Teoretyczne podstawy pracy socjalnej

Barbara Szatur-Jaworska

Geneza pracy socjalnej. Definicje j pojęcia. Otoczenie naukowe pracy socjalnej. Badania w pracy socjalnej. Podstawy teoretyczne pracy socjalnej. Wymiar instytucjonalny pracy społecznej. Funkcje pracownika socjalnego.

Geneza pracy socjalnej

Pojecie praca socjalna znalazło się w oficjalnym obiegu w roku 1917^ kiedy to" amerykańskie stowarzyszenie „National Conference ot' Charities and Corrections" zmieniło nazwę na „National Conference of Social Work". Ta zmiana nazwy była rezultatem przemian, jakie wcześniej dokonały się w_ działalności organizacji charytatywnych. Główną ich cechą było unaukowione; nie opieki polegające na sięganiu do psychologicznej wiedzy o człowieku, na posługiwaniu się w diagnozie społecznej metodami badań naukowych, na wypracowaniu metodyki postępowania socjalnego. Działalność ta zaczęła^ wymagać nie tylko dobrych chęci, ale i przygotowania merytorycznego; Zmieniały się też relacje między opiekunem i podopiecznym - ukształtowane  ; przez tradycyjną filantropię stosunki jednokierunkowej zależności stawały się coraz bardziej partnerskie.

Za ojczyznę pracy socjalnej uważa się Stany Zjednoczone, aczkolwiek_ także inne kraje - w tym Polska - mają swój oryginalny wkład w rozwój tej dziedziny. Na kontynencie amerykańskim praca socjalna wyrastała ze spontanicznie tworzonych różnych form samopomocy, które miały służyli osobom pozbawionym innych form zabezpieczenia. Aż do lat trzydziestych obywateli amerykańskich wspomagały w trudnych sytuacjach życiowych głównie instytucje i organizacje działające w sferze pomocy społecznej. Dopiero w latach wielkiego kryzysu ekonomicznego możliwy stał się na_ szerszą skalę rozwój ubezpieczeń  społecznych  (w  1935 roku uchwalono Social Security Ad). W Europie natomiast odpowiedzialność za bezpieczeń­stwo socjalne już wcześniej dzieliły z obywatelami gminy (np. w Wielkiej Brytani  regulowało  to  ustanowione  w   1601   roku  Prawo   Ubogich)  lub państwo (np. w Niemczech w latach osiemdziesiątych XIX wieku uchwalono serię ustaw stanowiących podwaliny systemu ubezpieczeń społecznych).

Stany Zjednoczone były nie tylko terenem dynamicznego rozwoju praktycznej działalności socjalnej. Tu także pojawiły się pierwsze, najbardziej znane prace teoretyczne poświęcone metodom pracy socjalnej. Klasycznymi dziełami z tego zakresu są książki Mary Richmond traktujące o diagnozie społecznej (Social Diagnosis wydana w 1917 roku) i metodzie indywidual­nego przypadku (Wlial is Social Case Work? opublikowana w 1922 roku).

Szkoły pracy socjalnej.

Na kontynencie amerykańskim powstała też pierwsza szkoła pracy so­cjalnej, utworzona w Nowym Jorku w 1897 roku z inicjatywy jednego z towarzystw filantropijnych. W 1920 roku w Chicago rozpoczęli naukę słuchacze studiów uniwersyteckich w dziedzinie pracy socjalnej. W pięć lal później Helena Radlińska utworzyła w Warszawie w ramach Wolnej Wszech­nicy Polskiej - będącej wyższą uczelnią niepaństwową - Studium Pracy Spoieczno-Oświatowej1. Wykształciła ona wielu pedagogów społecznych, działaczy kulturalno-oświatowych i pracowników socjalnych.

Pojęcie pracy socjalnej

W publikacjach z zakresu pracy socjalnej występuje wiele różnorodnych definicji pojęcia „praca socjalna"2. W pracach Heleny Radlińskiej jego synonimem jest „praca społeczna".

Definicja pracy socjalnej.

Autorka la koncentruje się w swojej definicji na celach pracy socjalnej jako czynnikach określających  specyfikę tej  działalności. Pisze bowiem: „Praca społeczna polega na wydobywaniu i pomnażaniu sił ludzkich, na ich usprawnianiu i organizacji wspólnego działania dla dobra ludzi"3.  Podobny charakter ma definicja zapisana w niemieckim Słowniku pracy socjalnej, w której pojęciem tym obejmuje się urządzenia i przedsięwzię­cia, które powinny pomóc ludziom w ich integracji ze społeczeństwem, aby prowadzili w nim takie życie, które odpowiada ludzkiej godności.

W teorii amerykańskiej praca socjalna postrzegana jest dwojako - jako profesja i jako metoda działania charakterystyczna dla tzw. „osobistych usług społecznych" (persona social services). Usługi te są zaliczane do tzw. sfery socjalnej, w której wyróżnia się ponadto następujące elementy: utrzymanie dochodów (w tym ubezpieczenia społeczne), programy ochrony zdrowia, programy edukacji narodowej, budownictwo socjalne oraz programy zatrud­nienia (walka z bezrobociem, elementy ochrony pracy). Osobiste usługi społeczne i realizowana w związku z nimi praca socjalna nakierowane są na realizację trzech podstawowych zadań:

-  socjalizacja i rozwój jednostki,

-  terapia, rehabilitacja, pomoc i ochrona (wobec osób z różnego typu deficytami),

-  zapewnienie dostępu do usług, informacji i poradnictwa5.

Dla potrzeb działalności praktycznej w Polsce pojęcie pracy socjalnej zostało zdefiniowane w ustawie o pomocy społecznej z 28 listopada 1990 roku (art. 8, punkt 5). Jest ona tam określona jako „działalność zawodowa skierowana na pomoc osobom i rodzinom we wzmocnieniu lub odzyska­niu zdolności do funkcjonowania w społeczeństwie oraz na tworzenie warunków sprzyjających temu celowi". Należy zwrócić uwagę, iż okre­ślenie to zawęża zbiorowość potencjalnych „klientów socjalnych" do jedno­stek i ich rodzin, ale z drugiej strony sugeruje, Że pracę socjalną można prowadzić nie tylko z ubogimi czy niepełnosprawnymi, którzy stanowią tradycyjną klientelę pomocy społecznej. Zapis ustawowy - w odróżnieniu od cytowanej wcześniej definicji H. Radlińskiej i autorów niemieckich -unika wskazywania wartości, w imię których realizowana powinna być praca socjalna.

Bogatsza pod tym względem jest propozycja Komitetu Rady Europejskiej, w którego rezolucji z 1967 roku czytamy: „Praca socjalna jest specyficzną działalnością zawodową, mającą na celu lepszą adaptację wzajemną osób, rodzin, grup i środowiska społecznego, w jakim żyją, oraz rozwijanie poczucia godności osobistej i odpowiedzialności jednostek na drodze odwoływania się do potencjalnych możliwości poszczególnych osób, do powiązań międzyprofesjonalnych, a także sił i środków społecznych"1".

Podobnie jak większość pojęć w naukach społecznych, termin „praca socjalna" jest wieloznaczny i nieostry.

O wieloznaczności świadczy fakt, iż pojęcie to jest zarówno nazwą specyficznej ze względu na swe cele i metody działalności, jak i używane jest dla nazwania profesji, która - między innymi - polega na wykonywaniu owych działań, Z praktyki i z teorii pracy socjalnej wynika, że może być ona realizowana także przez nieprofesjonalislów. Zatem praca socjalna -działalność i praca socjalna - zawód są pojęciami przyjmującymi niejedna­kowy zakres.

Analizowany termin jest także nieostry, gdyż nie ustalona jest delimitacja między „pracą socjalną" a określeniami bliskoznacznymi, takimi jak „praca opiekuńcza", „praca psychosocjalna", „praca socjalno-wychowawczs" czy ,,praca kulturalno-wychowawcza". Praca opiekuńcza jest elementem pracy socjalnej i związana jest z opieką nad osobami niesamodzielnymi czy to z racji wieku (dzieci i młodzież, slarcy), czy to z powodu stanu zdrowia

(chorzy, inwalidzi). Natomiast w pozostałych przypadkach mamy do czynie­nia z połączeniem pracy socjalnej z - odpowiednio - psychoterapią, wycho­waniem, organizacją uczestnictwa w kulturze. Wzajemne relacje tej grupy pojęć prezentuje rysunek l.

Praca psychosocjalna

                                                                      PSYCHOTERAPIA

                                                                                                                      UCZESTNICTWO W KULTURZE

Praca socjalno -wychowawcza

PRACA SOCJALNA

Praca -kulturowo-oświatowa

                           WYCHOWANIE

Praca opiekuńcza

Praca socjalna może przyjmować zróżnicowane formy - od pomocy doraźnej do długofalowych działań wspierających rozwój jednostek i grup. Decyzja o zastosowaniu odpowiedniej formy lub form działania powinna być wypadkową potrzeb i możliwości podmiotów, którym się pomaga oraz możliwości osób i instytucji pomagających.

Formy pracy socjalnej.

Ratownictwo (pomoc doraźna) odznacza się tym, że „wymaga rozpozna­nia warunków natychmiastowego działania, stwierdza istnienie potrzeby i możliwości ratunku, który niesie zagrożonemu, niebezpieczeństwem, bez względu na jego uprawnienia i przynależność do grupy społecznej"7. Przy­kładami działań ratowniczych będą: pomoc dla powodzian w uzyskaniu schronienia, działalność noclegowni dla bezdomnych, dożywianie w szkołach dzieci z ubogich rodzin.

Opieka - to forma świadczona ,,w tych wszystkich sytuacjach życiowych, w których ludzie dotknięci nieszczęśliwym układem wydarzeń losowych nie umieją albo nie mają dość sił, aby samodzielnie przezwyciężyć piętrzące się przed nimi trudności"8. Opieka jest działalnością wyraźnie zindywidualizo­waną. W odróżnieniu od ratownictwa, opiera się na dokładnej diagnozie potrzeb. Jest formą zawierającą w sobie pierwiastki zależności podopiecznego opiekuna.

W relacjach tego typu opiekun przejmuje w jakimś stopniu odpowiedzialność za losy drugiego człowieka. Opieka jest formą dominującą w zakładach dla przewlekle chorych, w działalności opiekunek domowych, w domach małego dziecka.

Pomoc .,(..,) zapewnia możność utrzymania i podnoszenia kultury, spo­żytkowania wszystkich sil ludzkich. (...) Dopomaga rozwojowi jednostek i wzrostowi wszystkiego, co zostało uznane za dobro. (...) Pomoc liczy się ze świadomym uczestnictwem, ze współpracą pomagających i korzystających z pomocy w pełni za siebie odpowiedzialnych"9. Są to więc działania mające wspierać pomyślny rozwój zarówno osób z: jakichś względów zagrożonych, jak i wszystkich członków społeczności. Taki charakter ma na przykład działalność poradni społeczno-zawodowych, klubów seniora, świetlic mło­dzieżowych, poradni rodzinnych.

Jeszcze inną formą jest kompensacja społeczna, będąca „wyrównywa­niem braków środowiskowych, utrudniających pomyślny bieg życia jednostki | lub grupy"10. Instytucjami kompensacyjnymi są między innymi domy dzie- l cka, rodziny zastępcze, kuratorzy sądowi, domy dla osób samotnych. f Praca socjalna z konkretną osobą, rodziną, grupą czy społecznością może 1 opierać się bądź na jednej tylko z wymienionych form, bądź może - w J różnych proporcjach - zawierać elementy ratownictwa, opieki, pomocy J i kompensacji.                                                                                                 W pracach z zakresu teorii pracy socjalnej - zwłaszcza w publikacjach! amerykańskich i zachodnioeuropejskich - często stosowane jest pojęcie! „interwencja" („interwencja socjalna"): jest (ona) działaniem osoby lub zespołu w rzeczywistości, do której pierwotnie nie należeli. (...) Inter­wencja psychosocjologiczna lub socjologiczna zmierza do zmian społecz­nych, zarówno do ich poznania, jak i ulepszenia"". J. Dobot wyróżnia trzy j „idealne typy" interwencji:                                                                            

-  decyzyjną (decisionnelle) - skoncentrowaną na rozwiązywaniu problemów > społecznych,

-  analityczną (analytiąue) - polegającą na objaśnianiu istoty problemów społecznych,

-  przekonywającą (demonstmtive) - skoncentrowaną na tworzeniu, wzbo­gacaniu wiedzy12, W konkretnej działalności owe typy są aspektami interwencji socjalnej, których znaczenie jest różne w poszczególnych przedsięwzięciach socjalnych.

Miejsce teorii pracy socjalnej w nauce

Mimo, iż praca socjalna ma swoje korzenie w „unaukowionej filantropii" to wchodzenie teorii pracy socjalnej do „rodziny nauk” okazało się trwającym wiele lat procesem, który nadal nie jest zakończony.

W metodologii nauk społecznych pojęciu teorii nadaje się bardzo wiele znaczeń11. Różnią się one między innymi ilością i rygoryzmem kryteriów, które określony zasób wiedzy musi spełnić, by mógł być nazwany teorią.

Przykładem „miękkiej" definicji tego pojęcia jest propozycja Jonathana Turnera, który twierdzi, iż ,,teoria jest rodzajem procesu myślowego zmie­rzającego do wyjaśnienia zdarzeń. Próbuje się w niej odpowiedzieć na pytanie «dlaczego?». Jednakże teoria nie jest myśleniem pozbawionym podstaw, czysta, spekulacją. (...) jest skonstruowana z szeregu podstawowych elemen­tów lub składników: (1) pojęć, (2) zmiennych, (3) twierdzeń i (4) form teoretycznych"14. O wiele bardziej restryktywną koncepcję teorii proponuje Piotr Sztompka, który domaga się od wyjaśnienia, aby było: ,,(a) prawomoc­ne, czyli dedukcyjnic powiązane z tym, co ma wyjaśniać, (b) potencjalnie sprawdzalne empirycznie, (c) potwierdzone jako prawdziwe, (d) kompletne pragmatycznie, czyli w danym kontekście dostarczające odpowiedzi ostate­cznej, która nie może już być dalej przedmiotem pytania «dlaczego?», (e) spójne semantycznie, a więc stosujące jednolitą i oszczędną aparaturę pojęciową i wreszcie (f) zunifikowane z innymi wyjaśnieniami w ramach szerszego systemu teoretycznego"1''. Teorii .spełniających le warunki nie ma jeszcze w socjologii. Tym bardziej trudno oczekiwać od teorii pracy socjalnej, by w pełni odpowiadała tak ostrym kryteriom.

Biorąc pod uwagę wymagania, jakie metodologia stawia teoriom, można przyjąć, że „teoria pracy socjalnej" jest faktycznie synonimem „nauki o pracy socjalnej". Należy ona do społecznych nauk praktycznych, a więc takich, które gromadzą i porządkują wiedzę w celu znalezienia sposobów praktycznego zastosowania poznanych praw nauki i opracowywania racjo­nalnych planów przekształcania rzeczywistości. Jest interdyscyplinarną dzie­dziną wiedzy, gdyż wykorzystuje dorobek teoretyczny, metodologiczny i diagnostyczny innych nauk. Teoria pracy socjalnej zawiera definicje (ory­ginalne i zapożyczone z innych dyscyplin naukowych), twierdzenia o różnym poziomic ogólności (w tym teorie i ogólne prawa nauki powstałe na gruncie innych nauk), zdania opisowe, sądy o charakterze aksjologicznym (wartości, wzorce, normy ilp.) oraz wskazania praktyczne (do nich zaliczają się np. ustalenia metodyki pracy socjalnej).

W polskiej tradycji naukowej teoria pracy socjalnej zaliczana jest do pedagogiki społecznej. Helena Radlińska wyróżnia w tej nauce trzy działy: teorię pracy społecznej, teorię oświaty dorosłych oraz historię pracy społecznej i oświatowej. „Teoria pracy społecznej zajmuje się rozpoznawa­niem warunków, w których zachodzi potrzeba ratownictwa, opieki, pomocy, zabezpieczenia oraz sposobów odnajdywania sił ludzkich i organizowania ich w celach twórczości życiowej"16. Praktycznym wyrazem takiego usytuo­wania nauki o pracy socjalnej było wieloletnie kształcenie specjalistów w tej dziedzinie niemal wyłącznie w ramach studiów pedagogicznych. W 1962 roku w Szkole Głównej Planowania i Statystyki w Warszawie rozpoczęto kształcenie na kierunku ekonomika pracy i polityka społeczna, którego absolwenci byli w pewnym stopniu przygotowywani do roli organizatorów pracy socjalnej. W 1966 roku w zawodowych studiach medycznych powstały pierwsze wydziały kształcące pracowników socjalnych na poziomie poma­turalnym.

Nieco inaczej lokuje się naukę o pracy socjalnej w niemieckiej pedagogice społecznej. Tam przez wiele lat obowiązywał pogląd, że pola działania tych dwu dyscyplin są zróżnicowane i wymagają odmiennych kompetencji. W efekcie ukształtował się system kształcenia odrębnie przygotowujący do zadań pedagogicznych (Sozialpadagogc) i do pracy socjalnej (Sozialarbei-

Rozwój teorii pracy socjalnej w Stanach Zjednoczonych był silnie sprzęg­nięty z doskonaleniem metod interwencji socjalnej. Trzy podstawowe, „kla­syczne" metody pracy socjalnej, które zostały tam wypracowane to: prowadzenie indywidualnego przypadku (case work), metoda grupowa (group work) oraz organizowanie społeczności lokalnej (community or> ganization), Aż do lut sześćdziesiątych amerykańscy teoretycy pracy socjal­nej nic podejmowali prób powiązania tych trzech metod wspólnym funda­mentem teoretycznym. Wręcz przeciwnie - każda z metod odwoływała się do dorobku innych dyscyplin naukowych, do różnych teorii. Praktycznym skutkiem takiego stanu rzeczy jest doktryna kształcenia pracowników socjal­nych, zakładająca przygotowanie specjalistyczne do posługiwania się w prak-(yce zawodowej wybraną metodą pracy socjalnej.

Metody pracy socjalnej.

Metoda prowadzenia indywidualnego przypadku bazuje na psychody-narnicznej koncepcji człowieka. Twórczyni tej metody, M. Richmond, opra­cowywała ją pod wpływem psychologii głębi i psychoanalizy. W jej zale­ceniach znajduje się jednak wymóg analizy środowiska społecznego jednostki i w związku z tym metoda ta korzysta (akże z wiedzy socjologicznej i z psychologii społecznej.

Groupwork jest oddziaływaniem na jednostkę poprzez grupę, do której

należy. Metoda la ma ścisły związek z pedagogiką, psychologią społeczną oraz socjologią małych grup. W przypadku oddziaływania na ludzi o cechach dewiacyjnych bądź przechodzących kryzysy psychiczne, czerpie z doświad­czeń psychoterapii grupowej.

W organizacji środowiska lokalnego (metoda środowiskowa) wykorzy­stuje się głównie ustalenia socjologii społeczności lokalnych, teorii organi­zacji i zarządzania, psychologii społecznej, kulturoznawstwa oraz pedagogiki społecznej.

Inne - poza wymienionymi - dziedziny nauki związane z pracą socjalną, to: prakseologia, filozofia społeczna, etyka.

Dorobek różnych nauk jest w teorii pracy socjalnej poddawany selekcji, porządkowany i reinterpretowany zgodnie z założeniami poszczególnych naukowych podejść, systemem wartości badacza, wartościami akceptowany­mi przez większość społeczeństwa oraz potrzebami konkretnej diagnozy społecznej.

Na poziomie praktycznym praca socjalna wymaga kompetencji w zakresie różnych nauk społecznych, znajomości metod socjalnej interwencji i biegłości w posługiwaniu się nimi oraz takiej wiedzy o człowieku, która pozwala na nawiązanie odpowiedniego, osobistego kontaktu z klientem socjalnym.

Typy badań w pracy socjalnej

Podobnie jak we wszystkich naukach społecznych, także w teorii pracy socjalnej problematyką badań empirycznych i teoretycznych dociekań kształtują dwojakiego rodzaju motywacje: praktyczno-społeczne lub na-

ukowo-poznawcze18. O motywacjach naukowo-poznawczych mówimy wówczas, gdy badacz oczekuje, iż wyniki jego badań dostarczą opisu nowych obszarów rzeczywistości, doprowadzą do weryfikacji lub falsyfikacji istnie­...