Rozdział I

ZARZADZANIE RYZYKIEM KREDYTOWYM

1.     Niepewność – interpretacja i czynniki kształtujące

Niepewność jest nieodłącznym elementem działań i procesów decyzyjnych, chociaż wydaje się ona kategorią stałą, jednolitą, powszechną i nieskomplikowaną to opisanie jej istoty jest dość trudne.

              Termin niepewność pochodzi od angielskiego słowa uncertainty, co oznacza brak stanowczego przeświadczenia, że tak było, jest lub będzie. W stosunku do własnego działania – brak przekonania, że określony sposób doprowadzi do celu.[1]

              Powyższe rozumienie niepewności ma subiektywny charakter, a w literaturze można spotkać inne podejścia, w których niepewność odnosi się do:

· Kontradyktoryjność pewności. W tym sensie mówi się, że wszystkie sytuacje, o których nie można mówić w kategoriach pewności, są niepewne. Ich niepewność wyraża się w nieznajomości lub braku parametrów opisowych.

· Sytuacji o nieznanym rozkładzie prawdopodobieństwa. Z punktu widzenia statystyki niepewność odnosi się do sytuacji o nieznanym rozkładzie prawdopodobieństwa przyszłych warunków gospodarowania.

· Efektów. W tym przypadku często pojęcie niepewności odnosi się do efektów i wyraża, w jakim stopniu zamierzone przedsięwzięcie jest w realizacji wątpliwe – prawdopodobne.

·  Niewiedzy. W niektórych ujęciach teorii gier zamiast określenia niepewności używa się słowa niewiedza. Niepewność w tym sensie jest jakąś wartością leżącą w skali wyznaczonej przez krańcową pewność (prawdopodobieństwo równe jedności) i krańcową (prawdopodobieństwo równe zero).

· Zespołu cech. W socjologii niepewność definiuje się jako pewien stan wynikający z tego, że nieokreśloność stała na początku procesu poznania i będzie stać na całej jego drodze. Pojęcie niepewności łączy się z przypadkowością, używa się go w znaczeniu: zawodność, wątpliwość w stosunku do czegoś lub kogoś. Niepewność wynika z rozbieżności między informacją niezbędną do rozwiązania zadania i podjęcia decyzji a informacja posiadaną.[2]

Niepewność dotyczy przyszłego przebiegu zdarzeń. Działalność banków w znacznej części opiera się na przewidywaniu przyszłości. Udzielając pożyczki (kredytu) bank przewiduje, że dłużnik spłaci ją w ustalonym terminie, podobne przewidywanie towarzyszy zakupowi przez bank papieru wartościowego (np. bonu czy obligacji), wystawionego przez jakiegoś emitenta. Lokują swoje środki pieniężne na rachunku depozytowym w innym banku, bank depozytariusz przewiduje, że będzie je mógł wycofać albo w każdej chwili, albo po upływie określonego terminu, w zależności od warunków lokaty itp. Te przewidywania banku mogą nie sprawdzić się: dłużnik może nie spłacić pożyczki w ustalonym terminie, emitent obligacji może zalegać z terminowym jej wykupem a bank przyjmujący lokatę także może popaść w zwłokę w jej terminowym zwrocie. Tak więc zawsze istnieje pewna doza niepewności co do tego, czy przewidywania banku co do przyszłego przebiegu zjawisk gospodarczych potwierdzą się w rzeczywistości, czy też nie, i ta niepewność jest przyczyną ryzyka bankowego.[3]

              Sama jednak niepewność co do przyszłego przebiegu zjawisk nie wystarczy do tego, ażeby ryzyko bankowe wystąpiło w rzeczywistości. Ryzyko bankowe zachodzi tylko wtedy, gdy odmienny od przewidywanego przebieg zjawisk powoduje powstanie zysków lub strat, a więc odbija się bądź na rachunku wyników banku, bądź na jego rachunkach bilansowych. Są takie przewidywania, których niespełnienie się w rzeczywistości jest obojętne z punktu widzenia zysków i strat banku.

              Tak więc termin „ryzyko bankowe” ma możliwość powstawania zysków lub strat w wyniku niepewności (rozbieżności między rzeczywistością a przewidywaniem) co do przebiegu zjawisk związanych z działalnością bankową.

              W podanym znaczeniu terminu ryzyko bankowe, trzeba zwrócić uwagę na to, że obejmuje ono możliwości powstawania nie tylko strat, ale i zysków w rezultacie niepewności co do przyszłego przebiegu zjawisk gospodarczych. Odróżnia to podane określenie ryzyka od spotykanych niekiedy węższych zakresów treściowych tego pojęcia, obejmujących możliwości powstawania wyłącznie strat na skutek niepewności.[4]

2.  Charakter i definicja ryzyka

2.1. Istota ryzyka jako kategoria ekonomiczna

Pojęcie „ryzyko” występuje na terenie wielu nauk, od gier po dyscypliny ekonomiczne, politologiczne, technologiczne, medyczne i psychologiczne. W naukach ekonomicznych ma ono rangę pierwszoplanowej kategorii, gdzie indziej natomiast jest tylko narzędziem pomocniczym.[5]

Ryzyko swoje ugruntowane miejsce przede wszystkim w wiedzy potocznej. Należy do kluczowych kategorii potoczności, uobecniając się w praktyce życia codziennego. Patrząc z historycznego punktu widzenia, zauważyć można, że praktyka życia ludzkiego od samego początku po dzisiejszy dzień stanowi pasmo nieustannego ryzyka, stopniowo zmniejszającego się w miarę poznawania poszczególnych obszarów rzeczywistości.

              Ryzyko posiada wiele definicji, jednak na ogół wszystkie mówią, że z ryzykiem mamy do czynienia wówczas, kiedy podejmujemy decyzje o niepewnych i niepożądanych skutkach. Nie ma ryzyka wtedy, kiedy nic nam nie grozi. Duże ryzyko pojawia się w sytuacji, gdy tylko tak zwany cud może sprawić pomyślny obrót wydarzeń.[6]

              W „Słowniku wyrazów obcych”, pod hasłem „ryzyko” znaleźć możemy wyjaśnienie, że jest to możliwość zysków lub strat towarzysząca jakiejś czynności, niebezpieczna próba, odważenie się na jakiś niebezpieczny krok, czy niebezpieczne przedsięwzięcie.[7] W tym samym źródle można przeczytać, że ryzykować oznacza odważać się na jakiś niebezpieczny krok, próbować pomimo niepewności. Z podanych określeń wynika, że ryzyko w potocznym znaczeniu związane jest z niepewnością i może prowadzić do zysków lub strat w wyniku podejmowania różnych czynności.

              Ryzyko z angielskiego risk jest niełatwym do zrozumienia pojęciem i wiele polemik łączy się zarówno z próbami jego określenia, jak i pomiaru. Jest to bowiem pojęcie wieloznaczne i jak twierdzą niektórzy wręcz niemożliwe jest skonstruowanie jednoznacznej, uniwersalnej decyzji. W definiowaniu pojęcia ryzyka, charakterystycznego dla współczesnych warunków gospodarowania, przyjmuje się różne podejścia.[8]

              a) Podejście niemieckie i amerykańskie:

1)     niemieckojęzyczni ekonomiści ograniczają treść pojęcia ryzyka. do negatywnego stanu faktycznego, traktując ryzyko jako niebezpieczeństwo - możliwość wystąpienia wydarze­nia szkodzącego. Z takim podejściem można się także spotkać w polskiej literaturze. I tak np. M. Sierpińska i T. Jachna piszą: „Ryzyko definiuje się zazwyczaj jako nie­bezpieczeństwo poniesienia straty. Szerzej ujmując, przez ryzyko możemy rozumieć niebezpieczeństwo niezrealizo­wania celu założonego przy pode określonej de­cyzji. W działalności gospodarczej nie osiągnięcie celu może się bowiem wyrażać nie tylko wystąpieniem straty, lecz rów­nież niższym niż założony wynikiem". Podob­nie A. Matuszewski twierdzi, że „W działalności gospodar­czej ryzyko rozumiane jest jako niebezpieczeństwo niezre­alizowania założonego celu (osiągnięcia niższego wyniku, wystąpienia straty)".

