Imię Nazwisko
Kierunek - sem. I
ELBLĄSKA UCZELNIA HUMANISTYCZNO - EKONOMICZNA
WYDZIAŁ PEDAGOGIKI 2003/2004
AGRESJA U DZIECI I MŁODZIEŻY. CHARAKTERYSTYKA, ŹRÓDŁA ORAZ FAZY JEJ ROZWOJU I SPOSOBY ZAPOBIEGANIE DALSZEMU ROZWOJOWI.
Praca zaliczeniowa z przedmiotu
„............................”
Wykładowca:................
I. Swoistość zachowań agresywnych uczniów w starszym wieku szkolnym.
Okres dorastania jako szczególna faza w życiu człowieka.
Spośród wszystkich faz rozwojowych dojrzewanie stanowi, zdaniem wielu badaczy i praktyków, szczególną fazę w życiu człowieka. W okresie tym zachodzą nie tylko zmiany fizyczne, ale i psychiczne. Dorastająca młodzież poszukuje i preferuje nowe jakościowo wzory społeczne. Sięga po nowe osobiste i społeczne doświadczenie, wyraża gotowość i niezależność od innych. Nastolatek osiąga nowy status społeczny a tym samym zwiększa się jego możliwość osiągania celów, otrzymywania wzmocnień i kształtowania nowych zachowań. W tym, więc okresie życia dokonują się gruntowne przemiany związane z poczuciem tożsamości osobistej i społecznej. W naukach medycznych mówi się o dojrzewaniu, podkreślając tym terminem fizjologiczne dojrzewanie organizmu, to jest rozwój i doskonalenie poszczególnych jego funkcji. W naukach społecznych, w tym także psychologii, najczęściej używa się nazwy dorastanie, obejmując nią zarówno dojrzewanie jak i związany z nią rozwój psychiczny i społeczny.
Okres dojrzewania można podzielić na różne stadia rozwojowe. B. Varenhorst wyróżnił trzy podstawowe fazy:
- wczesną adolescencję - między 12 a 15 rokiem życia.
- środkową adolescencję - między 15 a 18 rokiem życia.
Z kolei w zrozumieniu I. Obychowskiej dorastanie to wiek od około 11 - 12 roku życia do około 18 - 19 roku życia. jej zdaniem w okresie tym człowiek uzyskuje dwie istotne dla jego dalszego rozwoju zdolności: zdolność do dawania nowego życia, oraz zdolność do samodzielnego kształtowania życia własnego. Autorka podkreśla, iż niezależnie od różnic związanych z płcią pierwsza faza dorastania bardziej biologiczna, charakteryzuje się ogólnym niezrównoważeniem, wyrażającym się w nadmiernej reaktywności. Dorastający stają się drażliwi, niespokojni ruchowo, cechuje ich zmienność motywacji.
Najpełniej ten okres charakteryzuje P. Bloss. Jego zdaniem w okresie dojrzewania można wyróżnić następujące fazy:
- peradolescencję (między 9 - 11 rokiem życia), w której, zdaniem autora, wyraźnie zaznacza się dojrzewanie fizyczne i związanie z tym narastanie napięć popędowych. Pojawia się wrogość chłopców do dziewcząt, dziewczęta zaś preferują zachowania typowe dla chłopców.
- wczesna adolescencja (między 10 -12 rokiem życia), w której rozpoczyna się okres oddzielania od rodziców, pojawiają się lęki, samotność i skłonność do izolacji a także preferowanie relacji rówieśniczych.
- pełna adolescencja, nasila się tendencja uniezależnienia się od rodziców. Przy podejmowaniu decyzji ważniejsi stają się rówieśnicy. Następują gwałtowne zmiany w sferze życia emocjonalnego.
- późna adolescencja (między 17 - 20 rokiem życia), w fazie tej kończy się proces identyfikacji psychoseksualnej, dalszej przebudowie ulegają relacje z rodzicami i rówieśnikami. Z kolei okres, w którym następuje konsolidacja ról społecznych oraz pojawia się poczucia siły umożliwiające podejmowanie działań w celu realizacji planów. Stabilizuje się pouczycie osobistej godności i szacunek do samego siebie.
