Wieś jest częstym motywem literackim , jest obecna w polskim filmie, również była i jest obecna w polskim filmie, również była i jest inspiracją dla malarzy. Śmiało można nazwać, że motyw wsi jest jednym z najważniejszych w tekstach kultury. Jest obecny zarówno w najstarszych w zabytkach literatury, jak i we współczesnych utworach literackich.
Wieś sielankowa:
W sielankowych obrazach wsi wyspecjalizowała się literatura rzymska. Twórcy antyczni opisują wieś jako miejsce doskonałego szczęścia gdzie żyje się w harmonii z naturą. Życie ludzi, którzy tu mieszkają jest pasmem szczęśliwych chwil. Jeżeli zdarzają się jakieś nieporozumienia (najczęściej miłosne) to znajdują zwykle szczęśliwe rozwiązanie.
Bukoliczne obrazy pasterzy, romansujących pośród pięknego krajobrazu i przeżywających swe pozorne problemy miłosne, powtórzą się w polskiej literaturze okresu sentymentalizmu. W sielance Franciszka Karpińskiego „Laura i Filon”, tytułowi bohaterowie darzą się miłością, chcąc jednak sprawdzić szczerość uczuć Laury Filon wystawia ją na próbę. Oboje wychodzą z niej zwycięsko – Laura odkrywa siłę swojego uczucia, Filonowi udaje się uzyskać przebaczenie za to, że śmiał wątpić w szczerość uczucia ukochanej. Cała scena odbywa się w pięknej wiejskiej scenerii, jest pogodny letni wieczór, słychać wieczorne odgłosy wsi, które powoli ucichają, zakochani spotykają się pod jaworem. Laura jest strojna (kolorowy wieniec). Taki obraz wsi jest charakterystyczny dla literatury sentymentalnej, której tematem była tkliwość uczuć. Przyroda stanowiła idealne tło dla ukazywania wybuchów uczuć, przeżyć: stawała się powiernicą, świadkiem wyznań.
Sielankową wieś widzianą oczyma ziemianina gospodarza znamy także z przekazów twórców renesansowych: Mikołaj Reja i utwór: ”Żywot człowieka poczciwego” oraz Jan Kochanowski i utwór „Pieśń świętojańska o sobótce”. Obaj chwalą dostatek i spokój życia na wsi które gwarantuje człowiekowi niezależność, spokój, szczęście i czyste sumienie. Wieś jest gloryfikowana zwłaszcza w pieśni Panny XII w utworze „Pieśń świętojańska o Sobótce” , w której padają znane słowa: „Wsi spokojna, Wsi wesoła”. Owe naszkicowane obrazy przedstawiają spokojną prace rolnika, idyllę pastuszka strugającego nad strumieniem figurki, sielski spokój gospodarza któremu pola przynoszą obfite plony, a zaradna i troskliwa małżonka prowadzi gospodarstwo. Tak wyidealizowany obraz nie utrwala krwi i potu włościan, nie dotyka kwestii społecznych, ciężkiej pracy, ciemiężenia chłopów.
Do opisu wsi jako miejsca, gdzie trzeba ciężko pracować, a trud okupiony jest ogromnym wysiłkiem nawiązuje Szymon Szymonowicz w utworze „Żeńcy” Kobiety – żniwiarki narzekają na surowość starosty, zmęczenie na co skarży się [Oluchna]: „Już południe przychodzi, a my jeszcze zniemy; Czy tego chce urzędnik, ze tu pomdlejemy?” Są tu pokazani nie sielankowi pasterze, ale ciężko pracujący ludzie, prześladowani przez pilnującego; leje się pot, krew, można dostać baty.
Echa konfliktów społecznych znajdujemy także w „Weselu” Stanisława Wyspiańskiego: W dramacie pojawia się krwawe widmo przywódcy rabacji galicyjskiej Jakuba Szeli, by przypomnieć niechlubne karty z dziejów chłopstwa. („Bo byłem ich ojcom kat). Wyspiański pokazał autentyczne oblicze wsi - miejsca gdzie żyją ludzie porywczy skłoni do walki, ale potrzebujący odpowiedzialnego, mądrego przywódcy, oraz obraz wsi stworzony przez ówczesną inteligencje: miejsca kolorowego, barwnego, rozśpiewanego, gdzie miło jest odpoczywać, ciekawie obserwować ludzkie [tyby], ale trudno poważnie traktować ich mieszkańców, a już z pewnością nie należy widzieć ich potęgi. Obraz wsi wg dziennikarza: „Niech na całym świecie wojna, byle polska wieś zaciszna, byle polska wieś spokojna”.
W epoce romantyzmu temat wsi został w szczególny sposób wyeksponowany. Romantycy w swych utworach sięgali do tradycji i obrzędowości ludowej: podań i baśni. W utworze A. Mickiewicza „Ballady i romanse” , ballada pt. „Lilie” ma formę pieśni ludowej opowiadającej o pani zabijającej pana i siejącej kwiaty na jego grobie. Utwór przerywany jest na wskroś ludową moralnością opierającą się na winie i karze (cyt: „Nie ma zbrodni bez kary”). Kara nie zawsze jest współmierna do przewinienia; zwieżobójczynią giną wszyscy zgromadzeni w kościele.