2)     Amerykańscy autorzy rozszerzają pojęcie ryzyka, biorąc pod uwagę także jego pozytywne działanie, czyli obok wy­stąpienia straty także i możliwość wystąpienia zysku. Z tej dwudzielności pojęcia ryzyka wyprowadza się dwie kate­gorie ryzyka:

-  czyste ryzyko (termin angielski: pure risk, static risk), czyli niebezpieczeństwo strat, np. ryzyko wystąpienia pożaru w przedsiębiorstwie,

- dynamiczne ryzyko (termin angielski: speculative risk, dynamick risk). Ryzyko może tutaj przekształcić się w stra­tę bądź w zysk.[9]

Utożsamianie ryzyka z niebezpieczeństwem trudne jest do przy­jęcia. W naszym rozumieniu ryzyko może stwarzać niebezpieczeń­stwo. Niebezpieczeństwo może być następstwem ryzyka, jed­nym z jego przejawów. Między tymi pojęciami istnieje związek o charakterze przyczynowo skutkowym. Związek ten dostrzega­ny jest w pracach innych autorów, którzy piszą że ryzyko wiąże się z możliwością nieuzyskania zamierzonych efektów lub po­niesienia niezamierzonych nakładów, a nawet i strat. Jest ono funkcją ilości i jakości dostępnych informacji o procesach gospo­darczych i społeczno - politycznych, stopnia zmienności oraz sprzeczności wewnętrznych i zewnętrznych warunków działania. W tym rozumieniu ry­zyko wiąże się, lecz nie jest wspomnianą możliwością. Przyczyną jest ryzyko, zaś skutkiem możliwością. Idąc tą drogą rozumowa­nia trudno byłoby przyjąć, że:

· Ryzyko oznacza możliwość nieuzyskania zamierzo­nych efektów działalności gospodarczej, poniesienia nieza­mierzonych strat lub nakładów wyższych od przewidywa­nych.

· Przez ryzyko rozumie się możliwość powstania odchy­leń od zamierzonych efektów działania, przy czym odchy­lenia te podlegają prawu wielkich liczb i mogą być przewi­dziane za pomocą rachunku prawdopodobieństwa.[10]

Ryzyko stwarza możliwość nieuzyskania zamierzonych efektów, nie zaś ta możliwość jest ryzykiem. Wbrew pozorom nie jest to tylko zwykła gra słów. Definicja bowiem po­winna określać istotę rozważanego pojęcia, w tym przypadku ry­zyka, zaś innym zagadnieniem są jego przejawy, czy skutki. Z prze­jawów ryzyka możemy co najwyżej być niezadowoleni, nie możemy zaś nimi sterować. ­Sterować możemy ryzykiem w rozumie­niu badawczym.

Niezrozumiałym natomiast jest rozumowanie, że mianem ry­zyka określa się przedsięwzięcie, którego wynik jest niezna­ny, niepewny, problematyczny,   możliwość, że coś się uda lub nie uda, odważenie się na niebezpieczeństw.  W tym ujęciu ryzyko jest przedsięwzięciem, a dalsza część zdania pełni tylko rolę ograniczającą.

              b) Podejście dynamiczne

W podejściu, zwanym tutaj dynamicznym przyjmuje się, że ryzyko można określić jako zmienność oczekiwanych przyszłych wpływów z projektowanego przedsięwzięcia. W tej ogólnej zmien­ności można wyróżnić element systematyczny związany z kierun­kiem działalności. Ten element jest mniejszy w branży piekarni­czej niż, powiedzmy w przetwórstwie kamieni półszlachetnych czy budownictwie okrętowym. Ryzyko wiąże się ze zmiennością lecz nie można utoż­samiać tych pojęć.

              Zmienność warunków gospodarowania traktuje się jako źródło ryzyka. Następstwem ryzyka są zaś niebezpieczeń­stwa (szanse) w działalności gospodarczej.[11]

              c) Podejście badawcze

W podejściu badawczym ryzyko definiuje się w kategoriach rozkładu prawdopodobieństwa. Z tego punktu widzenia przyjmu­je się, że:

· ryzyko dotyczy rozkładu zmiennej Losowej, np. wielkości sprzedaży, wielkości kosztów, wielkości zysku, stopa zwrotu,

· miarą ryzyka jest stopień dyspersji (rozproszenia) zmien­nej losowej. Im stopień dyspersji tej zmiennej jest większy tym większe ryzyko,

· im bardziej skupiony rozkład prawdopodobieństwa oczekiwanej stopy dochodu, tym mniejsze ryzyko danej inwestycji,

· określenie: ryzyko wynosi X % oznacza, że dana wielkość, np. stopa zwrotu może się zmieniać w granicach ± X °70 od wyznaczonej wartości. Dodać trzeba, że przy określaniu ryzyka w jednakowy sposób traktuje się zarówno odchyle­nia w górę, jak i w dół od tendencji długookresowej.[12]

