I. Terytorium i ludno�� Pa�stwo polskie rozumiane w�ziej, czyli jako Ko- rona, i to w rozmiarach przed uni� lubelsk�, nie na- le�a�o do pa�stw o wielkim terytorium, gdy� ca�y jego obszar wynosi� oko�o 260 tys. km2. Trzeba przy tym doda�, �e z tej liczby jedynie oko�o 165 tys. km2 by�o zwarcie zasiedlone przez ludno�� polsk�, podczas gdy pozosta�e cz�ci, a wi�c wojew�dztwa be�zkie, ruskie i podolskie mia�y ju� znaczny odsetek lub nawet prze- wag� ludno�ci pochodzenia ruskiego. Oczywi�cie pew- na liczba ludno�ci polskiej zamieszkiwa�a na �l�sku, Pomorzu �rodkowym i w po�udniowej cz�ci Prus Ksi�- ��cych oraz na Podlasiu. Niemniej poza Podlasiem lud- no�� ta nie stanowi�a podstawy dla terytorialnego kszta�towania �wczesnego pa�stwa polskiego. Zreszt� ka�dorazowe omawianie dziej�w ludno�ci polskiej za- mieszkuj�cej poza �wczesnymi granicami Korony roz- sadzi�oby rozmiary i struktur� naszej ksi��ki, a nie da�oby si� w��czy� do jej logicznej konstrukcji. Ujmu- j�c wi�c Koron� jako odpowiednik �wczesnej Pol- ski mo�emy okre�li� jej miejsce w�r�d terytori�w innych pa�stw europejskich w pierwszej po�owie XVI w., usta- laj�c je wed�ug powierzchni liczonej w tysi�cach km2. 11 Tabela 1 Powierzchnia pa�stw europejskich w pierwszej po�owie XVI wieku Powy�sze zestawienie wymaga pewnego komenta- rza. Przede wszystkim w wypadku pa�stwa moskie- wskiego, Litwy oraz Szwecji i Danii podane wielko�ci s� bardzo teoretyczne, gdy� tereny prawie bezludne na p�nocy czy wschodzie Europy nie mia�y �adnego pra- ktycznego znaczenia i ich podporz�dkowanie polityczne by�o na po�y fikcj�. Przyjmuje si� na przyk�ad, �e w XVI wieku w ca�ej Skandynawii licz�cej ponad 1 mln km2 powierzchni u�ytkowano osadnicza oko�o 200 tys. km2. Uwaga ta dotyczy cz�ciowo r�wnie� Wielkiego Ksi�- stwa Moskiewskiego, a nawet Litwy, gdzie granica po- �udniowo-wschodnia przebiega�a przez Dzikie Pola. Roz- miary cz�ci europejskiej pa�stwa tureckiego s� r�wnie dyskusyjne, a to ze wzgl�du na zmieniaj�cy si� w tym czasie, cz�sto r�ny, stosunek do Turcji pa�stewek za- le�nych, jak Mo�dawii, Wo�oszczyzny, potem Siedmio- grodu. Podobnie mo�na dyskutowa�, jakie by�y rozmiary Rzeszy lub na przyk�ad, bior�c pod uwag� skompliko- wane zale�no�ci prawne i polityczne, formalnie sk�ada- j�cych si� na ni� pa�stewek. W tym wypadku przyj�- li�my w�sze poj�cie Rzeszy, jako teren�w niemieckich podleg�ych nominalnie cesarzowi, z wy��czeniem Czech i �l�ska, kraj�w austriackich, Szwajcarii i Niderland�w, kt�re to tereny realnie by�y wyodr�bnione politycznie z teren�w �wczesnych Niemiec. Ze wzgl�du na te w�t- pliwo�ci i przybli�one dane, niewielkie, wykazane w po- wy�szej tabeli, r�nice rozmiar�w poszczeg�lnych pa�stw nie mog� mie� powa�nego znaczenia i w rzeczywisto�ci zestawienie to raczej dzieli nam �wczesne pa�stwa we- d�ug grup wielko�ci, ni� ustala �ci�le kolejno�� i hierar- chi� terytorialn� pa�stw szesnastowiecznej Europy. Rozpatruj�c z tymi zastrze�eniami przytoczone tu ze- stawienie mo�na stwierdzi�, �e Polska pierwszej po�owy XVI stulecia nale�a�a swym rozmiarem do grupy �red- nich pa�stw europejskich, ust�puj�c do�� wyra�nie wiel- kim krajom otaczaj�cym j� od wschodu, p�nocy i po�ud- nia, a nawet zachodu, je�li za pa�stwo uznamy Rzesz�, b�d�c� w�wczas raczej skupiskiem wielu