Ten sam motyw kary ukazany jest w dramacie „Dziady cz. II”, gdzie duchy zmarłych udzielają żywym rad jak żyć by uniknąć kary:
-Duchy dzieci przestrzegają:”Kto nie doznał goryczy ni razu, ten nie dozna słodyczy w niebie”,
-Duch Zosi ostrzega: „Kto nie dotknął Ziemi ni razu, ten nigdy nie może być w niebie”,
-Duch złego Pana ostrzega:
„Bo kto nie był ni razu człowiekiem, temu człowiek nie pomoże”.
W naszej narodowej epopei „Pan Tadeusz” Mickiewicz opisał Soplicowo i jego okolice jako ostoję porządku, harmonii, szczęścia, polskości. Wokół panuje chaos. Polska nie istnieje na mapach Europy, wielu doświadczyło represji po powstaniu kościuszkowskim. Niepowodzenie tego zrywu, klęska zwolenników Konstytucji 3 mają, upadek ojczyzny sprawiły, że Polacy to naród o losie tragicznym, naród wygnańców. Tymczasem w epopei pokazane zostało miejsce idealne, sielankowe. Panuje tu ład i porządek . Sędzia to wzór gospodarza i zarazem patrioty. Szczęścia dopełnia piękno przyrody. Motyw wsi został tu wykorzystany w celu ukojenia tęsknoty za ojczyzną smutku po jej stracie. Krajobraz pełen spokoju i harmonii. Biały dworek położony wśród drzew i pagórków jawi się jako symbol polskości, „gniazdo rodzinne”, którego tradycje i porządek budzą poczucie bezpieczeństwa.
Najpełniejszy, najwszechstronniejszy, panoramiczny obraz wsi w literaturze zawiera powieść „Chłopi”. Nikt tak barwnie , ciekawie i sugestywnie nie opisał wsi jak Władysław Reymont, który w 1924 r. za tę powieść otrzymał literacką Nagrodę Nobla. Miejscem akcji powieści jest wieś Lipce. Czas akcji nie jest ważny, gdyż rytm życia wyznaczają pory roku. To od pogody i pory roku uzależnione jest funkcjonowanie gromady – praca, zajęcia polowe i domowe, odpoczynek. Rytm wyznaczają też święta i obrzędy religijne związane nie tylko z tradycją katolicką. Reymont szczegółowo opisuje obyczaje związane z Bożym Narodzeniem, Wielkanocą, Bożym Ciałem, a także procesje i odpusty. Bardzo ważnym dniem są Zaduszki – widać wzajemne przenikanie tradycji katolickiej i wierzeń pogańskich, gdy po skończonej mszy Kuba wychodzi na cmentarz i zostawia okruchy chleba dla dusz czyśćcowych. Także po chrzcie w kościele, w domu odbywa się ceremonia odgonienia złych duchów od narodzonego dziecka. Ciekawe są także opisy obyczajów np.: przygotowanie Boryny do wesela. Tu również obowiązują pewne zasady: posyłanie z wódką, zaręczyny, zapowiedzi, i wreszcie ślub, a potem oczepiny i przenosiny panny młodej. Ważnymi elementami życia w Lipcach są również wyjazdy na jarmark, spotkania chłopów w karczmie, wieczory w czasie których kobiety obierają kapustę, drą pierze – towarzyszą temu śpiewy ludowych piosenek i rozmowy zebranych. Reymont ukazuje wieś po uwłaszczeniu, kiedy zdążyła się już wykształcić wewnętrzna hierarchia. Mieszkańcy Lipiec dzielą się według ilości posiadanej ziemi. Ci którzy mają jej najwięcej decydują o najważniejszych dla wsi sprawach.(Maciej Boryna),
Ale właśnie wyzyskują tych, którzy ziemi mają mało i muszą – aby przeżyć – godzić się na upokarzające traktowanie przez najbogatszych.
Cyt: „co parobek to nie gospodarz … Każden ma swoje moje miejsce i do każdego, co innego Pan Jezus wyznaczył... tak być musi – bych porządek na świecie był!”
Stefan Żeromski w powieści „Ludzie bezdomni” ukazuje wieś jako siedlisko brudu, biedy, nędzy. Ludzie nie posiadają żadnego wykształcenia, łatwo dają się wykorzystać ludziom z miasta. Najgorsze jest jednak to, że ludzie ci nie znają nawet podstawowych zasad higieny, co prowadzi do licznych chorób, które często kończą się śmiercią. Żeromski pokazał prawdę o wsi, ukazał jej nędze i brzydotę. Cisy to biedna wieś, której krajobraz tworzą nędzne dworki. Autor ukazuje również trud, jaki Tomasz Judym wkłada w próbę poprawy bytu chłopów. Próbuje pomóc im przez naukę higieny. Judym nie chciał oglądać takiego obrazu zacofanej wsi.
skeleton90