MYŚLENIE
Jest czynnością obejmującą tak różnorodne potrzeby, jak:
Planowanie, przewidywanie, odkrywanie, ocenianie, rozumienie czy wnioskowanie. Z jednej strony myślenie zachodzi w dość prostych sytuacjach, takich jak: planowanie wydatków rodziny. Myślenie jest procesem psychicznym polegającym na odzwierciedleniu wrażeń, spostrzeżeń rzeczywistości w sposób pośredni (myślowy).
1. Transfer Myślenie
Jest to zjawisko przenoszenia wprawy, gdy uprzednio opanowana sprawność wpływa na uczenie się nowego materiału lub czynności. Transfer może dawać pozytywny efekt- przyspieszyć proces nauki, jak i negatywny- utrudniając zmianę przyzwyczajeń.
2. Rodzaje myślenia
1. Myślenie sensoryczno- motoryczne- związane ze spostrzeżeniami i czynnościami wykonywanymi na przedmiotach (małe dziecko)
2. Myślenie konkretno- wyobrażeniowe, jako wyższy szczebel w rozwoju myślenia dziecka, obejmujące wiek przedszkolny i młodszy wiek szkolny. Czynności umysłowe są oparte nie tylko na spostrzeżeniach, ale i na wyobrażeniach. Dziecko jest zdolne do wyciągania logicznych wniosków i prawidłowego rozwiązywania zadania, gdy może wykonać określone działania na konkretnych przedmiotach.
3. Słowno- logiczne – jest ono oparte na języku i mowie, dlatego nosi również nazwę myślenia symbolicznego
Operacje myślowe:
- analiza – oznacza myślowe rozdzielanie danych całości (przedmiotów , zjawisk) a przez to wykrywanie ich części składowych- synteza – jest to myślowe scalanie rozdzielonych w analizie elementów, operacja ta jest uzależniona od dokonanej uprzednio analizy.- porównywanie – zestawienie ze sobą przedmiotów, sytuacji, a następnie ujmowania podobieństw i różnic między nimi.- abstrahowanie- uogólnianie
3.Scharakteryzuj procesy myślowe.
Myślenie jest procesem uogólnionego i pośredniego poznania obiektywnej rzeczywistości, w którym odzwierciedlają się najbardziej uogólnione i charakterystyczne cechy przedmiotów i zjawisk oraz są wykonywane związki i zależności między nimi.
W myśleniu występuje wiele procesów szczególnych, do których należą:
1. Porównanie i różnicowanie występują wówczas, gdy dwa zjawiska lub przedmioty, zestawiamy, szukamy podobieństwa i różnic oraz wydzielamy różnice i podobieństwa podstawowe i dalsze.
2. Klasyfikacja polega na łączeniu przedmiotów w grupy, według określonych zasad.
Psychoanaliza- to wyodrębnienie z przedmiotu, zjawiska podstawowych elementów. To rozłożenie na części zjawisk złożonych w celu dokładniejszego poznania, lepszego zrozumienia.
Myślenie opiera się na takich strukturach umysłowych jak: - schematy - pojęcia - skrypty - wyobraźnia wzrokowa
OPERACJE UMYSŁOWE: ANALIZA I SYNTEZA
W myśleniu nieustannie przeplatają się dwie podstawowe operacje umysłowe –
analiza i synteza [por. Pedagogicheskaya ehnciklopediya, red. I. A. Kajrov, w:
"Sovetskaya Ehnciklopediya", 1965,]. Analiza to wyodrębnianie
komponentów całości (np. szukanie wątków utworu literackiego), a synteza to
łączenie komponentów w całość (np. stawianie hipotezy na bazie obserwacji
empirycznych). Zdaniem S. L. Rubinsztejna [Myślenie i drogi jego poznawania, KiW,
1962,] analiza jest przeprowadzana za pomocą syntezy i odwrotnie [por. J.
Kozielecki].
Prócz operacji podstawowych wyróżniamy 3 operacje pochodne:
1. abstrahowanie – wyodrębnianie pewnych cech obiektu z pominięciem
innych;
2. uogólnianie – łączenie cech wspólnych dla klasy obiektów;
3. porównywanie – szukanie podobieństw i różnic pomiędzy obiektami.
Berlyne [Struktura i kierunek myślenia, PWN, 1969] wymienia 4 reguły rządzące
operacjami [por. J. Kozielecki,]:
1. Reguła operacji zerowych (tożsamościowych) – nie zmieniamy wyjściowego
stanu myśli (np. obrócenie figury o 360 stopni).
2. Reguła odwracalności operacji – dla każdej operacji Q1 istnieje operacja
odwrotna; operacja odwrotna anuluje poprzednią transformację (np. odjąć 7 i
dodać 7); zdaniem Piageta umiejętność odwracania operacji stanowi jedną z
najistotniejszych cech inteligencji ludzkiej.
