy z grupy nadaktywności i impulsywności oraz nieuwagi występują u dziecka,
2. uzyskanie informacji na temat funkcjonowania dziecka poza szkołą,
3. współpraca przy wypełnianiu arkusza diagnostycznego,
4. nawiązanie kontaktu z rodzicami,
5. nawiązanie współpracy z innymi nauczycielami uczącymi w klasie,
6. stworzenie systemu zasad, nagród i konsekwencji i wcielenie go w życie,
7. współpraca z rodzicami.
1. stworzenie systemu zasad, nagród i konsekwencji i wcielenie go w życie,
2. współpraca z rodzicami.
1. obserwowanie zachowań dziecka,
2. wypełnienie arkusza diagnostycznego,
3. ocena wzajemnego stosunku trzech typów objawów poziomu zaburzeń koncentracji uwagi, nadaktywności ruchowej, impulsywności
4. wykluczenie problemów pedagogicznych powodujących objawy zbliżone do ADHD
5. podjęcie decyzji w sprawie skierowania dziecka na badania do placówek specjalistycznych (PPP, Poradnia dla dzieci z ADHD, psychiatra dziecięcy),
6. nawiązanie współpracy z nauczycielami uczącymi w klasie
7. podjęcie decyzji w sprawie dodatkowych zajęć w których dziecko powinno uczestniczyć na terenie szkoły,
8. nawiązanie kontaktu i współpraca z rodzicami.
anmaria53