Ryzyko oznacza taką sytuację, w której przyszłych warunków gospodarowania nie można przewidzieć z całą pewno­ścią, znany jest natomiast rozkład prawdopodobieństwa wystąpienia tych warunków. W warunkach pewności można dokładnie przewidzieć wyniki podejmowanych działań ze względu na pełną znajomość sytuacji i czynników wpływających na nią. Ryzyko występuje nawet wówczas, gdy tylko jeden z czyn­ników sytuacji nie jest znany, a istnieje prawdopodobieństwo jego i wystąpienia, np. terminowość dostaw materiałowych, warunki po­zyskania kapitałów obcych. W warunkach niepewności nie moż­na określić prawdopodobieństwa wystąpienia niektórych czynni­ków w danej sytuacji.

W określonym powyżej rozumieniu ryzyko jest zjawiskiem:

-                     Obiektywnym. Dotyczy realnych zjawisk gospodarczych. Wiąże się z istnieniem zagrożenia (niebezpieczeństwa), wy­nikającego ze zmienności (skali i dynamiki zmian) po stro­nie popytu, działalności konkurencji, warunków koopera­cji, działań regulacyjnych państwa (kurs walutowy, opłaty, podatki, preferencje, ulgi),

-                     Subiektywnym. Uwarunkowane jest stanem wiedzy decy­denta o procesach gospodarczych. Ryzyko występuje wte­dy, gdy zasób informacji o skutkach decyzji nie jest pełny. Na ogół skutki decyzji, a więc zyski lub straty, wystąpią w przyszłości. Dlatego będą one znane z pewnością dopiero po podjęciu decyzji, wydaniu określonej ilości pieniędzy i zrealizowaniu się następstw decyzji. Natomiast w chwili podejmowania decyzji skutki jej nie są znane z pewnością.

-                     Mierzalnym. Skalę ryzyka można określić apriorycznie, opierając się na empirycznych badaniach statystycznych, charakteryzujących działalność gospodarczym.[13]

Decyzje podejmowane w warunkach ryzyka charakteryzują się tym, że nie można jednoznacznie przewidzieć konsekwencji dokonywanych wyborów. Rozpatrywane warianty działań o różnym poziomie spodziewanego zysku charakteryzują się równocześnie innym prawdopodobieństwem, że zysk ten zostanie osiągnięty w oczekiwanej wysokości. Ryzyko powoduje zatem, zysk staje się zmienną losową, która może być maksymalizowana tylko po uwzględnieniu skłonności do ponoszenia ryzyka.

2.2 Związki między stanem ryzyka a niepewnością

Złożoność zagadnienia ryzyka i niepewności w działalności gospodarczej znajduje odbicie przy określeniu relacji między tymi pojęciami. Relacje te są następujące:

-         Ryzyko jest synonimem bądź funkcją (skutkiem, rezultatem) niepewności.

-         Niepewność jest immanentną cechą rzeczywistości, zaś ryzyko dotyczy decyzji.

-         Niepewność ma charakter statyczny, ryzyko zaś dynamiczny.

-         Niepewności nie można zmierzyć, ponieważ nie można zastosować rachunku prawdopodobieństwa, ryzyko natomiast można wyrazić prawdopodobieństwem.

-         Różnica między ryzykiem i niepewnością dotyczy stanu wiedzy.

-         Niepewność odnosi się do sytuacji o nieznanym rozkładzie prawdopodobieństwa przyszłych warunków gospodarowania.

-         Ryzyko oznacza taką sytuację, w której przyszłych warunków gospodarowania nie można przewidzieć z całą pewnością, znany jest natomiast rozkład prawdopodobieństwa wystąpienia tych warunków.[14]

Na mocy powyższych definicji:

· Ryzyko jest pojęciem mierzalnym. Mierzy się je w katego­riach prawdopodobieństwa. Niepewności nie można okre­ślić w tychże kategoriach.

· Ryzyko określa się na podstawie prawdopodobieństwa w sen­sie statystycznym bądź subiektywnym, natomiast niepewność w oparciu o prawdopodobieństwo w sensie subiektywnym.

· Ryzyko i niepewność mogą dotyczyć zarówno długich jak i krótkich okresów, z tym jednakże, że nasilenie się ryzyka czy niepewności jest znamienne dla długich okresów.

·  Ryzyko i niepewność są zjawiskami mającymi obiektywny charakter.

Z powyższych rozważań wynika konkluzja o potrzebie rozróż­niania ryzyka od niepewności. Z drugiej jednakże strony zważyć trzeba, że:

-         W danej chwili poziom informacji o zjawiskach gospodar­czych może być różny. Istnieje taki poziom, że zjawiska go­spodarcze nie dają się, bądź można je określić w katego­riach prawdopodobieństwa (szansy);

-         Można kształtować poziom informacji o zachodzących zja­wiskach w działalności gospodarczej. Innymi słowy można zwiększać poziom nasycenia informacyjnego procesów de­cyzyjnych. Służą temu badania marketingowe, analizy eko­nomiczne, analizy statystyczne;

-         Wzrost nasycenia informacyjnego może powodować, że staje się możliwe określenie zjawisk gospodarczych w katego­riach prawdopodobieństwa, podczas gdy przedtem nie było to możliwe,

-         zadaniem zarządzania jest zapewnienie takiego nasycenia in­formacyjnego by zapewnić trafność podejmowanych decyzji. Z określonych powyżej względów wprowadzone rozróżnienie.[15]

Zakres informacji dostępnej przy podejmowaniu wszelkich decyzji ekonomicznych jest opisywany w postaci trzech stanów: pewności, ryzyka, niepewności.

              Sytuacja pewności występuje wtedy,  kiedy wynik decyzji jest znany już wcześniej. Sytuacja ryzyka jest definiowana jako taka, w której na skutek działania lub decyzji może wystąpić każdy z dwóch lub więcej wyników czy przypadków. Przy czym wszystkie wyniki oraz prawdopodobieństwa wystąpienia każdego z nich są znane dla podejmującego decyzje. Jest oczywiste, że każdy osiągnięty wynik nie jest tu znany zawczasu.

W niektórych decyzjach prawdopodobieństwo wystąpienia wyników można wyznaczyć a posteriori na podstawie doświadczeń z przeszłości zaistniałych w podobnych warunkach. I tak, w odniesieniu do decyzji podejmowanych przy zawieraniu transakcji dotyczących np. kredytów konsumpcyjnych, czy kredytowania sprzedaży ratalnej, ryzyko nieuregulowania rat kredytowych jest bardzo małe i straty w bankach z tytułu wystąpienia „złych długów" w zależności od przyjętych procedur kredytowych nie powinny być większe od 0,5 % od kwoty zadłużenia.

Sytuacja niepewności ma miejsce wówczas, gdy w rezultacie działania może za­istnieć jeden lub więcej wyników. Przy czym w odróżnieniu od sytuacji ryzyka, nie może być ściśle określone zaistnienie tych wyników oraz nie mogą być obiektyw­nie wyznaczone prawdopodobieństwa ich wystąpienia. To oznacza, że nie wszystkie możliwe wyniki mogą być dokładnie przewidziane oraz prawdopodobieństwa ich wystą­pienia nie mogą być wydedukowane lub wyznaczone na bazie danych empirycznych z przeszłości.[16]

Inaczej definiuje to Z. Zawadzkiej: „Ryzyko i niepewność. Terminy te, choć w mowie potocznej używane zamiennie, nie są wcale synonimami. Ryzyko odnosi się do zbioru unikalnych konsekwencji danej decyzji, których pojawieniu się można przypisać określone prawdopodobieństwa, podczas gdy niepewność oznacza, iż takich prawdopodobieństw przypisać nie można". A w innym miejscu tak to ujął: „Dyrektor finansowy dużej brytyjskiej firmy samochodowej stwierdził: „Wiemy, że średnio jeden na pięć dużych projektów inwestycyjnych poniesie fiasko. Problem w tym, że zanim to się stanie, nie wiemy który”.      Poruszanie się po nieznanych obszarach, a tym w gruncie rzeczy jest podejmowanie decyzji inwestycyjnych oznacza, że błędy pojawią się na pewno. Przedsiębiorcy ponoszą średnio 10 porażek na jeden duży sukces. Również zanim natrafi się na ropę, trzeba wywiercić średnio dziewięć błędnych odwiertów. Innymi słowy, robienie tego źle to część robienia tego dobrze".[17]

              Z sytuacją niepewności mamy do czynienia na ogół najczęściej, np. w odniesieniu do transakcji w dziedzinie finansowania projektów inwe­stycyjnych, z kredytobiorcami rozpoczynającymi prowadzenie działalności gospodarczej lub z nowo pozyskanymi kredytobiorcami. Komitet kredytowy i osoba podejmująca de­cyzje, z konieczności, w dużej mi...