3. Reguła składania operacji: operacja Q3 daje taki sam wynik, co suma
operacji Q1 i Q2 (np. dodanie 35 daje ten sam wynik, co dodanie 100 i odjęcie
65); prawo to pozwala dostosować operację do konkretnego zadania.
4. Reguła łączenia operacji – łącząc dwie operacje, otrzymujemy taki sam wynik,
jak po zastosowaniu operacji równoważnej (np. 3 + 5 + 8 = 3 + 5 + 5 + 3).
REGUŁY MYŚLENIA: ALGORYTMY I HEURYSTYKI
W rozwiązywaniu problemów przydatne są dwie przeciwstawne grupy reguł myślenia
[por. P. G. Zimbardo,]:
1. Algorytmy (algorythms) określają zbiory operacji, które należy kolejno
wykonać, chcąc zrealizować dany cel [por. Maruszewski,].
Wykonanie algorytmu wymaga zwykle bardzo wiele czasu, choć oczywiście
zależy to od stopnia skomplikowania problemu.
2. Heurystyki (heuristics) mają charakter intuicyjny, lecz ułatwiają radzenie
sobie w sytuacji problemowej.
Maruszewski przytacza anegdotę na temat reguł heurystycznych.
Leniwy nauczyciel polecił uczniom zsumowanie liczb od jednego do stu. Uczniowie
żmudnie dodawali, popełniając błędy (stosowali algorytm: do 53 dodaj 54). Gauss
odkrył, że suma skrajnych liczb wynosi 101 (np. 5 + 96) i prędko podał wynik: 5050.
Do dziś nie wiadomo, w jaki sposób przebiega myślenie, czy heurystycznie, czy
algorytmicznie – stąd nakreślony przez Searle'a spór pomiędzy silną AI, a słabą jej
wersją.
DYCHOTOMICZNE PODZIAŁY MYŚLENIA
MYŚLENIE AUTYSTYCZNE versus REALISTYCZNE
Myślenie autystyczne (autistic thinking) to "osobisty i idiosynkratyczny proces,
obejmujący fantazje, marzenia, reakcje nieświadome i idee niesprawdzalne za
pomocą rzeczywistości zewnętrznej" [P. G. Zimbardo, s. 413-414]. Przykładem może
być fantazjowanie na temat "Co bym zrobił, gdybym był bogaty". Ten typ
myślenia odgrywa istotną rolę w aktach twórczych (np. wzór strukturalny
pierścienia benzenu został odkryty w czasie marzeń sennych) [por. T.
Maruszewski,]. Myślenie autystyczne występuje m.in. w schizofrenii [por.
W. Szewczuk,].
Myślenie realistyczne (ukierunkowane) (realistic thinking) wymaga, aby idee były
dostosowane do rzeczywistości, np. do sytuacji lub do określonych ram czasowych
[por. P. G. Zimbardo]. Ten typ myślenia występuje przy rozwiązywaniu
problemów. Pozwala ono określić cel i znaleźć sposoby jego realizacji
DEDUKCJA i INDUKCJA
Rozumowanie (reasoning) to proces ukierunkowany na cel myślenia realistycznego,
w którym ze zbioru faktów wyciąga się wnioski [por. P. G. Zimbardo].
Maruszewski [ss. 361-366] zestawia 3 cechy dedukcji i indukcji:
1. Rozumowanie dedukcyjne (deductive reasoning) przechodzi od ogółu do
szczegółu – cechy danej kategorii przypisuje się obiektom, należącym do tej
kategorii (np. "wszyscy studenci zdają egzaminy." – "Anna jest studentką." –
"Anna zdaje egzaminy.").
Rozumowanie indukcyjne (inductive reasoning) przechodzi od szczegółu do
ogółu (np. "Anna jest studentką." – "Anna zdaje egzaminy." – "wszyscy
studenci zdają egzaminy.").
2. W rozumowaniu dedukcyjnym wniosek zawiera informację, która była ukryta w
przesłankach ("Wszyscy studenci zdają egzaminy, zatem zdaje je także
Anna."). W rozumowaniu indukcyjnym konkluzja zawiera informację, która nie
była ukryta w przesłankach (jedna studentka zdaje egzaminy, ale takie
rozumowanie może okazać się zawodne).
3. Rozumowanie dedukcyjne odznacza się trafnością dedukcyjną – z
prawdziwych przesłanek nie może wynikać fałszywy wniosek ("Niemożliwe,
aby Anna, która jest studentką, nie zdawała egzaminów."). Rozumowanie
indukcyjne charakteryzuje się siłą indukcyjną – rozumowanie ma znaczną siłę
indukcyjną, kiedy jest mało prawdopodobne, ale nie niemożliwe, iż przesłanki
są prawdziwe, a wniosek fałszywy.
