Tarcze ruskie
Rys.1 Płaskorzeźba z VIII wieku przedstawiająca wojownika chroniącego się od strzał. (British Museum)
W drugiej połowie IX wieku na terenie Europu Wschodniej powstało nowe państwo - Ruś Kijowska. Początkowo terytorium jej rozpościerało się wzdłuż szlaku ze Skandynawii do Bizancjum. Znajdowała się zatem w strefie pomiędzy skandynawską Północą a bizantyjskim Południem. Takie położenie miało wpływ zarówno na kulturę materialną jak i duchową. Połączenie to w szczególny sposób widać w kształtowaniu się wojskowości na Rusi Kijowskiej. Dane archeologiczne dokładnie odzwierciedlają proces formowania się kompleksu uzbrojenia charakterystycznego dla staroruskich drużynników.
U Słowian na długo przed pojawieniem się Rusi Kijowskiej (IV wiek) - według kronikarzy bizantyjskich - tarcza stanowiła jedyne narzędzie ochrony. Niestety na dzień dzisiejszy nie można odtworzyć ich wyglądu z uwagi na brak materiału archeologicznego czy przedstawień w ikonografii.
Najwcześniejsze znaleziska pochodzą z X wieku i są to jedynie niewielkie metalowe detale. W znaczny sposób ogranicza to możliwość rekonstrukcji wyglądu czy szczegółów budowy tarcz. Na terenie Rusi występują - potwierdzone archeologicznie - fragmenty 20 tarcz. Do najczęściej znajdowanych i najlepiej opisanych należą umba.
A.N. Kirpicznikow wyróżnia dwa typy staroruskich umb. Do pierwszego zalicza 13 z 16 znalezionych egzemplarzy. Mają one następujące rozmiary: średnica 132 - 155 mm, wysokość 55 - 70 mm, grubość nie przekracza 1,5 mm (rys. 2a i c). Do drugiego typu zalicza dwa znaleziska z terenów południowo - wschodniej Ładogi i jeden znaleziony w Cimlańskim grodzisku. Są one trochę większe od poprzednich mają: pierwszy - 156 mm średnicy i 78 mm wysokości, drugi 175 mm średnicy i 85 mm wysokości. W obydwóch przypadkach "szyjka" przy podstawie nie odznacza się. Znalezisko z Cimiliańskiego gródka jest nieco mniejsze - 134 mm średnicy i 55 mm wysokości (rys. 2 d).
Rys.2 Różne typy umb.
Umba obydwu typów mają kołnierze szerokości od 15 mm do 25 mm. Wykonane są w nich otwory od 4 do 8 sztuk, przez które przechodzą gwoździe (bardzo rzadko nity) mocujące umbo do tarczy. Z zachowanych gwoździ można odtworzyć grubość tarczy. Długość ich wahała się od 25 do 50 mm. Biorąc pod uwagę, że były one po wbiciu zaginane należy przyjąć wielkość 7 - 8 mm za grubość tarczy. Podczas wykopalisk na Przyładożu znaleziono w umbie drugiego typu zachowany nit długość 45 mm. Według A. N. Kirpicznikowa przechodził on przez umbo, tarczę oraz mocował poprzeczną
Rys.3 Żelazna okuwka i sposób jej mocowania.
deskę - imacz.
Kolejnym ważnym elementem tarcz oprócz umb były okuwki mocowane na obwodzie tarczy.
Znajdowano je zarówno razem z umbami jak i same. Ilość wahała się od kilku sztuk do dwudziestu. Okuwki wykonywano z blachy o grubości 0,5 mm, długości 60 mm i szerokości 20 mm. Na jednej z okuwek zachowało się zdobienie w postaci dwóch równoległych linii (rys. 3). Dwa nity stanowiły mocowanie okuwki do tarczy. W niektórych okuwkach był mały schodek na końcu umożliwiający leprze jej przyleganie gdy szczyt tarczy obciągnięty był paskiem skóry (rys. 3). Odległość pomiędzy listkami okuwki wynosiła zwykle 5 - 6 mm co wskazuje na grubość tarczy w tym miejscu.
Podczas wykopalisk w Gniezdowie koło Smoleńska (w okresie przed rewolucją) znaleziono dobrze zachowane fragmenty tarczy. Oto jak je charakteryzuje prowadzący wykopaliska: "Dzięki zachowanym drewnianym fragmentom tarczy można w przybliżeniu określić jej wielkość. Rozpatrując położenie fragmentów od środka tarczy - umba - można określić jej średnicę na 1000 mm. Obok fragmentów tarczy znaleziono dużo żelaznych łączników - obejm najprawdopodobniej okuwek krawędzi tarczy. Miały one postać żelaznych pasków zgiętych na pół z otworkami na końcach służących do przyczepienia ich do tarczy. Z zachowanych fragmentów drewna między okuwkami wynika, że słoje desek biegły ukośnie oraz, że na skraju deski były zaokrąglone. Zachowane fragmenty wskazują również, że tarcze były malowane. W okuwkach zachowały się ślady czerwonego barwnika."
Rys.4 Przekrój budowy tarczy: a - drewniane pole tarczy, b - skórzane pokrycie tarczy, c - pas skóry chroniący krawędź tarczy, d - okuwka
Praktycznie są to wszystkie informacje jakie można uzyskać z badań archeologicznych dotyczących rekonstrukcji staroruskich tarcz. Podsumowując: miały one formę okrągłą o grubości 5 - 8 mm, zwykle posiadały umbo i metalowe okuwki na skraju.
Widać z tego, że jest to obraz daleko niepełny. Braki te pomaga jednak uzupełnić materiał z terenów ościennych oraz Skandynawii. Właśnie z tego regionu na terenie dawnej Rusi Kijowskiej znaleziono trzy okrągłe tarcze posiadające żelazne umba i okuwki. Znamienne jest, że niemal wszystkie znaleziska tarcz na terytorium Rusi pochodzą ze stanowisk gdzie mocno widoczna jest "skandynawska obecność".
Rys.6 Nit mocujący imacz do pola tarczy.
Najpełniejsze informacje o tarczach posiadamy z wykopalisk z Birki w Szwecji. Dobre zachowanie materiału organicznego oraz ułożenie w momencie odkrycia pozwala odkryć pewne szczegóły, których nie ujawniły wykopaliska na Rusi. Na terenie Birki odkryto w sumie 68 tarcz. Miały one formę okrągłą o średnicy 800 - 950 mm. W trzech przypadkach udało się tez określić gatunek drzewa z jakiego były wykonane. Był to cis, klon i jodła.
Podstawową część znalezisk stanowiły żelazne umba. Oprócz najbardziej powszechnie występujących na Rusi półkolistych z niską szyjką w Birce znaleziono też z szyjką wysoką jak i bez niej (rys. 2 a b). W kilku przypadkach umba przy kołnierzu były ozdobione ołowianymi lub brązowymi nakładkami lub miały trójkątne wycięcia.
Po zachowanych gwoździach służących do mocowania umba można stwierdzić, że miały one około 5 - 6 mm grubości. Dwa gwoździe znajdujące się naprzeciwko siebie były dłuższe od pozostałych - 35 mm. Można to wyjaśnić tym, że służyły do jednoczesnego mocowania umba i imacza tarczy.
Rys.5 Brązowa nakładka na rękojeść znaleziona w Birce
Krańce tarcz też były zabezpieczone okuwkami w liczbie od 2 do 45 trzymających się na dwóch nitach. W jednym przypadku większość okuwek znajdowała się w jednym sektorze tarczy. Można przypuszczać, że miały one za zadanie chronić najbardziej narażoną na uderzenia część czyli prawy górny sektor tarczy. W niektórych przypadkach pod okuwkami znajdowano resztki skórzanego pokrycia chroniącego krawędź a także zewnętrzną część tarczy.
W części tarcz zachowały się również rękojeści. W 12 przypadkach były one metalowe w pozostałych drewniane. Udało się też określić gatunek drzewa, z którego wykonano imacze. Były to topola i olcha. Metalowe rękojeści wykonane były z żelaza czasem pokrywanego brązowymi nakładkami. W kilku przypadkach na końcu rękojeści też umocowywano brązowe nakładki.
Rys.7 Klamra mocująca rzemień służący do noszenia tarczy na plecach.
Fragment podobnej nakładki znaleziono na Rusi w Starej Ładodze. Zaobserwowano też występowanie nitów przytwierdzających imacz do tarczy.
Jednak były to przypadki rzadkie co wskazuje, że stosowano inne rozwiązania przy mocowaniu chwytów. W pięciu grobach znaleziono również klamry do mocowania rzemienia, który służył do noszenia tarczy na plecach.
W czterech przypadkach mocowały one również drewnianą rękojeść a w jednym przypadku przymocowane były do rękojeści wykonanej z żelaza.