Wielu psychologów przyjmuje za podstawę periodyzacji rozwoju system szkolny i wyznaczone przez niego wymagania, co w odniesieniu do młodzieży znajduje wyraz w nazwie: średni i starszy wiek szkolny. W polskiej psychologii M. Przetacznikowa stosuje tę terminologię wyodrębniając średni wiek szkolny (lata 11 - 15), obejmujący pierwszą część dorastania. Autorka wskazuje na odrębne dla tej fazy właściwości rozwoju psychicznego uwarunkowane przede wszystkim dojrzewaniem płciowym i przyśpieszonym tempem wzrastania. Dopiero następna fazę, lata 15 - 18, autorka nazywa dorastaniem
Z kolei I. Obuchowska okresem odrastania nazywa okres zmian w rozwoju psychicznym zapoczątkowanym dojrzewaniem płciowym i przebiegający w sposób indywidualnie zróżnicowany pod wpływem czynników społecznych, przy czym jego zakończeniem jest uzyskanie stanu rozwoju psychicznego, którego właściwością jest zdolność do podjęcia ról społecznych człowieka dorosłego. Okres ten dzieli na dwie fazy: przeddorastanie i dorastanie. Czynniki biologiczne odgrywają pierwszą rzędną rolę w przebiegu pierwszej fazy dorastania. Autorka określa ją jak fazę poczwarki - fazę przekształcenia się organizmu dziecka w organizm dojrzały. Szybkim zmianą fizjologicznym towarzyszą wtedy zmiany w obrębie czynności psychicznych. Faza właściwego dorastania społecznego to faza motyla charakteryzująca się bogactwem życia wewnętrznego i intensywnością działań. Przebieg jej jest w znacznym stopniu zróżnicowany indywidualnie, zależnie od oddziaływań środowiskowych, w czym istotną rolę odgrywają wymagania oraz wzory kulturowe funkcjonujące w danym kręgu społecznym.
Osiągnięcia rozwojowe tego okresu przedstawił Cz. Czapów, wymieniając dziedziny okresy dorastania, w szczególności, których zachodzą zmiany. Zmiany te polegają, zdaniem autora, na przejściu od uczuć destrukcyjnych i braku równowagi do uczuć konstrukcyjnych i osiągnięcia równowagi emocjonalnej. Drugą dziedziną przemian jest zainteresowanie płcią przeciwną i uświadomienie sobie przemian seksualnych. Po trzecie autor wymienia dojrzewanie społeczne, które charakteryzuje się ustąpieniem poczucia niepewności w grupie rówieśniczej na rzecz poczucia pewności. Młody człowiek staje się coraz bardziej zdolny i skłonny do umiejętnego współżycia w społeczeństwie. Po czwarte zachodzi także proces emancypowania się spod kontroli domu rodzinnego. Nastolatek coraz rzadziej szuka oparcia w rodzinie a częściej polega na sobie. Dojrzewanie intelektualne to następna dziedzina przemian w okresie dorastania. Ustępuje wiara w autorytety i młodzież zaczynają interesować nie tylko obiekty i zdarzenia, ale i wyjaśnienie rzeczywistości. Jednocześnie autor podkreśla, iż w okresie dorastania następuje przecenianie lub niedocenianie swoich zdolności a także ustalają się preferencje w zakresie rozrywek i form rekreacji. Zatem w okresie dorastania kończy się ważny etap w wybieraniu i przyswajaniu sobie przez jednostkę sposobów opisywania i wartościowania rzeczywistości.
II. Okres dorastania jako czas przemian, buntu, potrzeby niezależności.
Młodzież w okresie dojrzewania, jest to grupa społeczna o dużym indywidualnym zróżnicowaniu. Nastolatek wchodzący w ten burzliwy etap rozwoju zabiega o uznanie i utrzymanie należnego statusu społecznego. W jego psychice dokonują się gruntowne zmiany związane z poczuciem tożsamości osobistej i społecznej. Dorastający walczy o swą niezależność i wyraża gwałtownie swój protest przeciwko ograniczającej jego swobodę władzy grupy dorosłych. Często jego zachowanie charakteryzuje impulsywność i chaos w sferze celów. Zmaganie się w tym okresie z trudnościami i zagrożeniami o charakterze społecznym stanowi trudność dla dorastających, ze względu na brak umiejętności i możliwości komunikowania się w sposób otwarty i bezpośredni ze swym otoczeniem oraz trudności radzenia sobie w sposób dojrzały i racjonalny z piętrzącymi się trudnościami. Właśnie sfera reakcji społecznych, zdaniem E. Hurlock, z blkiższym i dalszym otoczeniem stanowi źródło najczęstszych nieporozumień i konfliktów ze względu na niemożność lub niechęć młodzieży do podporządkowania się, oczekującym dorosłego zachowania, rodzicom - negatywizm i inne formy agresji mogą stanowi próbę odpowiedzi i swoiste rozwiązanie problemu. Kres dorastania jest, jak sądzi wielu autorów, okresem najwyższego zainteresowania wartościami i normami moralnymi. Wpływa to na rozwój myślenia, wzmożona reaktywność emocjonalna, popadująca zabarwienie emocjonalne zdarzeń, skokowo zmieniające się w tym okresie wymagania społeczne, zawierające wiele sprzeczności, które wyzwalają wewnętrzne konflikty, a których rozwiązanie łączy się ze stawianiem pytań natury moralnej, w specyficzne właściwości dążeniowe dorastających, związanych z poszukiwaniem sensu życia. Okres dorastania jest dla rozwoju moralnego okresem próby, w której sprawdza się wartość wychowania w wieku młodszym. W okresie tym, jak podkreśla I. Obuchowska, jednostka staje przed koniecznością dokonywania samodzielnych wyborów, zachodzi niebezpieczeństwo załamania się dotychczasowych dziecięcych wartości i norm. Ogólnie rozwój moralny przebiega od wewnętrznego sterowania zachowaniem dziecka do jego wewnątrz sterowanego postępowania. Można sądzić, że wczesna orientacja moralna, którą dziecko wynosi z domu rodzinnego, stanowi punkt odniesienia w nowych, trudnych sytuacjach, w których ludzie muszą podejmować samodzielne decyzje natury moralnej. Zdaniem H. Muszyńskiego wiek dorastania charakteryzuje się z autonomią moralną, którą autor nazywa stadium ideowości moralnej.
Rozwój moralny w okresie dorastania jest w większym stopniu zróżnicowany kulturowo i indywidualnie niż jakikolwiek inny proces rozwoju psychicznego. Istotą okresu dorastania jest rozwój emocjonalny. Emocje należą do tych kategorii psychologicznych, za pomocą, których ujmujemy stosunki między człowiekiem a światem zewnętrznym, a także wewnętrzne stosunki człowieka z samym sobą.
Zdaniem niektórych psychologów, przemiany hormonalne we wczesnej fazie dorastania powodują przewagę emocji ujemnych, w okresie późniejszym natomiast przewagę emocji o zabarwieniu dodatnim. Współcześnie wielu autorów uważa, że dominacja rodzaju emocji w okresie dorastania jest wyznaczana przede wszystkim doświadczeniem społecznym młodzieży, zależnym od warunków środowiska, w jakim ona żyje.
Pobudzenie emocjonalne jest w okresie dorastania zazwyczaj nasilone. W jego pierwszej fazie oscyluje ono często od stanów afektu (skrajne silne pobudzenie) do stanów jak gdyby sennej obojętności. Pobudzenie emocjonalne u dorastających przejawia się, zdaniem I. Obuchowskiej, w intensywności zachowania. Obserwujemy ją szczególne wtedy, gdy młodzież przebywa w grupie. Głośny śmiech, krzyki, popychanie się, przejawy agresji, mogą służyć jako codzienny przykład.
Wielu badaczy stwierdza, że charakterystyczne dla dorastania jest znaczna labilność emocji. I. Obuchowska podkreśla, iż od wszechogarniającej radości młody człowiek potrafi przejść do bezgranicznej rozpaczy. Tak zmienność znaku emocji charakteryzuje młodzież w pierwszej fazie dorastania, czyli fazie biologicznej. Natomiast w fazie drugiej, właściwego bardziej kulturowego zdeterminowanego dorastania, charakterystyczna jest dominacja nastrojów nad zmiennością emocji.
Warte podkreślenia jest, iż w okresie dorastania następuje wyraźny wzrost uczuć, których źródłem są sytuacje społeczne. Oprócz uczuć społecznych o zabarwieniu pozytywnym, często występują uczucia społecznie negatywne, jak lęk, gniew, wstyd, zazdrość, agresja czy nienawiść. J. Lipińska uważa, iż przemoc i agresja stosowana jest przez nastolatków dla sprawdzenia siebie, często w połączeniu z chęcią zaimponowania innym rówieśnikom, zdobycia ich uznania, uzyskania swej wartości i silnej pozycji w grupie. Nierzadko, jak podkreśla autorka, przemoc i agresja to akty zemsty powiązane z nienawiścią, u źródeł, której leży poniżanie, uczucie krzywdy, niesprawiedliwość a także zazdrość. Poza tym może być patologicznym sposobem rozwiązywania konfliktów oraz usuwania stanu napięcia i frustracji.
Psychologowie zajmujący się okresem dorastania podkreślają specyfikę motywacji i aktywności dorastających. Negatywizm, nieposłuszeństwo, arogancji, upór i inne zbliżone właściwości zachowania dorastających to cechy, które wielu badaczy tłumaczy w różny sposób. Jednym z wyjaśnień jest rodzące się poczucie własnej mocy u dorastających, pociągające za sobą potrzebę niezależności i swobody, które w zetknięciu z ograniczeniami i zakazami dorosłych prowadzą do konfliktu z nimi. Większość jednak autorów ujmuje negatywizm młodzieży nie jako wynik jej rozwoju, ale jako rezultat konkretnych wpływów środowiskowych. R. Łapińska, rozumie pokorę dorastających jako skutek nieuznawania przez dorosłych dojrzałości młodocianych, ich prawa do samodzielności i szacunku.
W miarę dorastania negatywizm młodzieży zmienia swoje formy. Taką skrajną formą negatywizmu jest bunt polegający na całkowitym odrzuceniu wymagań osób dorosłych. Jeżeli bunt staje się przeżyciem pozytywnym zapewnia poczucie mocy, wtedy może doprowadzić do dalszych nieuzasadnionych ani sytuacyjnie ani racjonalnie buntów i wówczas dorastający staje się niebezpieczny.
Istotną rolę w procesie dorastania dziecka pełni rodzina. Rozpatrując rodzinę jako środowisko, w którym dorasta młoda dziewczyna czy chłopak, należy wziąć pod uwagę zmiany, jakie w niej zachodzą. Wielokrotnie opiekuńczy i raczej jednorodny stosunek rodziców do dziecka ulega zmianie. Również samo dziecko odrzuca dotychczasowe postawy wychowawcze rodziców, niekiedy wstydzi się ich aspektów uczuciowych. Ponadto dorastające dziecko inaczej spostrzega rodziców, widzi ich niedoskonałości. Powoduje to chwiejność rodziców i niekonsekwencję w stosunku uczuciowym do dorastających i w postępowaniu z nimi. Natomiast u młodzieży powstaje chwiejne uczucie swojej pozycji w rodzinie i konfliktowe przeżywanie roli dziecka.
Według B. Zazzo, trudności w porozumiewaniu się z rodzicami są wyrazem szerszych problemów, z jakimi boryka się młodzież. Zdaniem autorki, dorastający traktują rodziców jako wrogie pokolenie, młodzież zarzuca rodzicom, brak zrozumienia, konserwatyzm, sztywność myślenia, przestarzały tradycjonalizm. Jednocześnie autorka uważa, że stosunek młodzieży d rodziców zmienia się wraz z wiekiem oraz w zależności od różnic kulturowych.
O okresie dojrzewania mówi się jako o okresie trudnym. Nie ulega wątpliwości, że młody człowiek w tym wieku przeżywa specyficzny i skomplikowany okres, w którym kształtuje się jego osobowość, poszukuje on własnego „ja”, sensu swej działalności, szuka ideałów. Dlatego w tym okresie jako bardzo podatny na wszelkiego rodzaju wpływy, szczególnie wpływy grupy rówieśniczej. J. Lipińska sądzi, iż aby zaistnieć w grupie zaimponować rówieśnikom, zdobyć ich uznanie, ukazać swą ważność i silną pozycję w grupie często ten młody człowiek staje się agresywny i stosuje przemoc.
Bardzo ważne jest, więc, aby nie traktować okresy dojrzewania jako biernego oczekiwania na dorosłość i dojrzałość. Wręcz przeciwnie w tej fazie życia młodzi ludzie są bardzo aktywni, eksperymentują z nowym zachowaniami, nabywają nowych doświadczeń a tym samym stają się innymi ludźmi, o nowych prawach i obowiązkach, mającymi nowe potrzeby i oczekiwania. To swoiste przechodzenie od fazy bycia dzieckiem do fazy bycia dorosłym, często, zdaniem Z. Gasia, łączy się okresowym manifestowaniem zachowań, które w opinii dorosłych autorytetów są zachowaniami dewiacyjnymi a tym samym wyzwalają niepokój i przeciwdziałanie otoczenia. Autor uważa, że owe zachowania stanowią element rozwoju życia nastolatka i odgrywają bardzo ważną rolę w osiąganiu dorosłości. Dlatego należy pamiętać, że młodzież ta dąży d autonomii, do pokazania własnej woli i mocy.
