A.Radzka, K. Kwaterska - Czas w fantasy.pdf - Prace naukowe o fantastyce - Sheera

Anika Radzka, Kinga Kwaterska

CZAS W FANTASY

TROCHĘ TEORII, CZYLI CZAS W FANTASY W PIGUŁCE

Niezwykły świat pełen bohaterów, magii, cudownych miejsc i niecodziennych

zdarzeń - oto, co na pierwszy rzut oka wyróżnia fantasy. Wszystko to

umieszczone jest jednak w konkretnym wycinku losów świata, a właśnie ten

czas decyduje zarówno o fabule, jak i bohaterach, a także o kształcie

przedstawionej przestrzeni. Gdyby we Władcy pierścieni nie nastał czas

ostatecznej rozprawy z siłami zła, czyli Sauronem, hobbici nigdy nie opuściliby

Shire'u i nie podróżowali wspólnie z wielkim Czarodziejem Gandalfem,

dziedzicem tronu Gondoru Aragornem i elfem z Mrocznej Puszczy Legolasem.

Potrzeba zniszczenia Pierścienia zrodziła wielkie bohaterstwo Froda i Sama.

Złudny Spokój w ich rodzinnym Shire wynikał z niewiedzy o wydarzeniach

rozgrywających poza jego granicami i o zbliżającym się niebezpieczeństwie.

Czas w fantasy jest zawsze czasem przełomowym dla świata. Jest okresem, w

którym odchodzi stare i przychodzi nowe, w którym trzeba wybrać swoją drogę

i niejednokrotnie działać w imię wartości. Jest czasem nieodwracalnych zmian

w świecie, czasem wyboru, szukania i przezwyciężania własnych słabości. Jest

czasem, w którym nic nie pozostaje takie, jakie było wcześniej. Książki fantasy

opisują zwykle ewolucję (a czasem nawet rewolucję) świata przedstawionego -

po wydarzeniach opisanych w poszczególnych utworach świat zawsze ulega

zmianie, buduje się w nim nowy porządek. Galadriela zdaje sobie doskonale

sprawę, że po zniszczeniu Pierścienia Władzy elfy będą musiały odejść ze

Śródziemia, bo ich pierścienie również stracą moc - przestaną chronić m.in.

Lorien. Po pokonaniu Saurona nadejdzie bowiem czas ludzi.

Antropologia kultury, nauka o stworzonym przez człowieka uporządkowaniu

świata, rozróżnia dwa rodzaje czasów. Pierwszy z nich, czas święty, czas

mitycznego prapoczątku obrazowany jest za pomocą zamkniętego koła - bo

ciągle się powtarza, jest zamkniętym i niezmiennym cyklem. Drugi zaś, czas

świecki, czas ludzi, to prosta, ciągle wydłużająca się linia, ruch naprzód, ciągła

zmiana.

Pojęcie czasu świętego jest niezwykle ważne dla literatury fantasy, wymaga

więc nieco dokładniejszego wyjaśnienia. Czas święty nie płynie, a zatem nie

zmienia się[1]. Jest to czas mitycznego prapoczątku, gdy bogowie tworzyli i

porządkowali świat, ustanawiali wzorce zachowań, gdy wszystko było czyste,

mocne i świeże. Ludzie z kultur archaicznych wierzyli, że do czasu świętego

można się przenieść uczestnicząc w świętach. Wszystkie świąteczne obrzędy

były zaś powtarzaniem tego, co robili bogowie. A o tym, co w czasie

prapoczątku robili bogowie, opowiadały mity danego ludu. Wyjaśniały one,

dlaczego i jak zaistniały wszystkie rzeczy w świecie, przekazywały także

niepodważalne prawdy, w tym system wartości, według którego należało

postępować[2]. Opowiadanie takich mitów mogło odbywać się tylko w czasie

świąt, a podczas uczestniczenia w nich (czasem nawet odgrywania, np. w formie

przedstawienia) wszyscy obecni przenosili się z czasu linearnego, ludzkiego w

czas święty. Zaś najważniejszym świętem był początek roku, ponieważ ludzie z

kultur archaicznych wierzyli, że podczas noworocznych obrzędów świat

odnawia się, odzyskuje swoje pierwotne cechy: świętość, czystość i idealne

uporządkowanie. I właśnie ten element jest tak istotny dla literatury fantasy:

odrodzenie świata za pomocą pewnych działań, przywrócenie mu pierwotnego

ładu, rzecz jasna bez przeprowadzania obrzędów, ale na podstawie pewnego

dawno ustalonego i powszechnie znanego systemu wartości.

Czas świecki zaś to czas ludzi, liczony w minutach, godzinach, latach itd. W

przeciwieństwie do niezmiennego czasu świętego płynie ciągle do przodu, czyli

żadne wydarzenie nie może się w nim powtórzyć.

W fantasy czas świecki to czas bohaterów, zaś czas święty to czas bogów[3] i

legend (mitów), razem dają więc pełny obraz czasu świata. Kiedy więc linię

prostą połączymy z ciągle obracającym się kołem, powstaje spirala. Czas w

fantasy ma więc formę ciągle idącej w górę spirali. Świat przedstawiony

znajduje się zwykle tuż przed zamknięciem kolejnego cyklu i w dużej mierze od

bohaterów utworu zależy, jak się on zakończy, a zarazem jak rozpocznie się

nowy cykl, czyli jak zostanie uporządkowany świat. Jeśli Frodowi uda się

wrzucić Pierścień do wulkanu, dobro i wszystkie związane z nim wartości

zwyciężą, zapanują nad nowym światem.

Oczywiście taką ciągle rozwijającą się spiralę dostrzec można przede

wszystkim i niemal jedynie u Tolkiena. Od stworzenia świata przez dwa etapy

walki z Morgothem, a potem Sauronem poznajemy losy Śródziemia, widzimy

kolejne piętra spirali czasu - następujące po sobie zachwiania równowagi i jej

przywracanie. Wszystko następuje w logicznym ciągu, przedstawione jest z

ogromnym rozmachem, Tolkien opisuje przecież wydarzenia obejmujące kilka

er. Inni autorzy nie opisują zwykle dziejów świata przez tysiąclecia, ale raczej

skupiają się na pewnym wycinku czasu. W ich książkach dostrzec można

zwykle tylko jedno piętro spirali, jej mały wycinek - jedno zachwianie

równowagi. Fabuła każdej książki Terry'ego Pratchetta z serii Świata Dysku

oparta jest na jakiejś zmianie w dotychczasowym porządku, np. Śmierć

postanawia wziąć urlop, powstaje nadmiar energii życiowej pojawiający się

wszędzie w formie złotych kulek, co oczywiście powoduje chaos - zachwianie

równowagi w świecie.

Opisana powyżej konstrukcja (przełomowość) czasu w fantasy wymaga od

innych elementów świata przedstawionego, czyli przestrzeni i bohaterów, a

przede wszystkim od fabuły odpowiedniego dopasowania się w celu stworzenia

spójnej całości. Czas przełomowy wymaga więc bohaterów, śmiałków

wyznających taki system wartości, który uratuje świat dążący ku zagładzie lub

po prostu ku złemu. Wystarczy przypomnieć sobie Sama Gamgee, który, ratując

swego pana Froda, bez wahania rzucił się w bój z niezwykle groźną pajęczycą

Szelobą. Ogromnie ważne są przecież także działania Gandalfa, Aragorna czy

decydujących się na walkę po wielu latach nieaktywności entów. W związku ze

specyficzną konstrukcją czasu w powieściach fantasy w przestrzeni pojawia się

zwykle sacrum, miejsce związane z odwiecznymi wartościami, wypełnione

starożytna mocą, gdzie czas płynie inaczej, jak w Lothlo`rien rządzonym przez

nieśmiertelną Galadrielę. Natomiast fabuła w utworze fantasy musi oddać walkę

bohaterów z przechyloną szalą równowagi, która może zniszczyć świat.

Należałoby wyjaśnić jeszcze jedną kwestię: otóż jak pisze Anna Gemra[4]

akcja utworów fantasy nie musi rozgrywać się w zamierzchłej przeszłości

naszego świata, ale zwykle umieszczana jest w innym continuum

czasoprzestrzennym. Teoria światów alternatywnych otworzyła więc ogromne

możliwości dla literatury fantasy. Autorzy mogą dowolnie tworzyć prawa

fizyczne i magiczne, mieszkańców, topografię oraz historię wymyślanego

świata. W takich historiach mamy często do czynienia z dwoma warstwami

czasu: chwilą obecną świata (czasem świeckim) oraz zamierzchłymi

wydarzeniami z jego początków (czasem świętym). A ponieważ czas święty

łączy się z mitami, fantasy możńa nazwać mitologią nieistniejących światów

(często prefiguracją naszej mitologii). W przypadku Tolkiena mamy przecież do

czynienia z bardzo rozbudowaną historią Śródziemia, od śpiewów Valarów w

Silmarillionie po ostatnią walkę z Sauronem we Władcy Pierścieni. W tej

ostatniej książce teraźniejszością jest zatem wyprawa w celu zniszczenia

Pierścienia, mitami zaś powszechnie znane i przekazywane pieśni z przeszłości,

których bohaterowie prezentują właściwy, dobry system wartości. Dlatego też

tradycja odgrywa u Tolkiena tak ogromną rolę.

Należałoby na koniec podkreślić, że czas w fantasy jest wyraźnie określony,

przeciwnie niż w bajce, gdzie wszystko odbywa się "dawno, dawno temu".

Zwykle wyraźnie widać upływ czasu, a utwory fantasy opisują konkretną epokę

lub okres w dziejach świata przedstawionego. W kalendarzu Shire'u każdy rok

ma dwanaście miesięcy, miesiąc 30 dni, hobbici posługują się także godzinami -

zegarki są u nich przecież w powszechnym użyciu. Wydarzenia we Władcy

Pierścieni toczą się w trzeciej erze, w hobbickim 1417 roku.

Przyjrzyjmy się zatem, jak przedstawiony został czas u innych autorów

fantasy.

ZBÓJECKI GOŚCINIEC I ŻMIJOWA HARFA ANNY BRZEZIŃSKIEJ,

CZYLI CZASY POŁĄCZONE

Czas w powieściach Zbójecki gościniec i Żmijowa harfa autorstwa Anny

Brzezińskiej jest ciekawym przypadkiem do analizy. W niezwykły sposób łączy

się tu czas starych legend z teraźniejszością bohaterów i młodszych bogów i

możliwymi wydarzeniami w najbliższej przyszłości. Mamy więc do czynienia z

dwiema nakładającymi się na siebie warstwami czasu, które stanowią początek i

koniec jednego cyklu. W historii świata można zauważyć przecież

powtarzalność, która w Zbójeckim gościńcu zaczyna się w momencie, gdy

główna bohaterka przypadkowo zostaje nazwana Szarką 3/4 Sharkhah, która w

legendach jest nazwą sierpu, którym zabito bogów poprzedniego cyklu tego

świata.

Opowieść o teraźniejszości zgrabnie przeplatana jest coraz to nowymi

historiami o bogach lub wydarzeniach z przeszłości, które miały ogromny

wpływ na kształt obecnego świata. Czas w książkach Brzezińskiej jest więc

swego rodzaju jednością, nieustannym przeplataniem się przeszłości i

teraźniejszości, czasu świętego i świeckiego. Wydarzenia ukazane w

powieściach pozwalają ujrzeć czas świata przedstawionego w przekroju,

zobaczyć logiczne konsekwencje tego, co działo się wiele lat wcześniej. Mity o

powstaniu świata są powszechnie obecne w świadomości jego mieszkańców.

Można śmiało powiedzieć, iż pod względem czasu Brzezińska starała się

przedstawić swój świat podobnie do Tolkiena - pokazać wydarzenia z początku i

końca jakiegoś cyklu, czyli mitologię i świat obecny, stojący na granicy upadku,

w którym można jeszcze spotkać istoty z początku czasu, ale są one coraz

słabsze.

Jednak nie tylko przez przywołanie legend czas święty łączy się ze świeckim.

Istnieją one na jednej płaszczyźnie również w inny sposób: bogowie oraz inne

magiczne istoty, które nie odczuwają upływu czasu egzystują obok ludzi czy

szczurołaków - stworzeń śmiertelnych. Bogowie mogą też obdarzyć

długowiecznością swe wierne sługi - Wężymord ma przedłużone życie dzięki

przelewaniu w niego sił życiowych sorelek, wodnych panien. Tak więc część

mitów nadal trwa - bogowie są obecni w teraźniejszości świata.

Względny spokój w świecie wymyślonym przez Annę Brzezińską zapewniały

działania z początku cyklu: po zabiciu poprzednich bogów przez straszliwą

Annyone, sierp Sharkhah został rozkuty, a każdy nowy bóg, zrodzony z krwi

poprzednich, dostał jego część, nadał mu kształt i zaklął w nim część swojej

mocy. Przedmioty te miały nie opuszczać terytoriów podlegających

poszczególnym bogom, by nigdy już nie znalazły się w jednym miejscu. Jednak

Szarka opuszcza wyspę bogini Fei Flisyon z jej obręczą na czole, a miecz

nieżyjącej Bad Bidmone Od Jabłoni od dawna wędruje ze swoim śmiertelnym

powiernikiem - Koźlarzem. Fabuła Zbójeckiego gościńca zaczyna się, gdy stary

porządek już jest zachwiany, a w miarę rozwoju wydarzeń możemy obserwować

w świecie coraz większy chaos. Czas w obu częściach powieści jest więc

niewątpliwie przełomowy.

Główna bohaterka obu części powieści, Szarka, jest ruchomą granicą starego i

nowego porządku, uosobieniem nieodwołalnego czasu zmian. We wszystkich

miejscach, które odwiedziła dziewczyna, coś uległo nieodwracalnej i bardzo

istotnej dla losów całego świata zmianie: bogini Zaraźnica zasnęła na swojej

wyspie Tragance, zawaliła się wieża boga Nur Nemruta, a miasto Spichrza

spłonęło. Płomiennorudy kolor włosów Szarki jest także bardzo istotny dla

czasu - ludzie widzą idący za nią ogień. Jest on przecież symbolem

oczyszczenia, doszczętnie niszczy wszystko, co stare i złe, by na tym samym

miejscu mogło powstać dobre i nowe. Można nawet zaryzykować teorię, że

ponieważ Szarka jest częścią czasu, ma swego rodzaju panowanie nad nim -

swymi działaniami może bowiem, zamknąć kolejny cykl w dziejach świata.

Wszelkimi sposobami próbuje się jednak od tego uwolnić, np. weszła do

płonącej karczmy, by uratować dziecko, ale przede wszystkim, aby sprawdzić,

czy sama ma szansę zginąć w płomieniach. Przekonawszy się, że to niemożliwe,

zaczyna zdawać sobie sprawę, że przyszłość jest w pewnych sprawach z góry

ustalona. Cykl zamyka się, niezależnie od jej pragnień. Szarka - Sharkhah znów

zabije bogów. Jednak bohaterka buntuje się przeciw swemu przeznaczeniu - w

Spichrzy nadaje przeklęte imię nowo narodzonej dziewczynce, starając się w ten

sposób przekazać straszliwe powołanie komuś innemu, a tym samym odsunąć

nieuniknione w dalszą przyszłość.

Bez względu na to, czy Szarka zdejmie z siebie brzemię powołania, cykl i tak

się dopełni. A jak, dowiemy się wkrótce z trzeciego tomu sagi zatytułowanego

Letni deszcz.

NIE MA ŚMIERCI, CZYLI MORT I KOSIARZ

TERRY'EGO PRATCHETTA

Każda książka z cyklu świata Dysku jest jednym kołem spirali - przedstawia

jakieś wydarzenia, które mogą doprowadzić świat do upadku, a potem swoisty

powrót do równowagi, ale nie do poprzedniego stanu. W przypadku Morta i

Kosiarza nikomu nie trzeba chyba udowadniać, że czas, w którym nie ma

śmierci, jest dla świata zachwianiem równowagi.

W Morcie Śmierć postanawia wybrać się na urlop, zaś jego zastępca i uczeń -

tytułowy Mort nie odbiera życia pewnej księżniczce. Wydawałoby się, że jeden

nie uśmiercony człowiek to nic wielkiego, ale Śmierć wyraźnie mówi swemu

uczniowi, że "Zmiana losu choćby jednego człowieka może zniszczyć świat"

[5]. Ludzie zapominają o istnieniu księżniczki Keli, jakby naprawdę umarła, a

natura niedługo potem reguluje ten stan stworzeniem bąbla, który zmienia

rzeczywistość na taką, jaka powinna być - czyli bez księżniczki.

Zaś w Kosiarzu Azrael, bóg wszystkich światów, wydaje wyrok śmierci na

Śmierć Świata Dysku. Ten ostatni, zwolniony z obowiązków, cieszy się, że

nareszcie ma czas do "spędzenia". Odchodzi, by się nim cieszyć. Następuje

chaos, ponieważ nikt nie odprowadza dusz zmarłych w zaświaty. Wiekowy mag

Windle Poons staje się więc zombie, a mimo usilnych prób kolegów, na

przykład grzebania go na rozstajach dróg, nie udaje mu się umrzeć. W wyniku

powszechnego nie umierania siła życiowa Świata Dysku niebezpiecznie

wzrasta: ze starej deski wyrastają młode pędy, kostka brukowa lata, a wszędzie

pojawiają się tajemnicze złote kulki...

A.Radzka, K. Kwaterska - Czas w fantasy.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: