IPN - Paweł Kosiński – Wrzesień 1939.pdf - Historia - nexus230

P AWEŁ K OSIŃSKI , IPN

WRZESIEŃ 1939

Klęska wojenna II Rzeczypospolitej we wrześniu 1939 r. wywarła

decydujący wpływ na losy narodu i państwa polskiego przez na-

stępnych 50 lat. W wyniku przegranej kampanii terytorium kraju

znalazło się pod niemiecką i sowiecką okupacją (od 1941 r. tylko

niemiecką). Przez cały okres wojny obydwaj agresorzy prowadzili

eksterminacyjną politykę wobec obywateli polskich.

Rządy państw uczestniczących w I wojnie światowej, zawierając traktaty pokojowe

w Brześciu, Wersalu, Saint-Germain-en-Laye, Neuilly-sur-Seine, Trianon, Sèvres i Rydze,

nie zdołały zapewnić Europie trwałego pokoju. Do państw, które czuły się szczególnie upo-

śledzone przez „system wersalski”, należeli obydwaj najpotężniejsi sąsiedzi Polski: Rzesza

Niemiecka i Rosja Sowiecka. Przez całe dwudziestolecie międzywojenne rządy tych dwóch

krajów starały się na wszelkie sposoby doprowadzić do rewizji postanowień traktatów po-

kojowych z lat 1918–1921. Szczególnie korzystna koniunktura dla przeprowadzenia zmian

drastycznymi metodami nastała wraz z dojściem do władzy Adolfa Hitlera.

Polityczne przygotowania do agresji – próby izolowania Polski

Dyplomacja polska w okresie międzywojennym starała się utrzymać jak najlepsze stosun-

ki dwustronne zarówno z Rzeszą Niemiecką, jak i Związkiem Sowieckim. Ukoronowaniem

tych dążeń było podpisanie i ratyﬁ kowanie w 1932 r. polsko-sowieckiego paktu o nieagresji,

a w 1934 r. polsko-niemieckiej deklaracji o niestosowaniu przemocy. Wyraźne zbliżenie po-

między Warszawą i Berlinem, do jakiego doszło w drugiej połowie lat trzydziestych, zasu-

gerowało kanclerza Hitlera, że Polska dałaby się wciągnąć w tryby ekspansywnej polityki

niemieckiej. Po konferencji monachijskiej doszedł on do wniosku, że sytuacja dojrzała do

tego, aby przedstawić polskiemu rządowi do podpisania cyrograf. Ze względu na różnicę

potencjałów porozumienie miało być nierównoprawne, lecz niepozbawione korzyści dla oby-

dwu stron. W zamian za zgodę na faktyczne uzależnienie w zakresie polityki zagranicznej

i niewielkie, acz boleśnie raniące polską dumę, cesje terytorialne, Rzeczpospolita miała uzy-

skać potężnego sojusznika i przede wszystkim gwarancje wspólnych granic.

Polska dyplomacja przez dłuższy czas unikała udzielenia wyraźnej odpowiedzi na pro-

pozycje niemieckie. Działo się tak aż do momentu, gdy do akcji energicznie włączyła się

dyplomacja brytyjska. Ugodowo nastawiony premier Neville Chamberlain doznał prawdzi-

wego szoku, kiedy 15 marca 1939 r. Niemcy brutalnie złamały porozumienie monachijskie,

po czym 21 tego miesiąca zajęły Okręg Kłajpedy. Wydawało się, że nadszedł najwyższy czas,

aby przystąpić do lokalizowania niemieckiego zagrożenia, a zwłaszcza uniemożliwienia za-

warcia sojuszu między Polską i Niemcami. Dlatego 31 marca 1939 r. w brytyjskiej Izbie

Gmin premier Zjednoczonego Królestwa zdecydował się wypowiedzieć brzemienne w skutki

słowa: „Na wypadek jakichkolwiek działań wojennych, mogących wyraźnie zagrozić niepod-

ległości Polski i które by Rząd Polski uznał zatem za konieczne odeprzeć przy użyciu swych

narodowych sił zbrojnych Rząd JKM będzie się czuł zobowiązany do udzielenia Rządowi

Polskiemu natychmiastowego poparcia będącego w jego mocy”. Ten enigmatyczny wątek

wystąpienia premiera Chamberlaina został z nieadekwatnym entuzjazmem podjęty przez

polski rząd. W tydzień później, po dwudniowych rozmowach w Londynie ministra spraw

zagranicznych Józefa Becka i ambasadora RP Edwarda Raczyńskiego z premierem Chamber-

lainem i ministrem spraw zagranicznych Edwardem Halifaxem, wydano wspólny komunikat

zapowiadający zawarcie dwustronnego układu o wzajemnej pomocy. Po upływie kolejnego

tygodnia premier Francji Édouard Daladier oświadczył publicznie, że jego rząd przyjął do

wiadomości deklarację polsko-brytyjską oraz potwierdza w całej rozciągłości sojusz francu-

sko-polski z 1921 r.

Od tej pory wobec obsesyjnie nieprzejednanej postawy kanclerza Hitlera wypadki zaczę-

ły się toczyć coraz szybciej w kierunku wybuchu wojny. W Reichstagu 28 kwietnia 1939 r.

Hitler przedstawił gwarancje angielskie dla Polski jako zachętę do zbrojnego wystąpienia

przeciw Niemcom, a co za tym idzie – uznał polsko-niemiecką deklarację z 1934 r. za jedno-

stronnie pogwałconą i wobec tego nieobowiązującą oraz wypowiedział niemiecko-brytyjski

układ morski z 1935 r. W Sejmie 5 maja 1939 r. minister Beck (w imieniu całej Rady Mini-

strów) kategorycznie odrzucił żądania niemieckie, a swoje przemówienie zakończył: „Pokój

jest rzeczą cenną i pożądaną. Nasza generacja skrwawiona w wojnach, na pewno na pokój

zasługuje. Ale pokój, jak prawie wszystkie sprawy tego świata, ma swoją cenę wysoką, ale

wymierną. My w Polsce nie znamy pojęcia pokoju za wszelką cenę. Jest jedna tylko rzecz

w życiu ludzi, narodów i państw, która jest bezcenna. Tą rzeczą jest honor” 1 .

Toczące się na wiosnę i w lecie polsko-francuskie (Kasprzycki – Gamelin) i polsko-bry-

tyjskie (Stachiewicz – Clayton, Rydz-Śmigły – Ironside) konsultacje wojskowe powinny być

dla polskich polityków i wojskowych poważnym ostrzeżeniem. Zachodni sojusznicy ograni-

czali się jedynie do ogólnikowych deklaracji, z których niedwuznacznie wynikało, że Polska

przez co najmniej dwa tygodnie będzie skazana na samotną walkę przeciw całej potędze

III Rzeszy. Francusko-brytyjskie próby wciągnięcia do gry ZSRS jako sojusznika Polski

w starciu z Niemcami od początku były wątpliwe.

Pod koniec sierpnia 1939 r. Hitler i Józef Stalin byli już gotowi i zdecydowani na woj-

nę. Ukoronowaniem ich starań było zawarcie w Moskwie 23 tego miesiąca przez ministrów

spraw zagranicznych Rzeszy Niemieckiej i ZSRS układu dotyczącego współpracy obu państw

podczas ataku na Polskę i podziału stref wpływów w Europie Środkowo-Wschodniej (pakt

Ribbentrop-Mołotow). Podpisanie dwa dni później w Londynie przez ambasadora Raczyń-

skiego oraz ministra Halifaxa układu o pomocy wzajemnej między Rzecząpospolitą Polską

a Zjednoczonym Królestwem Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej spowodowało jedynie

przesunięcie o kilka dni terminu agresji na Polskę.

Militarne przygotowania do agresji – plan niemiecki

Wytyczne do planu operacyjnego działań przeciwko Polsce ( Fall Weiss ) kanclerz Hitler

podpisał 11 kwietnia 1939 r. Niemiecki plan zakładał zmasowany atak sił lądowych, lotniczych

i morskich z zaskoczenia – tzw. wojnę błyskawiczną i totalną. Dwa potężne koncentryczne

uderzenia wychodzące ze Śląska i Pomorza-Prus Wschodnich miały się spotkać w Warszawie.

W ten sposób zamierzano otoczyć i zniszczyć na zachód od Wisły główne siły armii polskiej.

Poza tym nakazano wykonanie kolejnych dwóch uderzeń z północy i południa wzdłuż linii

Bugu z punktem docelowym w Brześciu. Miało to doprowadzić do zniszczenia w kolejnym

kotle reszty wycofujących się jednostek Wojska Polskiego. Kierownictwo nad całością opera-

1 Wiek XX w źródłach , oprac. M. Sobańska-Bondaruk, S.B. Lenard, Warszawa 2001, s. 178–180.

cji powierzono Naczelnemu Dowództwu Wojsk Lądowych ( OKH ) z gen. płk. Waltherem von

Brauchitschem na czele – operacje lotnicze i morskie podporządkowano celom operacji lądo-

wych. Siły lądowe podzielono na dwie podstawowe części: Grupę Armii „Południe” dowo-

dzoną przez gen. płk. Gerda von Rundstedta złożoną z dwunastu korpusów działających w ra-

mach trzech armii (8., 10. i 14.) i Grupę Armii „Północ” pod dowództwem gen. płk. Fedora

von Bocka złożoną z sześciu korpusów działających w ramach dwóch armii (3. i 4.). Główną

siłę uderzeniową niemieckich wojsk lądowych stanowiły wielkie jednostki pancerne, lekkie

i zmechanizowane (łącznie 15.). Całością operacji lotniczych kierowało Naczelne Dowódz-

two Wojsk Lotniczych ( OKL ) z marsz. Hermannem Göringiem na czele. Głównym zadaniem

sił lotniczych było zniszczenie polskiego lotnictwa i jego baz, dezorganizacja komunikacji,

wsparcie wojsk lądowych na polu walki oraz sterroryzowanie ludności cywilnej. Na obszarze

operacyjnym GA „Południe” rozmieszczono 4. Flotę Powietrzną pod dowództwem gen. lotni-

ctwa Alexandra Löhra (2. Dywizja Lotnicza, 7. Dywizja Lotnicza (spadochronowa) i zgrupo-

wanie lotnictwa do zadań specjalnych). Na obszarze operacyjnym GA „Północ” rozmieszczono

1. Flotę Powietrzną pod dowództwem gen. lotnictwa Alberta Kesselringa (1. Dywizja Lotni-

cza, Zgrupowanie Lotnicze Prusy Wschodnie i Lotnicza Dywizja Instruktorska). Całość sił

morskich podporządkowano Naczelnemu Dowództwu Marynarki ( OKM ) pod dowództwem

gen. admirała Ericha Raedera. Zadaniem ﬂ oty miało być zniszczenie polskiej ﬂ oty, blokada

Zatoki Gdańskiej, ochrona morskich linii komunikacyjnych Rzeszy z Prusami Wschodnimi

i Szwecją oraz współdziałanie z wojskami lądowymi na Wybrzeżu. Zadania te miała wykonać

grupa marynarki wojennej „Wschód” dowodzona przez gen. admirała Conrada Albrechta, zło-

żona z 2 pancerników, 9 niszczycieli, 14 okrętów podwodnych i ﬂ otylli mniejszych jednostek.

Zarządzenia wykonawcze planu agresji przekazano dowódcom grup armii 15 czerwca.

Militarne przygotowania do obrony – plan polski

W Polsce bezpośrednie przygotowania do wojny obronnej z Niemcami rozpoczęto 4 marca

1939 r. Wkrótce potem opracowano wytyczne dotyczące ogólnego podziału sił, rozwinięcia

wojsk na głównej pozycji obronnej i zadań poszczególnych związków pierwszego rzutu ope-

racyjnego; a nieco później ostateczną koncepcję przeznaczenia i wykorzystania oraz systemu

technicznego oraz materiałowego zabezpieczenia realizacji planu operacyjnego. Do wybu-

chu wojny Sztab Główny nie zdołał wykończyć planów niższego rzędu (fortyﬁ kacyjnego,

łączności, obrony przeciwlotniczej, użycia lotnictwa, kwatermistrzowskiego, transportowego

i wycofania). Podstawowym założeniem polskiego planu było przyjęcie bitwy w mierzącym

ok. 1600 km długości pasie nadgranicznym, a następnie organizowanie oporu na kolejnych

liniach obronnych w głębi kraju, aż do momentu zbrojnego wystąpienia aliantów na Zacho-

dzie, przewidywanego w trzecim tygodniu wojny.

Naczelnym Wodzem Polskich Sił Zbrojnych był marsz. Edward Rydz-Śmigły. Sztabem

Głównym kierował gen. Wacław Stachiewicz. Polskie siły zbrojne rozwinięte na froncie zo-

stały zgrupowane w siedmiu związkach operacyjnych (od styku granicy Polski, Niemiec i Li-

twy do styku granicy Polski, Słowacji i Węgier: Samodzielna Grupa Operacyjna „Narew”, Ar-

mia „Modlin”, Armia „Pomorze”, Armia „Poznań”, Armia „Łódź”, Armia „Kraków”, Armia

„Karpaty”) i wydzielonej Obronie Wybrzeża. Poza tym stworzono cztery odwody Naczelne-

go Wodza (Armia „Prusy”, ONW „Wyszków”, ONW „Kutno”, ONW „Tarnów”). W polskim

planie nie przewidziano powołania grup armii ani korpusów. Większość sił pancernych WP

było rozproszonych pomiędzy wieloma jednostkami piechoty. We wrześniu 1939 r. istniały

tylko dwie brygady pancerno-motorowe (w tym jedna w toku organizacji). Około dwóch

trzecich lotnictwa przydzielono poszczególnym armiom, reszta pozostała pod bezpośrednimi

rozkazami Naczelnego Wodza (brygada pościgowa i bombowa).

Militarne przygotowania do agresji – plan sowiecki

W Sztabie Generalnym Armii Czerwonej przygotowania do inwazji na Polskę rozpoczęły

się pod koniec sierpnia 1939 r. (Plan nr 22 „A”). Do akcji wytypowano jednostki pochodzące

z Leningradzkiego, Kalinińskiego, Białoruskiego, Kijowskiego, Moskiewskiego, Charkow-

skiego i Orłowskiego Okręgu Wojskowego. Dowodzenie operacyjne powierzono Radom

Wojennym Białoruskiego i Kijowskiego Specjalnego Okręgu Wojskowego przekształ-

conym w dowództwa Frontów. W skład obydwu frontów wchodziły po trzy armie. Łącz-

nie siły pierwszego rzutu obejmowały 9 korpusów i 1 dywizję piechoty, 4 (lub 5) korpusy

i 1 dywizję kawalerii, 2 korpusy i 12 brygad czołgów. Operacja przeciwko Polsce została za-

planowana jako regularne działania wojenne z udziałem wojsk pancernych, lotnictwa i dzia-

łań grup sabotażowo-dywersyjnych przerzuconych lub zorganizowanych na terytorium Pol-

ski już na początku września 1939 r. (NKWD i Razwiedupr ). Ludowym Komisarzem Obrony

ZSRS we wrześniu 1939 r. był marsz. Kliment Woroszyłow, a szefem Sztabu Generalnego

Armii Czerwonej komandarm Borys Szaposznikow. Wieczorem 16 września do oddziałów

zgromadzonych w streﬁ e przygranicznej dotarł tajny rozkaz Woroszyłowa nr 16634: „Ude-

rzać o świcie siedemnastego!”.

Proporcje sił

Niemcy rzuciły przeciwko Polsce ponad 1,6 mln żołnierzy trzech rodzajów sił zbrojnych.

Byli oni uzbrojeni w 10 tys. dział polowych i moździerzy, ponad 2700 czołgów, 1300 samolo-

tów bojowych i 25 większych okrętów. Związek Sowiecki (od 17 września) użył ponad 600 tys.

żołnierzy uzbrojonych w prawie 5 tys. dział polowych i moździerzy, ponad 4700 czołgów

i 3300 samolotów bojowych. Słowacja skierowała kontyngent 50 tys. żołnierzy (trzy DP,

grupa szybka i mniejsze oddziały w składzie niemieckiej 14. Armii).

W wyniku późnej mobilizacji powszechnej (pod naciskiem aliantów zachodnich ogłoszo-

nej dopiero 30 sierpnia) gotowość bojową osiągnęło ok. 70 proc. przewidzianych do obrony

wojsk polskich (ok. 1 mln żołnierzy), reszta zdążała do rejonów koncentracji lub była mobili-

zowana. Żołnierze WP byli uzbrojeni w 4300 dział polowych i moździerzy, nieco ponad 300

czołgów lekkich, nieco ponad 500 samolotów bojowych i 10 większych okrętów (w tym trzy

niszczyciele od początku wojny stacjonujące w portach brytyjskich).

Prowokacje graniczne i akty dywersji

Funkcjonariusze niemieckich służb specjalnych (Abwehra oraz SD) na pół roku przed wy-

buchem wojny przystąpili do przygotowywania serii prowokacji (Operacja Himmler), które

miały ukazać Polskę jako agresora, a niemiecką inwazję jako operację odwetową. Wszystko

to miało służyć ograniczeniu konﬂ iktu zbrojnego do Polski i powstrzymanie zachodnich so-

juszników Rzeczypospolitej od wypowiedzenia Niemcom wojny. Cel ten zamierzano osiąg-

nąć poprzez odwołanie się do pacyﬁ stycznych nastrojów społeczeństw krajów demokratycz-

nych, które miały wywrzeć nacisk na rządy swoich państw i spowodować zachowanie przez

nie neutralności. Najsłynniejszą akcją tego typu był pozorowany atak „polskich powstańców”

na radiostację gliwicką.

Przez całe lato 1939 r. dochodziło do napadów niemieckich band dywersyjnych na pol-

skie obiekty (posterunki graniczne, stacje kolejowe i fabryki) leżące w pasie nadgranicznym

oraz ataków terrorystycznych (podkładanie bomb, podpalenia, niepokoje) w głębi polskiego

terytorium. Część z tych aktów agresji, perﬁ dnie skierowanych przeciwko mniejszości nie-

mieckiej w Polsce, prasa niemiecka przedstawiała jako przykłady „polskiego terroru”. Bezpo-

średnio przed wybuchem wojny (a właściwie w pierwszym planowanym terminie) niemieccy

dywersanci przeprowadzili serię akcji dywersyjnych (próba przejęcia mostów na Wiśle pod

Tczewem, tunelu i stacji kolejowej na Przełęczy Jabłonkowskiej, mostu w Grudziądzu), które

miały ułatwić działania regularnym jednostkom Wehrmachtu. Część obywateli RP narodo-

wości niemieckiej, a także agenci skierowani bezpośrednio z Rzeszy zorganizowanych było

w strukturę zwaną kolokwialnie piątą kolumną. Jej członkowie zajmowali się organizowa-

niem akcji dywersyjnych (różne akcje na Górnym Śląsku i Pomorzu) oraz szpiegostwem

(systematyczne informowanie dowództwa Luftwaffe o miejscach postoju polskiego rządu

i Naczelnego Dowództwa). W południowo-wschodnich powiatach Rzeczypospolitej Polskiej

do proniemieckiej akcji dywersyjnej wciągnięte zostały grupy nacjonalistów ukraińskich

(zajścia w Stryju, Podhorcach, Borysławiu, Truskawcu, Mraźnicy, Żukotynie, Uryczu, w oko-

licach Mikołajowa i Żydaczowa).

Agresja

W związku z sytuacją

międzynarodową pier-

wotnie wyznaczony ter-

min niemieckiej agresji

na Polskę został przesu-

nięty o pięć dni. Niemie-

cki atak na Polskę bez

wypowiedzenia wojny

i ogłoszenia mobilizacji

rozpoczął się o godz.

4.45. Zgodnie ze zbrod-

niczym planem wojska

niemieckie przekroczyły

granicę lądową Rzeczy-

pospolitej, zaatakowały

z powietrza cały kraj

i uderzyły z morza na

Gdynię, Hel oraz Wester-

platte. Do rangi symboli urosły polskie punkty oporu na terenie Wolnego Miasta Gdańska

(Tranzytowa Składnica Amunicyjna i Poczta Polska). Jeszcze 1 września 1939 r. rząd ZSRS

wyraził zgodę na korzystanie przez Niemców z radiostacji w Mińsku, aby umożliwić im

w sposób zakamuﬂ owany instruowanie niemieckich pilotów bombardujących Polskę.

Bitwa graniczna

W ciągu pierwszych trzech dni walki Niemcom udało się przełamać polski opór na przed-

polu głównej pozycji obronnej. Zasadnicze siły polskie zostały pobite i zmuszone do odwrotu

w rejonie Mławy, na Pomorzu, na styku Armii „Łódź” i „Kraków” oraz nad Wartą. Dowódz-

two niemieckie przejęło inicjatywę strategiczną, chociaż daleko było jeszcze do realizacji

zasadniczego planu zniszczenia głównych sił polskich na zachód od Wisły.

Niemieccy żołnierze inscenizują dla celów propagandowych scenę

łamania polskiego szlabanu granicznego w Kolibkach

IPN - Paweł Kosiński – Wrzesień 1939.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: