IPN - Kalbarczyk Sławomir – Ukraińska Lista Katyńsk.pdf - Historia - nexus230

S ŁAWOMIR K ALBARCZYK , IPN

UKRAIŃSKA LISTA KATYŃSKA

22 września 1939, godzina 2

Gen[erał] Langner oddał miasto Sowieckiej Armii,

która lada godzina wejdzie do Lwowa.

Niech żyje Polska!

Wiktor Chajes, z którego dziennika: Pamiętnik Polaka wyznania

mojżeszowego z lat 1926–1939 pochodzi motto do niniejszego arty-

kułu (był to jego ostatni wpis), to zasymilowany Żyd, wiceprezydent

kresowego bastionu polskości – Lwowa, i wreszcie – jedna z oﬁ ar od-

rażającej zbrodni, którą Sowietom przez ponad pół wieku udawało

się ukrywać przed światem. Prawda o Zbrodni Katyńskiej została

potwierdzona przez stronę rosyjską dopiero w październiku 1992 r.,

kiedy to Rosjanie przekazali Polsce kluczowy dokument – uchwałę

Biura Politycznego KC WKP(b) z 5 marca 1940 r.

Dokument ów, jeden z najpilniej strzeżonych sekretów Związku Sowieckiego, stanowił

niepodważalny dowód, że decyzję o wymordowaniu polskich jeńców wojennych z obozów

w Kozielsku, Starobielsku i Ostaszkowie podjęły najwyższe władze partyjno-państwowe

ZSRS. W jego świetle stało się oczywiste, że za Zbrodnię Katyńską odpowiada nie tylko i nie

tyle szef NKWD Ławrientij Beria i jego współpracownicy – jak ujmowano to jeszcze w ko-

munikacie agencji TASS z 13 kwietnia 1990 r. – ale sowieckie państwo jako takie. Zaczęli-

śmy inaczej patrzeć na problem „sprawstwa kierowniczego” mordu katyńskiego, jak również

inaczej rozumieć samą Zbrodnię Katyńską.

Otrzymaliśmy bowiem nieznaną, a jednocześnie wstrząsającą informację: oto w tej samej

uchwale Politbiuro zleciło NKWD ZSRS rozstrzelać – obok 14,7 tys. jeńców – również 11 tys.

więźniów, przetrzymywanych w więzieniach w tzw. zachodnich obwodach Ukrainy i Biało-

rusi (w terminologii sowieckiej określano tak okupowane po 17 września 1939 r. przez ZSRS

Kresy Wschodnie). Uchwała, co istotne, wypływała z przedłożonej tego samego dnia Józefowi

Stalinowi propozycji szefa NKWD ZSRS, Ławrientija Berii – rozstrzelania jeńców i więźniów

(do której zresztą ta uchwała nie wniosła żadnych korekt, stanowiąc jej dosłowne powtórze-

nie). Chociaż z kolejnych przekazanych wówczas Polsce dokumentów wynikało, że ostatecznie

rozstrzelano nie 11 tys., a 7305 cywilów, to z chwilą ujawnienia uchwały Biura Politycznego

przyszło nam dokonać redeﬁ nicji Zbrodni Katyńskiej, uwzględniającej fakt, że jej oﬁ arą padli

nie tylko wojskowi i policjanci, jak sądziliśmy wcześniej, ale także ludność cywilna.

Kim byli rozstrzelani cywile? Uchwała Politbiura ujmowała tę rzecz bardzo ogólnie, wy-

mieniając jedynie kategorie osób, które miały być zgładzone, czyli: „członków różnorakich

kontrrewolucyjnych organizacji, obszarników, fabrykantów, oﬁ cerów, urzędników i ucieki-

nierów”. Ta ostatnia kategoria obejmowała ludzi, którzy usiłowali przedostać się spod oku-

pacji niemieckiej na tereny opanowane przez wojska sowieckie, zostali jednak aresztowani

podczas przekraczania niemiecko-sowieckiej „granicy” i osadzeni w więzieniach.