III. Charakterystyczne typy nadmiernej agresji uczniowskiej występujące w typowych szkołach podstawowych.
Agresja Fizyczna.
W ostatnich latach obserwujemy wyjątkowy wzrost zachowań agresywnych dzieci i młodzieży. Zachowania agresywne mają miejsce w instytucjach edukacyjnych, szkołach, placówkach opiekuńczo – wychowawczych i resocjalizacyjnych. Bez wątpienia celem agresji jest wyrządzenie szkody podmiotowi agresji; określonym osobom lub grupom społecznym. Repertuar intencji stosowania przemocy i agresji przez dzieci i młodzież jest bardzo bogaty. Często okrucieństwo jest traktowane jako możliwość dobrej zabawy i zaspokojenia potrzeby doznawania przyjemności. Charakterystyczne dla okresu dorastania są przemoc i agresja stosowane dla sprawdzenie siebie, często w połączeniu z chęcią zaimponowania rówieśnikom, zdobycia ich uznania, ukazania swej ważności i silnej pozycji w grupie. Chęć panowania nad innymi osiągana jest poprzez wzbudzanie atmosfery grozy lub podziwu dla zuchwałości. Nierzadko przemoc i agresja to aspekty zemsty powiązane z nienawiścią, u źródeł, której leży poniżanie, poczucie krzywdy, niesprawiedliwość a także zazdrość. Poza tym może by patologicznym sposobem rozwiązywania konfliktów oraz usuwania stanów napięcia i frustracji. Analizując literaturę przedmioty można stwierdzić, iż formy i częstotliwość ataków przemocy posiadają znamiona patologii.
W środowisku szkolnym spotkać się można zarówno z formami agresji fizycznej jak i słownej. Wśród najczęściej wymienianych typów agresji w szkole podstawowej znalazła się agresja fizyczna. Agresja fizyczna zdaniem Z. Skornego może przybierać formę zachowań napastliwych lub destruktywnych o bezpośrednim lub pośrednim charakterze. Do bezpośrednich zachowań napastliwych należą te proste zachowania, które przybierają formę trwających stosunkowo krótko ruchów poszczególnych części ciała: rąk (uderzenie, trącenie, szarpanie, wyrywanie, rozdzieranie, ciąganie, ściskanie, duszenie), nóg (nastąpnięcia na nogę, podstawianie nogi, kopnięcie), mięśni twarzy (wykrzywianie się, przedrażnienie kogoś za pomocą gestów, plucie, gryzienie). Atak może odbywać się, zdaniem Skornego, przy użyciu narzędzi agresji, takich jak szpilka, linijka, kamień, kij, woda itp., przybiera wtedy formę rzucania, kłucia, oblewania czy poparzenia. Agresja fizyczna wyraża się w formie złożonych zachowań napastliwych i przybiera wtedy postać bójek, pobić, przestraszenia kogoś, niesprawiedliwego traktowania. Pośrednie zachowania napastliwe występują zazwyczaj jako: dokuczanie, przeszkadzanie, chowanie lub zamiana przedmiotów. Agresor działa tu niejednokrotnie anonimowo. Według autora do zachowań destrukcyjnych należą: uderzanie, kopanie, wybuchy złości. Pośrednie zachowania destrukcyjne polegają na niszczeniu lub uszkadzaniu rzeczy stanowiących własność osoby będącej przedmiotem agresji, np. psucie, darcie, brudzenie, wybijanie szyb.
Z przeprowadzonych badań w 1997 roku przez Z. Brańkę uczniów klas V – VIII szkoły podstawowej wynika, iż wśród form zachowań agresywnych w zakresie agresji fizycznej dominują: popychanie, uderzanie, szczypanie, szarpanie odzieży, drapanie, plucie, kopanie.
Agresja Słowna
Charakterystyczne dla okresu dorastania jest również agresja słowna, przejawiająca się w różnych formach. Agresja słowna, czyli werbalna, zdaniem Z. Brańki, może przybierać formę bezpośrednich lub pośrednich wypowiedzi napastliwe, to jest, grożenie, straszenie, odpędzanie, wypowiedzi szkodzące, takie jak odbieranie uprawnień przysługujących danej osobie, podawanie nieprawdziwych informacji oraz wypowiedzi poniżające takie jak wyzywanie, wyśmiewanie, wysuwanie nieuzasadnionych wątpliwości. Pośrednia agresja słowna to wypowiedzi agresywne mające wyrządzić przykrość lub szkodę danej osobie. Są one skierowane do osób trzecich. Przejawem agresji werbalnej jest również wykłócanie się podniesionym tonem głosu, krytykowanie, złośliwa skarga do nauczycielki (z intencją spowodowania ukarania innego dziecka, a także wyśmiewanie fizycznych ułomności).
Sytuacjami szczególnie sprzyjającymi zachowaniom agresywnym są lekcje przedmiotowe i przerwa międzylekcyjna. W czasie lekcji szczególnie często występują sytuacje trudne, powodujące frustrację i gniew. Do najczęstszych przyczyn agresji w czasie lekcji należą, zdaniem G. Miłkowskiej – Olejniczak, obawa przed niską ocenę, brak swobody w wyrażaniu własnego zdania, antypatia nauczyciela wobec ucznia, lęk przed naganą. Ponadto obawa przed złośliwymi uwagami pod adresem ucznia a także przed pogorszeniem stosunków z kolegami. Sytuacją szkolą charakteryzującą się wysokim wskaźnikiem zachowań agresywnych jest przerwa międzylekcyjna. Wśród form i rodzajów, według Mikołajwskiej – Olejniczak dominują przejawy agresji fizycznej takie jak, poszturchiwanie, popychanie, szczypanie, kopanie. Spośród form agresji słownej występują przezwiska i wyśmiewanie.
Nie ulega wątpliwości, że przerwa międzylekcyjna to najczęściej krótki ( 5- 10 –
15 minutowy) czas, w którym uczniowie mogą zaspokoić tkwiącą w nich potrzebę ruchu, tak mocno hamowną i krepowaną podczas zajęć dydaktycznych. Oczekują, zatem nieskrępowanej swobody, możliwości biegania, hałasowania. Ważne podkreślenia jest, że szczególne zagrożenie podczas przerw stanowią dla uczniów takie miejsca jak toalety, szatnia oraz korytarz. Znacznie rzadziej zachowania agresywne przejawiane są przy wejściu do szkoły a sporadycznie występują w stołówce szkolnej. Łatwo zauważyć, że miejscami nasilonej agresji są pomieszczenia odosobnione, małe, w których uczniowie przebywają bez obecności nauczyciela. W nich to dominują szczególnie formy agresji fizycznej, np. oblewanie wodą, wkładanie głowy do muszli klozetowej, czy zamykanie w toalecie.
Owe wyniki zmuszają do zastanowienia się nad przyczynami i mechanizmami agresji oraz podjęcia działania w celu zapobiegania i zmniejszania tego zjawiska. Kwestia podjęcia działań jest trudna i złożona, ale wymaga szybkich rozwiązań. Brak reakcji to przyzwolenie na przemoc, na rozwijanie się zachowań agresywnych. Jeżeli dojdzie do takiej sytuacji, to przemoc i agresja będą jeszcze częstsze a ich formy będą bardziej okrutne. Agresja stanie się po prostu normalnością i środowisko uczniowskie w szkole środowiskiem patogennym.
IV. Źródła nadmiernej agresji
Agresywne zachowanie się dzieci i młodzieży bywa następstwem oddziaływania wielu czynników, z jakimi dziecko styka się w ciągu swojego życia. Jeden z najbardziej rozpowszechnionych poglądów za zagadnienie przyczyn agresji wiąże się z domniemaniem, że jest ona przede wszystkim wynikiem wadliwego oddziaływania środowiska rodzinnego. Liczni autorzy zajmujący się tą problematyką przytaczają w swych badaniach szereg szczegółowych czynników występujących w środowisku rodzinnym i związanych z agresją, jak np. styl wychowania w rodzinie, alkoholizm rodziców, zachowanie agresywne rodziców, stosowanie surowych kar wobec dzieci, pozwalanie na agresję, zachęcanie do agresji i wiele innych.
Na rozwój dziecka i jego zachowanie, zdaniem Z. Skornego, mogą wpływać w życiu rodzinnym takie czynniki jak: nieszczęśliwy wypadek, śmierć jednego z członków rodziny, gwałtowny konflikt czy niespodziewana rozłąka z rodzicami. Autor twierdzi, iż czynniki te wywierają szczególnie niekorzystny wpływ na dziecko wtedy, gdy łączy je silne więzy uczuciowe z członkiem rodziny. Według L. Kirwil wpływ na powstanie agresji u dzieci ma klimat ro...
psychologia