Oprócz Birki fragmenty tarcz znajdowano na wielu skandynawskich stanowiskach archeologicznych. Najbardziej godnym uwagi są znaleziska tarcz z Gokstadu(?). Znalezione tam tarcze wykonane były z 7 - 8 sosnowych desek o grubości 7 mm. Ich zewnętrzna strona pomalowana była na czarno lub żółto. W odległości około 20 mm od krawędzi tarczy i co 35 mm od siebie były nawiercone otwory na rzemień mocujący pas skóry chroniący szczyt tarczy. Metalowych okuwek jednak nie znaleziono.
Należy też wspomnieć o unikalnym znalezisku w Tirskim torfowisku na południowym zachodzie Łotwy. Odkryto tam pochówek z IX wieku gdzie znaleziono m.in. dwie drewniane tarcze. Pierwsza tarcza została zachowana w całości. Miała kształt okrągły o średnicy 855 mm i wykonana była z desek świerkowych o grubości 6 mm. Wewnętrzna jak i zewnętrzna strona pokryta była skórą a między skórę i deski włożona była sprasowana trawa. Skórzana powłoka do desek przymocowana była po środku jak i na skraju tarczy. W centrum tarczy znajdował się otwór o średnicy 115 mm. Od zewnątrz przykrywało do umbo w kołnierzu którego wywiercona 14 otworów mocujących go do tarczy. W drugim przypadku odkryto pojedynczą deskę o długości 680 mm, szerokości 118 mm i grubości 14 (!) mm. Sądząc po krawędzi deski tarcza była okrągła i miała 730 mm średnicy. Otwór w niej wykonany najprawdopodobniej służył do mocowania imacza. Była ona również wygięta co pozwala sądzić, że tarcza również była wypukła.
Próba rekonstrukcji tarczy.
Analizując materiały wykopaliskowe można spróbować przedstawić rekonstrukcję jednego z typów tarcz występujących w X wieku na terenach dawnej Rusi jak i Skandynawii.
Rys.8 Próba rekonstrukcji okrągłej tarczy z X wieku.
Tarcze te robione były z drewnianych desek i miały okrągły kształt. Średnica wahała się od 800 do 1000 mm a grubość 6-7 mm. Czasami pokrywana była skórą i ozdabiana malunkiem. Po środku znajdował się okrągły lub półokrągły otwór od zewnętrznej strony przykryty metalowym czasem drewnianym umbem przytwierdzanym do tarczy za pomocą gwoździ. Od strony wewnętrznej w poprzek tarczy przytwierdzony był drewniany imacz posiadający czasem kółka do zaczepienia rzemienia. Rzemień ten służył do zawieszenia tarczy na plecach. Kółka montowane były też oddzielnie do imacza. Rękojeść tarczy w odróżnieniu od umba przytwierdzana była za pomocą żelaznych nitów czasem drewnianych kołków. Na krawędzi za pomocą żelaznych klamerek mocowany był pas skóry dodatkowo "przyszywany" rzemieniem do tarczy. Czasami klamerki takie nie występowały. Zewnętrzna (rzadko wewnętrzna) strona pokrywana była czasem skórą i malowana. Analizując materiał z sag zdobnictwo tarcz miało szczególne znaczenie. Z przedstawień na kamieniach runicznych i zawieszkach wynika, że na terenach Skandynawii i Rusi najpopularniejszym motywem zdobniczym był "wiatrak".
Oceniając właściwości bojowe opisywanej tu tarczy wynikające z jej konstrukcji, wagi a także centralnie umieszczonego imacza, można stwierdzić, że była ona dobrym środkiem obrony a czasem też i ataku (uderzenie metalowym umbem lub krawędzią). Niestety biorąc pod uwagę materiał z jakiego robiono tarcze stwierdzić należy, że były one bardzo nietrwałe. Jednak naprawa uszkodzonych czy przygotowanie nowych - szczególnie wykorzystując stare metalowe elementy - nie nastręczała większej trudności nawet w warunkach "polowych".
Rys.8 Nauka posługiwania się tarczą i mieczem (rysował Oleg Fiedorow)
Okrągła forma tarczy i jej mobilność, wskazuje na to, że najefektywniej można było ją wykorzystać w lekkim stroju a nie w pełnym pancerzu. Najprawdopodobniej właśnie to spowodowało zanik tego typu tarcz pod koniec X wieku. Już w latach 70-tych X wieku w źródłach pojawiają się opisy tarcz migdałowych. Tarcze te w XI wieku były już szeroko stosowane w Europie Zachodniej a w Bizancjum nawet od X wieku.
Niestety posiadany materiał archeologiczny z terenów dawnej Rusi nie pozwala bardziej rozwinąć tematu związanego ze staroruskimi tarczami.
Autor: Siergiej Kainov - Cehgauz Nr 18; Tłumaczenie-Zawisza
Anyleese