Szczególną formą rozumowania dedukcyjnego są opracowane przez Arystotelesa
sylogizmy kategoryczne, które składają się z dwóch przesłanek i z konkluzji. W skład
sylogizmu kategorycznego wchodzą 3 terminy: termin mniejszy (subiekt wniosku –
S), termin większy (predykat wniosku – P) i termin środkowy (relacja R między
subiektem a predykatem). Oto przykład: "Każda wiewiórka jest ssakiem. – Każdy
ssak jest istotą żywą. – Zatem każda wiewiórka jest istotą żywą." W powyższym
iśrodkowym, a właściwość bycia istotą żywą – predykatem [por. M. Lewicka], W rozumowaniu indukcyjnym hipoteza nie wyłania się z logicznej struktury
wnioskowania. Indukcja polega na postawieniu hipotezy na podstawie ograniczonych
faktów i zweryfikowaniu jej w oparciu o inne dowody. Większość rozumowań
naukowych ma charakter indukcyjny [por. P. G. Zimbardo].
MYŚLENIE PRELOGICZNE i LOGICZNE
Myślenie prelogiczne (prelogical thinking) nie liczy się z prawami logiki, dopuszcza
kontrasty, kieruje się racjami emocjonalnymi, dominantami treściowymi i ubocznymi
asocjacjami.
Ten typ myślenia występuje u małych dzieci i u osób z zaburzeniami psychicznymi.
Myślenie logiczne (logical thinking) przebiega zgodnie z prawami logiki.
Obserwujemy w nim wyraźne uczłonowanie sekwencji myśli i ich wzajemnych relacji
[por. W. Szewczuk,].
MYŚLENIE KONKRETNE i ABSTRAKCYJNE
Inaczej: sensoryczno-motoryczne vs pojęciowe.
Myślenie konkretne (concrete, sensomotoric thinking) opiera się na manipulowaniu
przedmiotami. Ten typ myślenia występuje u zwierząt i u małych dzieci. Dzięki niemu
dorośli rozwiązują zadania praktyczne (np. przygotowanie posiłku).
Myślenie abstrakcyjne (abstract thinking, conceptual thinking)polega na operowaniu
pojęciami. Ludzie dorośli myślą za pomocą pojęć (np. opracowanie programu zajęć
dydaktycznych) [por. J. Kozielecki,].
MYŚLENIE PRODUKTYWNE i REPRODUKTYWNE (O. Selz)
Myślenie produktywne (productive thinking) polega na wytworzeniu informacji
nowych dla podmiotu [por. T. Maruszewski,].
Przykładem może być pisanie wypracowań na wolny temat, układanie kompozycji z
kwiatów, odkrycie nowego leku.
Myślenie reproduktywne (reproductive thinking) nie polega na mechanicznym
odtwarzaniu informacji, lecz na wykorzystywaniu dotychczasowej wiedzy podmiotu w
nowych sytuacjach problemowych [por. J. Kozielecki,]. Przykładem może
być przetłumaczenie tekstu na język angielski, opracowanie konspektu lekcji.
MYŚLENIE TWÓRCZE i myślenie NIETWÓRCZE
jako rodzaje myślenia produktywnego
Efektem myślenia twórczego (creative thinking) jest powstanie obiektywnie nowych
idei lub nowych rozwiązań problemu [por. J. Kozielecki]. Przykładem może
być napisanie poematu lub wyprodukowanie nowego leku. Myślenie twórcze wpływa
na rozwój nauki i sztuki.
Myślenie nietwórcze (non-creative thinking) polega na odkrywaniu powszechnie
znanych treści [por. J. Kozielecki,].
Przykładem może być zrozumienie przez ucznia przebiegu procesu fotosyntezy.
MYŚLENIE DYWERGENCYJNE i KONWERGENCYJNE
(J. P. Guilford)
Myślenie dywergencyjne (rozzbieżne) (divergent thinking) pojawia się w wypadku,
jeśli istnieje wiele możliwych rozwiązań sytuacji problemowej [por. T. Maruszewski, s.
343-344]. Chcąc rozwijać myślenie dywergencyjne, możemy polecić uczniom, aby
dopisali ciąg dalszy opowiadania lub narysowali dom swoich marzeń. Wiele
problemów naukowych ma charakter dywergencyjny [por. J. Kozielecki,].
Myślenie konwergencyjne (zbieżne) (convergent thinking) pojawia się w przypadku,
kiedy problem posiada jedno właściwe rozwiązanie [por. T. Maruszewski,]. Taki charakter mają np. testy wielokrotnego wyboru lub szukanie elementu,
który nie pasuje do pozostałych (np. jabłko, pomarańcza, ogórek, banan).
wesola1234