mniejszych i wi�kszych pa�stewek, sk��conych cz�sto, ale solidarnie emancypuj�cych si� spod w�adzy cesarza. Obszar Korony by� podobny do �wczesnych terytori�w W�och, Austrii (po 1526) i Anglii, ust�puj�c znacznie Francji i Hiszpanii, najrozleglejszym, a zarazem najsilniejszym pa�stwom na zachodzie Europy. G�rowa�a za to znacznie rozmiarami nad ostatni� grup� pa�stw europejskich, tych najmniej- szych, cho� nie pozbawionych istotnego znaczenia. Oczywi�cie uszeregowanie powy�sze nie m�wi nam wiele, w�a�nie z racji �wczesnych skomplikowanych po- * Dane liczbowe podano w przybli�eniu. wi�za� politycznych. Je�eli cesarz Karol V by� zwierzchnikiem Rzeszy, kr�lem Hiszpanii, w�adc� Ni- derland�w oraz du�ej cz�ci W�och, a jego brat Ferdy- nand posiada� kraje austriackie, Czechy i cz�� W�gier, to zsumowanie tych terytori�w poka�e nam prawdziwe oblicze �wczesnej pot�gi terytorialnej i politycznej Habsburg�w, kt�rzy przecie� ju� w�wczas si�gali i da- leko poza Europ�. Z drugiej strony, przy dawniejszej organizacji politycznej, �rodkach komunikacji oraz sprzeczno�ciach interes�w poszczeg�lnych kraj�w w�a�nie zbyt wielkie terytoria stanowi�y cz�stokro� o s�abo�ci organizm�w politycznych lu�no powi�zanych wewn�trznie. Gdy cesarz Karol V na terenie mi�dzy- narodowym, nawet we Francji, nie znalaz� r�wnego sobie przeciwnika, musia� ulec swym w�asnym podda- nym na terenie Rzeszy. Miejsce Polski w�r�d �rednich rozmiarami kraj�w europejskich mo�e budzi� pewne zastrze�enia, skoro ten sam Zygmunt I (1506 - 1548) w�ada� r�wnocze�nie w Koronie i na Litwie. Warto jednak wskaza� specjal- nie na te skromne rozmiary Polski (tj. Korony) w Eu- ropie, gdy� odr�bno�� polityczna, gospodarcza i kultu- ralna Litwy w tym okresie by�ajeszcze bardzo wyra�na i wsp�lno�� osoby monarchy nie tworzy�a wsp�lno- ty politycznej. Co wi�cej, ta w�a�nie dwukrotnie mniej- sza terytorialnie Korona mia�a potencja� polityczny i gospodarczy znacznie wi�kszy ni� s�siednia Litwa, co jest widoczne tak przy por�wnaniu wewn�trznych stosunk�w w obu krajach, jak te� na terenie mi�dzy- narodowym. Zestawienie rozmiar�w pa�stw europejskich mo�na zrobi� i dla drugiej po�owy XVI w., �ci�lej dla lat sie- demdziesi�tych i osiemdziesi�tych tego stulecia, przy czym sytuacja i podzia� na grupy wielko�ci obszaru pa�stwowego b�d� wygl�da�y nieco inaczej. Powierzchnia pa�stw europejskich w drugiej po�owie XVI wieku Tabela 2 Sytuacja, jak widzimy, zmieni�a si� zasadniczo, je�li chodzi o rozmiary Polski w stosunku do terytori�w in- nych kraj�w europejskich. Polska awansuje do grupy pa�stw najwi�kszych, a to dzi�ki unii z Litw� oraz za- w�adni�ciu po�udniow� cz�ci� Inflant. Powi�ksza si� troch� terytorium Francji kosztem Rzeszy, wzrasta ob- szar Hiszpanii dzi�ki wch�oni�ciu w 1580 r. Portugalii, wreszcie Anglia podporz�dkowuje sobie silniej Irlandi�. Te przesuni�cia terytorialne mia�y jednak�e do�� wzgl�dne znaczenie. Rozrost pa�stwa moskiewskiego obj�� tereny ma�o zamieszka�e na wschodzie, p�nocy i po�udniu, co poza os�abieniem pa�stewek tatarskich nie mia�o wi�kszego znaczenia praktycznego. Irlandia teoretycznie nale�a�a r�wnie� do Anglii, cho� dopiero w 1541 r. kr�lowie angielscy przyj�li tytu� kr�l�w Irlandii. Wreszcie Filip II hiszpa�ski zagarn�� Portugali�, na nie- d�ugo zreszt� (do 1640), trac�c w tym czasie rozwijaj�ce si� szybko p�nocne Niderlandy (Holandi�). Wprawdzie utrzyma� swe posiad�o�ci we W�oszech, rozszerzy� zamor- skie, ale Rzesza przesz�a w r�ce linii austriackiej Hab- sburg�w po abdykacji cesarza Karola V (1556). Najwi�kszy awans w tabeli terytori�w pa�stwo- wych by� udzia�em Polski, kt�ra znalaz�a si� w grupie najwi�kszych pa�stw europejskich, wyprzedzaj�c w tym zakresie wszystkie kraje zachodnie w Europie. Wiemy dobrze, �e by� to awans formalny, wobec ist- nienia ju� wcze�niej lu�niejszej unii z Litw�. Powinni- �myjednak pami�ta�, �e by� to awans faktycznie znacz- nie skromniejszy, ni� mo�na s�dzi� z uzyskanych kilometr�w kwadratowych. Potrojenie terytorium two- rzy�o wprawdzie pa�stwo bardzo rozleg�e, nie r�wna�o si� jednak wej�ciu do rz�du najwi�kszych pot�g �w- czesnej Europy. Mo�na powiedzie�, �e Polska przesz�a z kategorii pa�stw �rednich do du�ych, lecz bynajmniej nie do najpot�niejszych. O tym bowiem, gdzie znajdo- wa�o si� rzeczywiste miejsce Polski w�r�d kraj�w Eu- ropy, powie nam wi�cej nie jej obszar, lecz ludno��. Nie darmo bowiem p�niejsi nieco teoretycy my�li po- litycznej g�osili, �e podstaw� pot�gi pa�stwa jest w�a�- nie liczba poddanych (mieszka�c�w), bo oni tylko, a nie puste, nie zagospodarowane tereny, p�ac� podatki, pro- dukuj� potrzebne towary i dostarczaj� �o�nierzy armii. Jak wynika z zestawienia dokonanego w tabeli 3, Polska, i to ju� po unii z Litw�, ze swymi 7,5 milionami ludno�ci w przybli�eniu, znajdowa�a si� w rz�dzie �red- nich pa�stw europejskich. Najwi�cej ludno�ci posiada- �a Francja, cho� nieraz przyjmowana liczba 20 milio- n�w mieszka�c�w jest stanowczo przesadzona i obecnie badacze okre�laj� j� na oko�o 16 milion�w, dalej Rzesza Niemiecka, W�ochy i by� mo�e pa�stwo moskiewskie. Tabela 3 Zaludnienie pa�stw europejskich w drugiej po�owie XVI wieku Nieco wi�cej ludno�ci ni� Rzeczpospolita mia�y za- pewne Hiszpania i posiad�o�ci europejskie Tm.cji, zna- cznie mniej Anglia. Trzeci� grup� pa�stw, z punktu widzenia liczby ludno�ci, stanowi�y b�d� pa�stwa bar- dzo niewielkie, b�d� te� obejmuj�ce pustkowia na p�- nocy Europy. Przybli�one uszeregowanie pa�stw XVI-wiecznej Europy wed�ug ich zaludnienia zn�w zmieni�o miejsce Polski w�r�d innych kraj�w. Czy jednak s4ma liczba ludno�ci rzeczywi�cie najwi�cej nam mo�o 5oedzie� o roli poszczeg�lnych pa�stw w Europie X w. Tym razem trzeba si� zastrzec, �e o poiomie go- spodarki danego kraju wi�cej nam mo�e powiedzie� jego g�sto�� zaludnienia ni� bezwzgl�dna liczba ludno- �ci. Przy �wczesnej bowiem technice produkcji g�sto�� zaludnienia by�a limitowana poziomem gospodarki i tylko na terenach, gdzie du�o produkowa�o rolnictwo lub gdy produkcja rzemie�lnicza i handel pozwala�y na przyw�z brakuj�cej �ywno�ci, g�stsze zaludnienie mog- �o d�u�ej si� utrzyma�. Tabela 4 G�sto�� zaludnienia b�d�ca, jak to postaramy si� wykaza� p�niej, w du�ej mierze wskaz�wk� poziomu gospodarczego kraju, przesuwa znowu w d� miejsce Polski, tj. Korony z Litw�. Spada ona teraz a� do trze- ciej grupy kraj�w maj�cych �redni� g�sto�� zaludnie- nia poni�ej 10 mieszka�c�w na km2. Jest to wynik obj�cia t� �redni� s�abo zaludnionych teren�w Litwy, a w szczeg�lno�ci LJkrainy - podobnie jak prawie pu- ste obszary Norwegii c...
qwertych25