U. Lip - Dialog w fantasy.pdf - Prace naukowe o fantastyce - Sheera

Urszula Lip

DIALOG W FANTASY

Dialog zbliżony do dialogu naturalnego, w takiej formie, w jakiej spotykamy

go we współczesnych powieściach, w epice pojawił się stosunkowo niedawno,

jeśli wziąć pod uwagę kilkusetletnią tradycję literacką. Wypowiedź naturalną

cechuje bowiem o wiele mniejsza precyzja w formułowaniu zdań niż w dialogu

fingowanym, liczne powtórzenia, mieszania myśli, elipsy, wyrażenia

przyimkowe, onomatopeiczne, ozdobniki retoryczne - jeśli ktoś kiedyś tworzył

protokół z nagrania magnetofonowego, wie, że jest to dość trudne zadanie.

Przede wszystkim jednak, jak pisał Ford Madox Ford: "Istnieje jedna

niezmienna zasada odtwarzania rozmów - jako że prawdziwe rozmowy to

wymiany myśli, nie zaś przesłuchania czy konstatacje faktów, a mianowicie:

żadna z wypowiedzi postaci nie może odpowiadać na poprzedzającą replikę. To

właśnie zachodzi niezmiennie w realnym życiu, gdzie mało ludzi słucha,

ponieważ przygotowuje zawsze swą własną następną wypowiedź"[1].

Abstrahując od kategorycznego tonu tego stwierdzenia, należy przyznać, iż jest

w nim wiele racji - bardzo trudno jest w potocznej rozmowie utrzymać jej

jednowątkowość.

We współczesnych powieściach - pomijając ewidentne eksperymenty

językowe - dialog dąży jednak do fingowania potocznej wypowiedzi, z różnym

skutkiem. Jeśli chodzi o fantasy, to sprawa zaczyna się komplikować, ponieważ

odchodzimy do mimesis i w wielu wypadkach okazuje się, że stylizacja

językowa na język współczesny po prostu nie zdaje egzaminu, np. zupełnie nie

pasuje do konstrukcji świata przedstawionego, łamie obraną konwencję,

prowadząc do efektu groteski - nie na poziomie narracji, który zawsze jest

nadrzędny w stosunku do dialogu, ale właśnie na poziomie dyskursu. Czasami

taka zabawa z tekstem jest przeprowadzona celowo i niesie za sobą poważne

ważne odniesienia pozatekstowe.

I właśnie takie łamanie konwencji chciałabym pokazać na przykładzie

opowiadania fantasy Rogera Zelazny'ego pt. Dilvish Przeklęty, a także

przypomnieć - o czym często zapominamy - że oprócz funkcji informacyjnej,

fabularnej i charakteryzującej, dialog pełni też inną ważną funkcję: dookreśla

konwencję literacką, a czasem - jak w wypadku utworu, o którym chcę mówić -

może ją złamać. Na pozór jest to rzecz oczywista, tym bardziej że wchodzi w to

kwestia retoryki, ale nie do końca, jak się za chwilę przekonamy.

Nie jest moim celem ukazanie ewolucji kategorii dialogu w toku jego

przemian. Nie chcę tutaj także opowiadać o złożonych relacjach łączących

dialog z innymi kategoriami świata przedstawionego, bo zajęłoby to znacznie

więcej czasu, jaki jest przeznaczony na ten referat. Dodam tylko, że dialog bywa

dość często pomijany w analizach, a jeśli się już nim zajmuje, to raczej pod

kątem jego funkcji informacyjnej i to w powiązaniu ściśle z kategorią postaci.

Oczywiście nie sposób tych dwóch kategorii rozdzielić, ale można na problem

dialogu spojrzeć troszeczkę od innej strony. I to starałam się zrobić.

Dialog we współczesnej powieści pełni przede wszystkim funkcję fabularną,

tzn. jest takim samym elementem fabuły, jak wszelkie inne sytuacje i zdarzenia.

Może wzbogacać akcję, może ją przyspieszać lub spowalniać. W horrorze

bardzo często steruje emocjami, np. w wypadku, gdy narrator pokazuje emocje

tylko jednej z postaci, a stan innych ujawnia dopiero w dyskursie poprzez

nacechowaną emocjonalnie wypowiedź. U Mistrza Tolkiena także możemy

znaleźć takie miejsca, w których dyskurs pełni rolę stymulującą napięcie -

chociażby podczas wymiany zdań między Gandalfem a Wodzem Nazgulów w

Bramie Minas Tirith.

W opowiadaniu Rogera Zelazny'ego, którego konstrukcja nie odbiega od

typowego utworu fantasy, dialog nie tylko pełni funkcję zdarzeniotwórczą, ale

także inicjującą. Streszczę krótko początek tego opowiadania: Dilvish na swoim

żelaznym koniu Blacku jedzie na południe, gdy nagle zostaje napadnięty przez

desperata o imieniu Fly. Zacytuję fragment początkowego dialogu:

Gdy wynurzył się zza zakrętu, ujrzał mężczyznę stojącego na drodze z

wyciągniętym mieczem.

- Wędrowcze, ściągnij cugle! - zawołał. - Oddaj mi swą sakiewkę!

Dilvish rozejrzał się szybko dokoła. Wydawało się, że mężczyzna jest sam.

- Mam cię gdzieś! - odpowiedział mu i wyciągnął broń.

Jego wielki, czarny rumak nie zwolnił kroku, lecz poniósł go wprost na

napastnika. Kiedy dostrzegł błyszczącą skórę Blacka, uskoczył z drogi i wziął

zamach na przejeżdżającego Dilvisha.

Dilvish odparował uderzenie, ale sam ciosu nie zadał.

- Amator. Jeźdźmy dalej - nakazał Blackowi. - Niech go trafi ktoś inny.

Zostawiony z tyłu człowiek cisnął swą bronią o ziemię.

- Do diabła! - wrzasnął. - Dlaczego nie uderzyłeś?

- Stój, Black - mruknął Dilvish.

Black przystanął, a Dilvish odwrócił się i spojrzał za siebie.

- Bardzo przepraszam. Wzbudziłeś mą ciekawość - odezwał się. - Chciałeś, abym

ciął ciebie?

- Każdy przyzwoity wędrowiec ściąłby mi głowę!

Dilvish pokiwał głową. - Myślę, że potrzebna ci jest dodatkowa instrukcja

dotyczącą zasad napadu z bronią w ręku - stwierdził. - Chodzi o to, aby

wzbogacić się kosztem innego, samemu nie odnosząc żadnych ran. Jeżeli ktoś

ma być ranny, to powinien być to ten drugi.

- Wypchaj się! - odpowiedział mężczyzna z błyskiem chytrości w oku.

Potem następuje opis ponownej szarży desperata, którą Dilvish znowu odpiera.

- Jeżeli potrzebujesz trochę grosza lub chleba - oświadczył Dilvish - dostaniesz.

Nie podoba mi się taka desperacja. Głupia desperacja.

- Nie interesuje mnie to! - wykrzyknął nieznajomy.

Dilvish wzmocnił uścisk, gdy mężczyzna próbował się wyrwać.

- A zatem o co, do cholery, ci chodzi?

- Chciałem, abyś mnie zabił!

Dilvish westchnął.

- Przykro mi, ale nie wyświadczę ci tej przysługi. Starannie dobieram tych,

których zabijam. Nie lubię, jak ktoś mnie do tego zmusza.

- Zatem wypuść mnie!

- Nie zamierzam dalej grać w tę grę. Jeżeli tak bardzo chcesz zginąć, dlaczego

sam tego nie zrobisz?

- Jeśli o to chodzi, jestem tchórzem. Próbowałem parę razy, ale zawsze

zachodziły mnie nerwy.

- Mam przeczucie, że niepotrzebnie się zatrzymałem - rzekł Dilvish.[2]

Przeczucie Dilvisha nie zawodzi, jak się dalej okazuje.

W tym fragmencie dialog pełni funkcję zdarzeniotwórczą (ale także

informacyjną), ponieważ poprzez dialog głównego bohatera z postacią

drugoplanową zapoczątkowuje się akcja. Słowa, jakie wypowiada Fly, tak

zaciekawiły Dilvisha, że postanowił wysłuchać do końca jego opowieści -

chociaż ostrzegał go przed tym jego niesamowity towarzysz. Tym samym

ujawniona zostaje motywacja Dilvisha - zwykła ludzka ciekawość, która kiedyś

doprowadziła go do zguby i która może go zgubić i teraz.

Jedną z ważniejszych funkcji dialogu w epice jest jego funkcja informacyjna -

wprowadzenie w świat przedstawiony. Postaci w rozmowie opowiadają o

świecie przedstawionym, informują o sytuacji panującej w tym świecie, opisują

ten świat, historię tego świata itp. Bardzo często, jak to bywa u J.R.R. Tolkiena,

dialogi pozwalają innym postaciom, nie uczestniczącym w wydarzeniach, a tym

samym czytelnikowi, zorientować się w sytuacji, uzupełnić luki i zdobyć

informacje, których nie przekazał narrator w toku opowieści. Przypomnę tylko,

że o przeszłości Śródziemna dowiadujemy się z dialogów Froda z Gandalfem w

rozdziale Cień przeszłości.

W opowiadaniu Zelazny'ego złodziej Fly tak relacjonuje to, co mu się

przydarzyło:

- [...] Kim jest Cabolus i dlaczego nazywasz to Pasem Cienia? [spytał Dilvish]

- Cabolus to jeden z pomniejszych bogów, z małą liczbą wyznawców, która

kiedyś była nawet pokaźna - odpowiedział Fly. - Centrum wiary znajduje się w

mieście Kallusan, na zachód stąd.

- Widziałem je na mapie, to o pół dnia drogi stąd.

- Mniej więcej. On jest w pewnym sensie gońcem i pośrednikiem wśród innych

bogów. Zapewnia dobre zbiory swym czcicielom, pomaga im w bitwach. Na tym

polega jego rola. Ma brata, z którym nie daje sobie rady - Salbacusa. Jego

czczą w Sulvar, dzień jazdy w kierunku północno-wchodnim. Salbacus jest

bogiem kowalstwa. Mieszkańcy Sulvaru to górnicy i kowale. Obaj wywodzą

się...

- Doceniam twą dociekliwość, lecz co jeszcze z tego ma teraz znaczenie?

- Wybacz mi. Dałem się ponieść. Musiałem się tego nauczyć, aby się nawrócić.

- Na wiarę Cabolusa?

- Tak. To był najprostszy sposób, by poznać plan głównej świątyni w Kallusan.

- A pas?...

- Był przewiązany na biodrach posągu boga w świątyni.

- Kiedy go zabrałeś?

- Wczoraj.

- Co było potem?

- Najpierw nic. Szybko opuściłem miasto. Z tymi ponurymi bogami nigdy nie

wiadomo, czy to tylko szachrajstwo dające zajęcie kapłanom, czy też nie.

- Rozumiem, że w tym przypadku nie było to szachrajstwo?

Fly pokiwał głową [...].[3]

Z tego dialogu dowiadujemy się nie tylko o tym, co wydarzyło się Fly'owi, ale

także o świecie przedstawionym, o stosunkach panujących w tej okolicy, o

wierze mieszkańców i o tym, że w świecie Fly'a ludzie bardzo poważnie

podchodzą do spraw wiary. Ten krótki dialog wystarczy, żeby wyznaczyć

główną oś akcji, która potem skupia się właśnie na konflikcie między

zwolennikami obydwu bogów, a Dilvish staje się obiektem prześladowań

zarówno jednych, jak i drugich, jako posiadacz Pasa Cienia.

Warto też zwrócić uwagę, że właśnie poprzez dialogi bardzo często

konstytuuje się kategoria czasu i przestrzeni. Fly dokładnie określa czas i

miejsce swoich działań, Dilvish konfrontuje to ze swoją wiedzą. Stąd wniosek,

że obaj przebywają w tej samej przestrzeni, natomiast z rozmów (i tylko z nich)

Dilvisha z Blackiem dowiadujemy się, że diabelski koń jest istotą

nadprzyrodzoną i żyje zarówno w rzeczywistym świecie, jak i świecie Cienia.

Z problemem kontekstu wypowiedzi poszczególnych postaci wiąże się

kwestia mowy niezależnej, zależnej i pozornie zależnej. Nie ulega wątpliwości,

że przedstawiciele europejskiej i amerykańskiej epiki - celowo odstępuję od

klasyfikowania ich do określonych nurtów - np. John Irving, Kurt Vonnengut,

Salman Rushdie czy Kazuro Ishiguro, dla podkreślenia oralności swoich

opowieści konstytuują wypowiedzi swoich bohaterów raczej w mowie zależnej i

pozornie zależnej. W literaturze fantasy, w której kompozycja oparta jest na

motywach quest, a akcja musi obfitować w perypetie, częstsze jest zastosowanie

mowy niezależnej. Mowa zależna zarezerwowana jest dla opowieści wewnątrz

opowieści: mitów, pieśni, ballad, chanson de geste itd. albo wtedy, gdy narrator

opisuje uczucia i myśli postaci. W dialogu dominuje jednak bezpośredni dialog

wyrażony w mowie niezależnej.

Funkcją dialogu, związaną bezpośrednią ze stylizacją językową, jest tzw.

funkcja charakteryzująca. Wypowiedzi bohaterów są często źródłem ich

pośredniej charakterystyki - poprzez nie dowiadujemy się nierzadko o barwie

głosu postaci, o tym, czy mówią szybko i nerwowo, czy wolno i spokojnie, czy

wyrażają się w tonie patetycznym, czy wręcz przeciwnie itp. Indywidualizacja

językowa jest ważnym elementem wzbogacającym tekst - przykładowo

krasnoludy z Władcy Pierścieni mają ton nieco patetyczny, natomiast mowa

entów jest powolna i majestatyczna; z kolei Barliman Butterbur bez przerwy

robi dygresje nie na temat, dodaje zwroty retoryczne, gubi wątki - stąd wiemy,

że jest to osoba roztargniona.

W klasycznej fantasy - mam tutaj na myśli epigonów Tolkiena - paradoksalnie

taka indywidualizacja językowa nie jest niezbędna, ponieważ konstrukcja

opowieści nierzadko opiera się na strukturze zmierzającej w stronę klasycznego

eposu i wpisuje się w jego schemat. Konwencja gra tutaj bardzo dużą rolę, np.

postaci w sytuacjach prywatnych wypowiadają się stylem retorycznym,

odpowiadającym danej sytuacji. Jednocześnie - rzecz typowa dla dialogu

fingowanego - cechuje je podwyższona kompetencja językowa.

Aby dookreślić problem, powróćmy na chwilę do wspomnianego na początku

dialogu między Gandalfem a Wodzem Nazgulów.

[...] wjechał do grodu Wódz Nazgulów, a kto żyw umknął albo padł na twarz.

Z jednym jedynym wyjątkiem. Na pustym placu za Bramą czekał Gandalf na

swoim Gryfie; spośród wolnych koni całej ziemi tylko Gryf nie ugiął się przed

strachem, niewzruszony, spokojny, jak kamienny posąg rumaka z Rath Dinen.

- Nie wejdziesz! - powiedział Gandalf, a czarny olbrzymi cień zatrzymał się w

miejscu. - Wracaj do swojej otchłani. Wracaj tam! Rozwiej się w nicość, która

czeka ciebie i twojego pana. Precz stąd!

Czarny Jeździec zrzucił kaptur i oto ukazała się królewska korona; nie było

jednak pod nią widzialnej głowy. Między koroną a ramionami, okrytymi

szerokim czarnym płaszczem, świeciły czerwone płomienie. Z niewidzialnych ust

dobył się śmiech mrożący krew w żyłach.

- Stary głupcze! - wyrzekł upiór. - Stary głupcze! Dziś wybiła moja godzina. Czy

nie poznajesz śmierci, kiedy patrzysz w jej oblicze? Daremne są twoje zaklęcia.

Umrzesz w tej chwili.

Podniósł swój długi miecz, płomienie przebiegły po klindze.[4]

Sytuacja opisana w tej mistrzowsko skonstruowanej scenie wymaga użycia

patetycznych słów - jest to przecież spotkanie dwóch przeciwstawnych postaci,

uosabiających dobro i zło. Gandalf, jako obrońca Minas Tirith i ten, który włada

ogniem Anoru, musi wypowiedzieć słowa, których czytelnik od niego oczekuje,

słowa kategorycznej odmowy i rozkaźniki. Po Wodzu Nazgulów także

oczekujemy określonej reakcji, i nie zawodzimy się: upiór odpowiada obelgą i

przechwałkami. Następuje chwila napięcia, czekamy na nieuniknione starcie

dwóch potęg... I oto odzywają się rogi północy - jeźdźcy Rohanu przybywają z

odsieczą.

U. Lip - Dialog w fantasy.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: