FARMAKOLOGIA – nauka o lekach; nazwa pochodzi z greckiego Farmakon-lek i Logos- nauka, wiedza
DRUG – w angielskiej terminologii – każdy związek działający farmakologicznie, który niekoniecznie jest lekiem w ścisłym tego słowa znaczeniu
Farmakologia zajmuje się:
- mechanizmami działania leków na organizm
- działaniami leczniczymi i niepożądanymi
- problemami losów leku w organizmie i wzajemnego oddziaływania pomiędzy lekami
FARMAKOLOGIA KLINICZNA – dział zajmujący się klinicznymi aspektami leczenia farmakologicznego
W związku ze stałym zainteresowaniem rozwoju nauki o leku wprowadza się do leczenia nowe, bardziej aktywne i bardziej wybiórczo działające związki lecznicze co wymaga rozszerzenia badań nad mechanizmami ich działania do czego służą nowe doświadczalne metody i stąd powstaje wiele nowych działów farmakologii np.farmakogenetyka, immunofarmakologia i inne.
Działy farmakologii:
1) Farmakokinetyka
– zajmuje się matematyczną oceną ilościową procesów kinetycznych jakim lek podlega w organiźmie
– obejmuje wchłanianie, dostępność biologiczną, rozmieszczenie w tkankach, biotransformację i wydalanie
2) Farmakodynamika
- bada wpływ leku na organizm i poszczególne narządy
- bada mechanizm działania leku
- w zależności od metody wyróżniamy: farmakodynamikę biochemiczną, molekularną, genetyczną
LEK – to substancja lub jej metabolit wywołujaca w organizmie określony
efekt terapeutyczny, profilaktyczny lub diagnostyczny.
q różne postacie leków mogą mieć różne czasy działania
q postacie leków o przedłużonym działaniu stosuje się doustnie i pozajelitowo
- stosowane doustnie charakteryzują się powolnym uwalnianiem i wchłanianiem związków czynnych
- postacie stosowane pozajelitowo wykazują długotrwałe działanie głównie z powodu powolnego wchłaniania z miejsca podania leku
q z powodu zmiany struktury chemicznej leku można spowodować większe gromadzenie się leku i wówczas lek ten ma większe powinowactwo do jakiejś tkanki niż inne leki
q LIPOSOMY – mikroskopijne pęcherzyki zbudowane z fosfolipidów, które mogą stworzyć układ nośnikowy dla leków zamkniętych w tych pęcherzykach zmieniając w ten sposób właściwości farmakokinetyczne leku
- leki podawane w tej postaci przenikają zdecydowanie łatwiej przez błony komórkowe
- leki są bardziej oporne na enzymy powodujące ich rozkład oraz nie przenikają przez barierę krew-mózg
- liposomy nie są toksyczne i jako naturalne składniki organizmu normalnie ulegają przemianom metabolicznym
q wiele leków działa nie tylko jako forma wyjściowa (podstawowa) lecz ulega przemianie do czynnych metabolitów wskazując przy tym farmakologiczne działanie porządane
q czasem metabolit działa silniej niż związek macierzysty, a czasem dopiero metabolit wykazuje działanie farmakologiczne – forma PRO-DRUG (podany lek jest prekursorem właściwie działającego związku)
NAZEWNICTWO LEKÓW:
· każdy wprowadzony do lecznictwa lek ma swoją nazwę, wzór chemiczny, określoną budowę chemiczną lub przybliżoną charakterystykę chemiczną związku czynnego oraz właściwą nazwę handlowa nadaną i zastrzeżoną przez producenta
· podstawą leku jest nazwa międzynarodowa, która informuje nas o podstawowej budowie chemicznej, z której wywodzi się ten lek
· nazwy międzynarodowe są zastrzeżone przez co są dowolnie używane przez producentów dla identyfikacji pod względem chemicznym związku
· w lecznictwie używamy także nazw grupowych, które określają charakter działania leków należących do danej grupy, niezależnie od ich pochodzenia, budowy chemicznej czy właściwości fizykochemicznych np.leki p/bólowe (Analgatica), leki nasenne (Hypnotica), leki uspokajające (Sedativa)
WŁAŚCIWOŚCI LEKÓW I RODZAJE REAKCJI ORGANIZMU NA ICH DZIAŁANIE
Wprowadzając lek do organizmu zawsze spodziewamy się pewnej swoistej dla leku reakcji organizmu w sposobie działania leku : jakościowe i ilościowe oraz różne reakcje organizmu na wprowadzony lek.
Zaliczamy tutaj:
1) SYNERGIZM – polega na tym, że 2 lub więcej leków zastosowanych równocześnie lub w krótkich odstępach czasu wspiera się wzajemnie w działaniu farmakologicznym, a wynikiem tego wsparcia jest sumowanie lub potęgowanie działania leków
q S.addycyjny – występuje gdy działanie 2 lub więcej leków podanych razem=sumie działania poszczególnych składników; uwidacznia się to po podaniu leków o podobnym punkcie uchwytu i mechanizmie działania (1+1=2)
q S.hiperaddycyjny (potęgowanie) – zachodzi gdy działanie leków podanych razem jest większe niż suma działania poszczególnych składników; obserwujemy to przy zastosowaniu leków o różnym punkcie uchwytu, a przy tym samym kierunku działania
Przykład: alkohol etylowy i barbiturany wzmagają wzajemnie swoje działanie uspokajające i nasenne (1+1=3,4,5)
2) ANTAGONIZM – polega na wzajemnym oddziaływaniu 2 leków działających przeciwnie dających w efekcie zahamowanie lub zniesienie ich działania farmakologicznego
q A.konkurencyjny (kompetycyjny) – występuje gdy 2 leki (agonista i antagonista) mające ten sam punkt uchwytu konkurują o ten sam receptor; mogą wypierać się wzajemnie z wiązania z receptorem przy czym proces ten może się odbywać zgodnie z prawem działania mas, większego powinowactwa do receptora lub stężenia jednego z leków konkurujących; szybkość procesów wzajemnego wypierania zależy od trwałości wiązania leku z receptorem (nalokson-morfina)
q A.funkcjonalny (czynnościowy) – 2 leki o różnym punkcie uchwytu wywołują przeciwne działanie (norepinefryna-acetylocholina)
q A.niekonkurencyjny – agonista i antagonista mają inne punkty uchwytu nawet w obrębie tego samego kompleksu receptorowego
q A.chemiczny – dwa leki reagujące ze sobą tworzą związek słabszy lub nieczynny biologicznie; to zjawisko wykorzystujemy w leczeniu zatruć (Mg2+-tetracykliny)
3) TACHYFILASKJA – zjawisko polegające na szybkim wygaszeniu działania
leku
Przykład: podając dożylnie efedrynę po każdym następnym jej wstrzyknięciu występuje coraz słabsze podwyższenie ciśnienia tętniczego krwi, aż w końcu mięśnie gładkie naczyń przestają reagować na lek
4) TOLERANCJA – podobna do tachyfilaksji lecz rozwijająca się wolniej
· Do uzyskania tej samej reakcji staje się konieczne stopniowe zwiększanie dawki leku
Przykład: lecznicza dawka morfiny dla osoby dorosłej: 10-15mg, a w przypadku rozwoju tolerancji na ten lek do uzyskania pełnego p/bólowego efektu niezbędna jest coraz większa dawka dobowa, która z czasem może znacznie przekraczać nawet dawkę toksyczną w warunkach normalnych
5) NADWRAŻLIWOŚĆ NA LEKI – może być uwarunkowana genetycznie lub zostać nabyta
· objawia się na tle uczuleniowym u osób z wrodzoną skłonnością do reagowania w sposób gwałtowny i nietypowy na minimalne dawki leku w stosunku, do których wykazują uczulenie
6) IDIOSYNKRAZJA – stan zwiększonej odczynowości organizmu na określony związek chemiczny
· odmienna ilościowo reakcja na lek związana z wrażliwością osobniczą, a wynika z nieprawidłowych przemian biochemicznych leku w organizmie
· uwarunkowana genetycznie lub nabyta różni się zasadniczo od objawów uczuleniowych, przy których dochodzi do reakcji antygen – przeciwciało
7) KUMULACJA – gromadzenie się leków w organizmie
· zachodzi w przypadku podawania dawek leku w zbyt krótkich odstępach czasu tak, że organizm nie jest w stanie całkowicie wydalić dawki poprzedniej przed podaniem następnej
· zachodzi przy lekach mających długi biologiczny okres półtrwania, czyli lekach łatwo wchłanianych z miejsca podania a wolno metabolizowanych i wydalanych z organizmu
· w organizmie dochodzi do sumowania się działania każdorazowo gromadzących się pozostałości małych ilości dawek i z reguły po podaniu kolejnej dawki może zostać wywołane nagłe zatrucie tzw.ZATRUCIE KUMULACYJNE, podobne do podania dawki toksycznej
· zależy od wiązania się leku z białkami krwi oraz od gromadzenia się w tkankach, do których dany lek wykazuje szczególne powinowactwo
· prawidłowo jest gdy dawka dobowa = ilości leku wydalanego z organizmu w tym samym czasie
TOKSYCZNOŚĆ LEKU I DZIAŁANIA NIEPOŻĄDANE
Każdy lek może wywołać toksyczne lub niepożądane działanie jeśli zaaplikujemy go w zbyt dużej dawce przez zbyt długi czas lub gdy zostanie podany osobie z nadwrażliwością na dany lek. Musimy zapomnieć, że istnieje lek aktywny i całkowicie bezpieczny w stosowaniu. Praktycznie brak jest różnicy między lekiem a trucizną i wówczas wartość dawki jest decydująca jak będzie związek działał.
Każde inne działanie leku poza leczniczym określamy mianem jako:
a) objawy toksyczne powstające w wyniku przedawkowania leku tzn.gdy nastąpi przekroczenie maksymalnej dawki leczniczej
b) działania niepożądane co warunkuje przydatność danego środka w lecznictwie i określa zakres jego działania
- objawy niepożądane mogą być ściśle związane z głównym działaniem lub występować od niego niezależnie
Pamiętajmy także o odróżnieniu uczulenia na leki od nadwrażliwości na leki. Leki p/nowotworowe o dużej toksyczności są przykładem leków, które stosujemy w lecznictwie ze względu na dużą wartość działania głównego pomimo licznych działań niepożądanych. Najczęściej objawy niepożądane występują ze strony przewodu pokarmowego w postaci nudności, wymiotów, krwawień i owrzodzeń.
UWAGA! Jednym z niezmiernie ważnych aspektów niepożądanego działania niektórych leków jest ich szkodliwy wpływ na płód. Leki takie stosowane w pierwszym okresie ciąży (okres organogenezy) działają teratogennie prowadząc do obumarcia zarodka lub jego uszkodzenia, zniekształceń i innych wad wrodzonych. W drugim okresie ciąży tj.w okresie rozwoju płodu leki jak i inne szkodliwe czynniki mogą powodować obumarcie płodu oraz różne jego uszkodzenia – DZIAŁANIE EMBRIOTOKSYCZNE.
W działaniu farmakologicznym leku u płodu musimy uwzględniać kinetykę jego przemian w organizmie matki jak i w obrębie łożyska. Rozmieszczenie leku w organizmie wraz z jego metabolizmem w łonie matki warunkują dostępność leku dla płodu. Lek z organizmu matki przechodzi do płodu z krwi tętniczej przez przestrzenie międzykosmkowe do naczyń włosowatych płodu znajdujących się w kosmkach i dalej przechodzi do płodu przez żyłę pępowinową. W fizjologii łożysko jest traktowane jako swoista bariera ochronna płodu. Pierwszych 7-10 dni po zapłodnieniu jest uważane za bezpieczne w sensie ryzyka teratogenności. Embriogeneza (od 10-56 dnia ciąży) to różnicowanie się narządów i największe narażenie teratogenne. Każdy z narządów się tworzących osobno ma własny czas różnicowania i rozwoju, jednak czasami okresy te ulegają nałożeniu z czego wynika powstawanie mnogich wad rozwojowych. Zaś w okresie płodowym (2 ostatnie trymestry ciąży) kształtuje się głównie układ płciowy i zachodzi końcowe różnicowanie i dojrzewanie OUN. Wówczas toksyczne działanie leków stosowanych w tym okresie może spowodować upośledzenie umysłowe, zaburzenia rozwoju i czynności płciowych.
MECHANIZMY DZIAŁANIA LEKÓW
Badanie ich jest podstawową dziedziną farmakologii, a ich znajomość pozwala na:
· racjonalne stosowanie leków
· uzyskanie możliwie optymalnego działania leczniczego
· uniknięcie niekorzystnych oddziaływań między lekami jak i tych związanych z chorobą organizmu
Mechanizm działania leków:
a) wiekszość leków wykazuje działanie poprzez wpływ na receptor.
b) działanie o charakterze fizykochemicznym nie łącząc się ze swoistymi receptorami określonych tkanek (leki zobojętniające)
c) działanie enzymatyczne (inhibitory konwertazy)
Wybiórczość działania leków i ich siła działania wynika głównie z wiązania się z określonymi receptorami błonowymi lub w przypadku hormonów z określonymi receptorami wewnątrzkomórkowymi.
DAWKOWANIE LEKÓW
Farmakologiczne działanie leków zależy od ich stężenia we krwi i tkankach. Zwykle jest proporcjonalne do ilości leku wprowadzonego do organizmu tj.dawki leku. w miarę zwiększania dawki leku a tym samym zwiększania stężenia tego leku we krwi następuje nasilenie reakcji na lek ze strony narządów czy tkanek. Jednak w pewnym zakresie dawek staje się proporcjonalne do logarytmu stężenia (by uzyskać większe działanie dawkę zwiększamy wielokrotnie by uzyskać odpowiednie stężenie we krwi).
LEKI STOSOWANE W DAWKACH JEDNORAZOWYCH ORAZ DAWKACH DOBOWYCH
Dawka dobowa danego leku określa jego ilość zastosowaną w pojedyńczych dawkach w ciągu doby. Liczba dawek jednorazowych w ciągu doby może być różna, ale jest bardzo ważna w przypadku stosowania leków o długotrwałym działaniu łatwo się kumulujących.
Rodzaje dawek:
1) d.progowa (minimalna) – określa najmniejszą ilość środka wywołującą już pewne reakcje ze strony organizmu
2) d.lecznicza – wywołuje wyraźne zmiany w czynności narządów; charakteryzuje się pobudzeniem lub zahamowaniem ich czynności w granicach fizjologicznych; największą dawkę leczniczą nazywamy maksymalną
3) d.uderzeniowa (np.antybiotyki) – początkowe dawki są znacznie większe (~2 razy) od następnych dawek tzw.dawek podtrzymujących; stosujemy je w celu szybszego uzyskania aktywnego stężenia leku we krwi czyli skuteczniejszego leczenia
4) d.toksyczna – określamy większe ilości leku wywołujące zaburzenia czynności organizmu w granicach patologicznych (działanie trujące)
5) d.śmiertelna – najmniejsza ilość leku, która poraża ważne dla życia czynności organizmu powodując śmierć (np.czynność serca, oddychania)
Najbardziej miarodajna dla leku jest dawka wywołująca swoisty odczyn biologiczny u połowy badanych zwierząt. Wyróżniamy więc dawki lecznicze dla 50% badanych zwierząt (DC), toksyczne (DT) i śmiertelne (DL). Badane związki o potencjalnych działaniach leczniczych podajemy zwierzętom doświadczalnym dożylnie, doustnie, dootrzewnowo, a przenoszenie wyników na ludzi odbywa się na podstawie wartości DL uzyskanej na zwierzętach.
Często używa się pojęcia wskaźnika lub indeksu terapeutycznego wg.Ehrlicha, który określa stosunek między dawką bezpieczną działającą skutecznie a dawką mogącą wywołać niepożądane objawy toksyczne.
wskaźnik terap. =
Maksymalna dawka dla dorosłych jest określana na ogół w odniesieniu do osób dojrzałych płci męskiej o masie ciała 70 kg.
Dawkowanie u dzieci.
Dawniej dawkę dla dziecka wyprowadzano z dawki dla dorosłych obliczając odsetek dawki np. , , . Obliczając dawkę ...
gabi2204