Uzasadniając swą propozycję w odniesieniu do tej kategorii aresztowanych, szef NKWD

pisał: „Wśród zatrzymanych uciekinierów i osób, które naruszyły państwowe granice, wy-

kryto także znaczną liczbę osób, członków k[ontr]r[ewolucyjnych] szpiegowskich i powstań-

czych organizacji” 1 .

Rozwiać tu należy wątpliwość, którą może wywołać kategoria: „oﬁ cerowie”. Obejmowa-

ła ona faktycznie oﬁ cerów, tyle że nie tych, którzy dostali się do niewoli w czasie działań wo-

jennych, a tych, których aresztowano już po ich ustaniu. Z kolei potrzebę rozstrzelania tych

ludzi Beria wyjaśnił ich zaangażowaniem w „antysowieckiej konspiracji”: „Organy NKWD

w zachodnich obwodach Ukrainy i Białorusi wykryły szereg k[ontr]r[ewolucyjnych] organi-

zacji powstańczych. We wszystkich tych organizacjach k[ontr]r[ewolucyjnych] aktywną rolę

kierowniczą odgrywali byli oﬁ cerowie byłej armii polskiej, byli policjanci i żandarmi” 2 .

Jak stanowiła marcowa uchwała Biura Politycznego, wyroki na więźniów – podobnie

zresztą jak na jeńców – miała wydawać „trójka” wysokich funkcjonariuszy NKWD, złożo-

na z dwóch zastępców Berii: Wsiewołoda Mierkułowa i Bachcza Kobułowa, oraz Leonida

Basztakowa – szefa 1. Wydziału Specjalnego NKWD ZSRS. Podstawą ich działalności miały

być informacje przekazywane przez NKWD Ukrainy i Białorusi – co było oczywiste, jako

że właśnie enkawudziści prowadzili śledztwa przeciw wymienionym w uchwale cywilnym

obywatelom polskim.

Po zaznajomieniu się z omawianym dokumentem strona polska stanęła przed pilnym zada-

niem identyﬁ kacji rozstrzelanych cywilów. Zainspirowane przez nią poszukiwania w archiwach

Ukrainy zakończyły się sukcesem w 1994 r., kiedy to Służba Bezpieczeństwa tego państwa

przekazała zastępcy prokuratora generalnego RP, Stefanowi Śnieżce, spis 3435 obywateli pol-

skich zgładzonych w 1940 r. na Ukrainie na mocy marcowej uchwały Politbiura. Formalnie

rzecz biorąc, udostępniony dokument to alfabetyczny wykaz akt osobowych rozstrzelanych,

wysłanych w listopadzie 1940 r. przez NKWD USRS do centrali NKWD w Moskwie.

Nie należy mylić Ukraińskiej Listy Katyńskiej – bo taką nazwę otrzymał ów spis – z „lis-

tami dyspozycyjnymi NKWD”, na podstawie których kierowano kolejne partie skazańców

na egzekucje (znamy takie listy dla Kozielska i Ostaszkowa, ale już nie dla Starobielska).

„Ukraińskich” list dyspozycyjnych do dziś nie udało się odnaleźć, jednak adnotacje przy

nazwiskach zamordowanych pozwoliły ustalić, że łącznie list tych było 33, a na „przeciętnej”

liście ﬁ gurowało około stu osób.

Dla pełnej jasności cytujemy fragment takiej „listy” od pozycji 858 do 860 (cyfry w ko-

lumnie po prawej stronie to oznaczenia kodowe list dyspozycyjnych):

„858. Dworzak Ludwik s. Józefa ur. 1900 55/3–32

859. Dwulat Wasyl s. Andrija ur. 1905 56/2–49

860. Dwulit Henryk s. Michała 65/3–126” 3 .

Wiedząc już, czym jest Ukraińska Lista Katyńska, spróbujmy przybliżyć losy ludzi, któ-

rzy się na niej znaleźli, i odpowiedzieć na pytania: kiedy zostali aresztowani, jakiego typu

populację stanowili, w jakich okolicznościach ponieśli śmierć, gdzie zostali pochowani.

Pierwszych aresztowań na tzw. Zachodniej Ukrainie (tj. południowo-wschodnich ru-

bieżach II Rzeczypospolitej) dokonywały względnie niewielkie, liczące od 50 do 70 osób,

1 Cyt. za: Katyń. Dokumenty zbrodni , t. 1: Jeńcy nie wypowiedzianej wojny sierpień 1939 – marzec

1940 , Warszawa 1995, s. 470.

2 Ibidem .

3 Cyt. za: Listy Katyńskiej ciąg dalszy , Warszawa 1994, s. 20.

formacje – grupy operacyjno-czekistowskie NKWD. Były one tworzone na rozkaz Berii od

8 września 1939 r. w Kijowie, pod nadzorem komisarza bezpieczeństwa państwowego III ran-

gi, Iwana Sierowa 4 , który ledwie kilka dni wcześniej objął stanowisko Ludowego Komisarza

Spraw Wewnętrznych Ukraińskiej SRS. Berii musiało zależeć na sprawnym działaniu grup,

skoro przekazał do dyspozycji Sierowa sześćdziesięciu pracowników operacyjnych NKWD

z odległego obwodu leningradzkiego, dorzucając do tego jeszcze dziesięciu z moskiewskiej

centrali.

Zgodnie z poleceniem szefa NKWD, grupy miały aresztować „obszarników” i „kapitali-

stów” oraz najbardziej „reakcyjnych” przedstawicieli polskiej administracji, kadrę kierowni-

czą policji, żandarmerii i Straży Granicznej, a także członków „kontrrewolucyjnych” partii

politycznych, takich jak Polska Partia Socjalistyczna, Stronnictwo Narodowe, Ukraińskie

Zjednoczenie Narodowo-Demokratyczne i Organizacja Ukraińskich Nacjonalistów. Na uży-

tek grup operacyjnych zestawiano – posługując się materiałami wywiadowczymi Pogranicz-

nych Wojsk NKWD – listy osób przewidzianych do aresztowania. Z chwilą najazdu na Polskę

grupy operacyjne (łącznie było ich pięć) ruszyły na zachód, posuwając się za linią frontu. To-

warzyszyli im: zmierzający do Lwowa Sierow oraz specjalnie przysłany z Moskwy najbliższy

współpracownik Berii, wspomniany już Mierkułow.

Podwładni Sierowa, chciałoby się powiedzieć – niestety! – mieli dobre rozeznanie pol-

skiego społeczeństwa. Jak wynika z sowieckich dokumentów, tylko do 1 października 1939 r.

aresztowali 3914 osób należących do kategorii wymienionych w rozkazie Berii. A był to

zaledwie początek. Dalsze aresztowania „antysowieckiego elementu” prowadziły zarówno

grupy operacyjne, jak i stałe struktury NKWD – tworzone w obwodach, rejonach i na kolei

– których grupy operacyjne były zresztą zalążkiem.

Wśród aresztowanych znalazły się wybitne osobistości przedwojennej Polski. We wrześ-

niu 1939 r. Zarząd NKWD obwodu lwowskiego aresztował gen. dyw. w st. sp. Kazimierza

Dzierżanowskiego, uczestnika wojny z bolszewikami (odznaczył się w walkach o Mińsk

i Bobrujsk), byłego komendanta Wyższej Szkoły Wojennej w Warszawie i dowódcę Okręgów

Korpusów w Grodnie i w Poznaniu. Również we Lwowie, 3 października, został uwięziony

gen. dyw. w st. sp. Mieczysław Linde, uczestnik walk na przedpolach Lwowa w 1919 r. i woj-

ny polsko-bolszewickiej; osadzono go w więzieniu przy ul. Zamarstynowskiej. Następnego

dnia aresztowano kolejnego gen. dyw. w st. sp. – Władysława Jędrzejewskiego, uczestnika

walk o Lwów w 1919 r. i organizatora Straży Obywatelskiej w tym mieście we wrześniu

1939 r. Wspomnianego już Wiktora Chajesa – działacza niepodległościowego i społecznego,

bankowca, założyciela Muzeum Żydowskiego we Lwowie – po aresztowaniu w październiku

1939 r. zamknięto w więzieniu na Zamarstynowie. Kolejnym aresztowanym we Lwowie wy-

bitnym przedstawicielem polskiego społeczeństwa był dr Wiktor Nechay, geograf i geolog.

Do wybuchu wojny mieszkał w Katowicach, gdzie w miejscowym Muzeum Śląskim kierował

działami: geologicznym i mineralogicznym; we wrześniu 1939 r. ewakuował się do stolicy

Małopolski Wschodniej, gdzie 3 października został aresztowany przez NKWD i osadzony

w więzieniu przy ul. Zamarstynowskiej.

Oczywiście, aresztowania nie ograniczały się do samego Lwowa – dokonywano ich na

terenie wszystkich tzw. zachodnich obwodów USRS. W Tarnopolu już 18 września 1939 r.

4 Był on odpowiedzialny m.in. za porwanie szesnastu przywódców Polski Podziemnej w 1945 r.

i aresztowanie w czasie Powstania Węgierskiego 1956 r. delegacji rządowej z wicepremierem Feren-

cem Erdeim i ministrem obrony narodowej, gen. Pawłem Maleterem na czele.

NKWD uwięziło prezydenta tego miasta, byłego posła na Sejm i ppłk. w st. sp. – Stanisła-

wa Widackiego. Sześć dni później w Dubnie został aresztowany wicewojewoda wołyński –

Ignacy Strzemiński. Enkawudziści z obwodu stanisławowskiego zatrzymali także 3 paździer-

nika 1939 r. byłego pepeesowskiego posła Zygmunta Piotrowskiego, gdy przekraczał granicę

węgierską. W końcu września 1939 r. w Równem uwięziony został Dezydery Smoczkiewicz,

również były poseł, a ponadto legionista, członek POW i szef miejscowego Obozu Zjedno-

czenia Narodowego. Oﬁ arą aresztowań padło wielu policjantów, jak np. uwięziony we wrześ-

niu 1939 r. w Tłumaczu przodownik Policji Państwowej w tym mieście – Jakub Panichida.

W końcu 1939 r. ostrze aresztowań skierowało się przede wszystkim przeciw oﬁ cerom

Wojska Polskiego. Ich działalność budziła silny niepokój Sierowa, który na początku li-

stopada tego roku, w specjalnym raporcie alarmował Moskwę, że oﬁ cerowie gromadzą się

na nielegalnych zebraniach, planują także ucieczki do Rumunii, na Węgry, Litwę oraz do

Francji, jakoby w celu formowania tam „polskich legionów” do zbrojnej napaści na Zwią-

zek Sowiecki. Bardzo prawdopodobne, że niepokój szefa ukraińskiego NKWD udzielił się

kierownictwu resortu spraw wewnętrznych, które w miesiąc później zwróciło się do Biura

Politycznego WKP(b) o zgodę na przeprowadzenie na Kresach akcji aresztowań kadrowych

oﬁ cerów polskiej armii. Zgodę taką otrzymano 3 grudnia 1939 r. i już do końca tego miesiąca

tylko na tzw. Zachodniej Ukrainie aresztowano 1057 oﬁ cerów WP.

Warto wymienić niektórych z nich. Tytularny gen. dyw. w st. sp. Franciszek Paulik,

uczestnik walk z Ukraińcami w 1919 r. i z bolszewikami w 1920 r., został zatrzymany i osa-

dzony w więzieniu przy ul. Kazimierzowskiej – Brygidki. Do tego samego więzienia traﬁ ł

ppłk piechoty w st. sp. Bronisław Mikołaj Szczyradłowski, zastępca dowódcy obrony Lwowa

w 1939 r., aresztowany 10 grudnia 1939 r. we Lwowie. Również w grudniu aresztowano

i uwięziono tam mieszkańca Lwowa, płk. dyplomowanego w st. sp. Jana Jordana-Rozwa-

dowskiego, byłego pracownika Wojskowego Biura Historycznego, autora licznych publika-

cji, jednego z organizatorów lwowskiej Straży Obywatelskiej w czasie walk wrześniowych.

Przez cały czas trwały także aresztowania osób cywilnych: członków „kontrrewolucyj-

nych” partii politycznych, uczestników konspiracji, ziemian i przemysłowców. Z zasady re-

presjonowano wszystkich członków Związku Strzeleckiego, uznawanego przez NKWD za

organizację „kontrrewolucyjno-faszystowską”. I tak w połowie października 1939 r. w Łucku

grupa operacyjno-czekistowska nr 3, dowodzona przez starszego lejtnanta bezpieczeństwa

państwowego P. Krutowa, aresztowała Józefa Kurmanowicza, zastępcę przewodniczącego

miejscowego Związku Strzeleckiego, i Władysława Leję – zastępcę komendanta tej samej

organizacji. Oprócz Polaków, aresztowania obejmowały także przedstawicieli mniejszości

narodowych: głównie Ukraińców i Żydów. W grudniu 1939 r. NKWD uwięziło w Horocho-

wie Helenę Lewczanowską (Łewczaniwśką), ukraińską działaczkę i byłego senatora I ka-

dencji. Nieco wcześniej w Łucku sowiecka policja polityczna aresztowała innego działacza

ukraińskiego i byłego senatora – Mikołaja (Mykołę) Masłowa. Osoby te wymieniamy nie-

przypadkowo: ﬁ gurują one na Ukraińskiej Liście Katyńskiej.

Ale nie o wszystkich wiemy równie dużo. O niektórych, a są ich dziesiątki, jeśli nie setki,

nie potraﬁ my wręcz niczego powiedzieć. Kim byli np.: Franciszek Zajączkowski, ur. w 1897 r.,

syn Józefa; Zygmunt Kinel, ur. w 1884 r., syn Ignacego; Izaak Margulis, ur. w 1911 r., syn

Samsona; Abram Fleszer, ur. w 1903 r., syn Lejba; Stefan Lesiw, ur. w 1893 r., syn Wasyla;

Sydor Bodłak, ur. w 1912 r., syn Iwana? Pozostaje mieć nadzieję, że na ich bliższą identyﬁ ka-

cję pozwolą dalsze badania. Możemy jednak powiedzieć, że wśród 3435 aresztowanych osób,

które następnie znalazły się na Ukraińskiej Liście Katyńskiej, było 480 wojskowych, ponad

500 policjantów, ok. 100 sędziów i prokuratorów, 50 ziemian, 35 adwokatów oraz kilkudzie-

sięciu pracowników administracji państwowej i samorządowej.

Los obywateli polskich – aresztowanych i więzionych na tzw. Zachodniej Ukrainie po

17 września 1939 r. – nie był przesądzony aż do chwili, kiedy z inicjatywy Ławrientija Berii

Biuro Polityczne podjęło zbrodniczą decyzję. Początkowo wobec obywateli okupowanych

terenów II Rzeczypospolitej zastosowano „normalne” procedury śledcze: brutalne przesłu-

chania i kierowanie zakończonych spraw karnych na Naradę Specjalną przy NKWD ZSRS

(Osoboje Sowieszczanije NKWD ZSRS; OSO NKWD ZSRS). Chociaż ten pozasądowy or-

gan był jedynie „maszynką” do wydawania wyroków wyłącznie na podstawie akt śledczych

i podejmował decyzje w trybie administracyjnym, to jednak miał jedną, jeśli tak można po-

wiedzieć, „zaletę”. Nie miał prawa do ferowania wyroków śmierci; najwyższą karą, jaką mógł

wymierzyć, było zesłanie na osiem lat pobytu w obozach pracy przymusowej (łagrach).

Gdyby zatem nie marcowa inicjatywa szefa NKWD, która oznaczała przerwanie za-

stosowanych, „kodeksowych” procedur – większość aresztowanych zapewne by przeżyła.

Tak się jednak nie stało. I nie do końca wiemy – dlaczego. Dlaczego procedura skazywania

aresztowanych została przerwana i większość z przetrzymywanych w więzieniach kresowych

– 11 tys. z ponad 18 tys. uwięzionych – postanowiono rozstrzelać (wiemy już, że faktycznie

rozstrzelano o blisko 4 tys. więźniów mniej)? Materiały wspomnieniowe, bo tylko nimi aktu-

alnie dysponujemy, nie są specjalnie pomocne w rozwikłaniu tego dylematu, w każdym razie

stanowią wskazówkę, że aresztowanych traktowano indywidualnie i nawet status więźnia

o niczym nie przesądzał. Marian Hełm-Pirgo, urzędnik w Zarządzie Miejskim we Lwowie

i kapitan rezerwy, został aresztowany 10 grudnia 1939 r. we Lwowie jako oﬁ cer (u którego

dodatkowo w czasie rewizji znaleziono broń) i osadzony w jednej celi więzienia Brygidki

z gen. Paulikiem i ppłk. Szczyradłowskim. W przeciwieństwie do swych współtowarzyszy

z więzienia – przeżył. Oskarżonego o aktywną walkę z ruchem rewolucyjnym i klasą robotni-

czą oraz nielegalne posiadanie broni skazano „jedynie” na pięć lat obozów pracy przymuso-

wej, w których udało mu się doczekać „amnestii” w 1941 r.

Nie wiemy również, dlaczego w propozycji Berii i uchwale Politbiura połączono sprawy

jeńców z obozów w Kozielsku, Starobielsku i Ostaszkowie oraz więźniów. Wydawać by się

mogło, że były one od siebie dość odległe: jeńcami zajmował się Zarząd ds. Jeńców Wo-

jennych NKWD ZSRS, natomiast więźniami Ukraińskie i Białoruskie NKWD oraz Zarząd

Więziennictwa NKWD ZSRS.

Nad całością panowali tylko czterej ludzie: Wsiewołod Mierkułow, Bachczo Kobułow, Ła-

wrientij Beria i sam Józef Stalin. I tylko w tym wąskim kręgu, jak się wydaje, zrodzić się mogła

myśl, by przeprowadzić akcję eksterminacyjną obejmująca ponad 25 tys. obywateli polskich

o tak różnym statusie. A co było przyczyną jej przeprowadzenia? I tu gubimy się w domysłach.

Według teorii, którą można by nazwać „statyczną”, chodziło o likwidację elit, które zmie-

rzały do odbudowy państwowości polskiej z bronią w ręku. Teorii tej nic nie brakuje, nie

uwzględnia ona jedynie czynnika czasu i gwałtownego zarzucenia przyjętego już trybu wy-

eliminowania tychże elit metodą wysyłki do łagrów (jak wiadomo, procedurę skazywania na

karę obozów uruchomiono także wobec jeńców obozu w Ostaszkowie).

Druga teoria, którą można by nazwać „dynamiczną”, widzi w propozycji szefa NKWD

reakcję na alianckie plany uderzenia na ZSRS na froncie radziecko-ﬁ ńskim oraz bombardo-

wania pól naftowych w okolicach Baku. Strona sowiecka, wiedząc o nich, miała się obawiać

buntu w obozach po ich urzeczywistnieniu – stąd decyzja o natychmiastowym wyeliminowa-

niu „zagrożenia”, jakie stwarzali wrogo nastawieni do ZSRS jeńcy.

IPN - Kalbarczyk Sławomir – Ukraińska Lista Katyńsk.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: