JĘZYK POLSKI
Vademecum maturzysty
to 7 książek,
opracowanych na podstawie obowiązującego programu nauczania, do 7 maturalnych przedmiotów:
język polski
matematyka
fizyka
chemia
biologia
geografia
historia
VADEMECUM MATURZYSTY
Praca zbiorowa pod redakcją STANISŁAWA FRYCIEGO
Okładkę i stronę tytułową projektowała
Katarzyna Pacanowska
© Copyright by Wydawnictwo „Oświata"
Warszawa 1992
ISBN 83-85394-07-9
Wydawnictwo „Oświata" - Warszawa 1992
Współpraca techniczno-produkcyjna Agencja Wydawnicza „Vademecum"
Wydanie pierwsze
Zakłady Graficzne im. Komisji Edukacji Narodowej w Bydgoszczy zam. 141/92
4
Spis treści
str.
Słowo wstępne (Stanisław Frycie) 7
NAUKA O JĘZYKU
(Michał Jaworski)
Gramatyka opisowa 10
Fonetyka 10
Części mowy 17
Fleksja 23
Słowotwórstwo 35
Składnia 43
Historia języka 57
Pochodzenie języka polskiego 57
Polszczyzna i inne języki słowiańskie 58
Pochodzenie polskiego języka literackiego 59
Historyczne zmiany w dziedzinie słownictwa 59
Historyczne zmiany w dziedzinie fonetyki 60
Historyczne zmiany w dziedzinie fleksji 63
Komunikacja językowa 69
Na czym polega komunikacja językowa 69
Funkcje tekstów językowych 71
Kultura języka 73
Pojęcie kultury języka 73
Na czym polega poprawność wypowiedzi 74
Kryteria poprawności językowej 76
Słownictwo 86
Treść i zakres wyrazu 86
Właściwe i przenośne znaczenie wyrazu 87
Wyrazy wieloznaczne 88
Wyrazy równoznaczne i bliskoznaczne 89
Wyrazy o znaczeniu przeciwstawnym 90
Słownictwo ogólne i specjalne 90
Frazeologia 92
Zróżnicowanie języka polskiego . 97
5
Język mówiony a język pisany 97
Język ogólnopolski a dialekty terytorialne 98
Gwary miejskie 99
Gwary środowiskowe 100
Zróżnicowanie stylistyczne języka 100
HISTORIA LITERATURY
Antyk (Jerzy Starnawski) 108
Biblia (Jerzy Starnawski) 121
Średniowiecze (Jerzy Starnawski) 129
Odrodzenie (Jerzy Starnawski) 137
Barok (Jerzy Starnawski) 152
Oświecenie (Jerzy Starnawski) 162
Romantyzm (Danuta Dobrowolska) 177
Pozytywizm (Marta Ziółkowska-Sobecka) 202
Młoda Polska (Marta Ziółkowska-Sobecka) 223
Dwudziestolecie międzywojenne (Danuta Dobrowolska) 247
Literatura współczesna (Anna Marzec) 270
TEORIA LITERATURY
(Aleksandra Okopień-Sławińska, Janusz Sławiński)
Dzieło literackie 313
Forma i treść dzieła 313
Językowa organizacja utworu literackiego 315
Rodzaje i gatunki literackie 328
Komunikacja literacka 350
Proces historycznoliteracki 353
WIEDZA O KULTURZE
Teatr, film, telewizja, radio (Stanisław Frycie, Janina Koblewska) 360
Związek teatru, filmu, radia i telewizji z literaturą 360
Proces komunikowania się ludzi 361
Środki informacji: obraz, dźwięk, słowo 362
Teatr „żywy" 364
Film 369
Radio 377
Telewizja 380
ANEKS
Sztuka uczenia się (Zofia Matulka) 386
Bibliografia (słowniki, syntezy podręcznikowe) 400
6
SŁOWO WSTĘPNE
Książka ta jest owocem zbiorowego wysiłku wielu autorów, którzy — zgodnie ze swymi kompetencjami naukowymi —prezentują w formie encyklopedycznej podstawowe wiadomości o języku, literaturze, kulturze i poetyce dzieła literackiego, filmowego, teatralnego oraz innych przekazów kulturowych — wpisane do programów kształcenia polonistycznego w szkole średniej. Zawiera ona także elementarne informacje poświęcone problematyce samokształcenia, które odgrywa doniosłą rolę we współczesnych procesach nauczania i uczenia się.
Wydawnictwo to, opracowane z myślą o potrzebach młodzieży licealnej, powinno umożliwić powtórzenie i utrwalenie polonistycznych treści nauczania zalecanych przez programy szkolne. Zawiera bowiem syntetyczne informacje przewidziane do przyswojenia przez młodzież w szkole średniej i odsyła zarazem do wyselekcjonowanej literatury naukowej, możliwej do wykorzystania dla pogłębienia szkolnej wiedzy polonistycznej.
Autorzy niniejszej publikacji żywią nadzieję, że zachęci ona do samokształcenia i ułatwi uczniom klas maturalnych przygotowanie się do polonistycznego egzaminu dojrzałości. Z tą myślą, która przyświeca także Wydawcy, oddają tę książkę do rąk czytelników.
STANISŁAW FRYCIE
7
Michał Jaworski
GRAMATYKA OPISOWA
FONETYKA
Głoska a fonem
Fonetyka jest działem językoznawstwa zajmującym się badaniem dźwiękowej strony języka. Najmniejszym elementem formy dźwiękowej wyrazu jest głoska. Każda głoska ma określone cechy fizjologiczne i fizyczne, zależne od sposobu jej wymawiania, dzięki czemu odróżniamy ją od innych. Zmieniając głoski w wyrazach, możemy utworzyć wyrazy o innym znaczeniu, np. dom, tom, ton; mama, tata; bat, kat.
Oprócz cech istotnych ze względu na ich funkcję odróżniającą mają głoski także cechy nieistotne pod tym względem, jak wysokość tonu samogłosek w języku polskim, niektóre cechy wymowy poszczególnych głosek, np. dźwięczność lub bezdźwięczność głoski oznaczanej literą h, różna wymowa głoski oznaczonej literą ł. Zespół właściwości głoski, które pozwalają odróżnić ją od innych głosek jako składników wyrazu nazywamy fonemem (np. dom, tom), zaś głoski różniące się tylko cechami nieistotnymi pod tym względem — wariantami fonemów.
Narządy mowy i ich udział w powstawaniu głosek
W powstawaniu głosek biorą udział następujące narządy mowy:
– płuca,
– tchawica z krtanią,
– jamy: gardłowa, nosowa oraz ustna wraz ze znajdującymi się w niej narządami.
Płuca są zbiornikiem powietrza, które wydychane w czasie mówienia
10
służy jako materiał do powstawania głosu.
Tchawica jest przewodem w kształcie rury łączącym płuca z krtanią. W krtani umieszczone są dwa pasma mięśni, zwane wiązadłami głosowymi. Wiązadła głosowe mogą zbliżać się do siebie lub oddalać. Dzięki temu zmienia się wielkość i kształt otworu między nimi, tzw. głośni.
Jeśli wiązadła głosowe są zsunięte, tj. jeśli głośnia jest zamknięta, strumień powietrza wydychanego z płuc siłą toruje sobie drogę, wprawiając wiązadła w drgania. Drgania te występują przy wymawianiu głosek dźwięcznych, do których należą wszystkie samogłoski i część spółgłosek (np. b, d, g, z). Jeśli natomiast głośnia jest otwarta, powietrze przechodzi między wiązadłami głosowymi swobodnie, nie powodując ich drgań. W tych warunkach powstają spółgłoski bezdźwięczne (np. p, t, k, s).
Powietrze po wyjściu z krtani przedostaje się do jamy gardłowej, a następnie do jamy ustnej i niekiedy także do jamy nosowej. Największy wpływ na brzmienie głosek ma jama ustna, która w czasie mówienia stale zmienia swój kształt, dzięki ruchom znajdujących się w niej narządów mowy.
Ruchomymi narządami mowy są: wargi, szczęka dolna z zębami, język,...
Dla_maturzystow