Historia Łazienek Królewskich w Warszawie

Historia Łazienek Królewskich w Warszawie sięga około VII wieku, czego dowodzą liczne znaleziska archeologiczne (fragmenty domostw, naczynia gliniane i tym podobne obiekty) odkryte w latach 60.–70. ubiegłego stulecia.

Były to relikty średniowiecznego Jazdowa (później nazywanego Ujazdowem), obszaru obejmującego znacznie większy teren niż dzisiejsze Muzeum Łazienki Królewskie w Warszawie i mającego znaczenie strategiczne. Jego centrum stanowił gród obronny, usytuowany na tarasie skarpy wiślanej i poprzez swoje położenie strzegący przeprawy przez płynącą nieopodal Wisłę. Gród, o konstrukcji ziemno-palisadowej, był siedzibą książąt mazowieckich. Pierwszy przekaz źródłowy, od którego rozpoczyna się historia nie tylko późniejszych Łazienek, ale także miasta Warszawy, pochodzi z 1262 roku. Wtedy to gród zdobyty został przez nacierające hordy Litwinów i Rusinów, którzy, pokonawszy Wisłę na tratwach, zaatakowali go i po ciężkich walkach zdobyli. Na pamiątkę tego wydarzenia w miejscu prawdopodobnego przebiegu walk (skarpa za Starą Pomarańczarnią) ustawiono na początku XXI stulecia obelisk.

Gród w dalszej swej historii przechodził różne koleje losu (kilkakrotnie był burzony w czasie walk). Pełnił rolę siedziby książąt mazowieckich do momentu, gdy nową, bezpieczniejszą książęcą siedzibę usytuowano w miejscu dzisiejszego Zamku Królewskiego w Warszawie (ok. 1281 roku). W 1516 roku kroniki odnotowały pobyt we dworze jazdowskim księżnej Anny z Radziwiłłów, wdowy po Konradzie III. Kolejna ważna data dla Jazdowa to rok 1529, kiedy to po wygaśnięciu linii rodu książąt mazowieckich Mazowsze włączone zostało do Korony. Od tego czasu położony na peryferiach Warszawy Ujazdów często odwiedzali królowie zmierzający do Warszawy, odpoczywając tam przed oficjalnym wjazdem do miasta. W 1548 roku, po śmierci Zygmunta Starego, Ujazdów przejęła królowa Bona, urządzając swą stałą rezydencję prawdopodobnie w miejscu obecnego Belwederu. Co ważne, w tym czasie do Ujazdowa przyłączono zalesione tereny położone pod skarpą wiślaną, czyli tak zwany Zwierzyniec – obszar, na którym swobodnie żyły dzikie zwierzęta, otoczony drewnianym ogrodzeniem. Opisuje go Adam Jarzębski w swym poemacie Gościniec albo krótkie opisanie Warszawy z 1643 roku. Obecnie, część Zwierzyńca obejmuje park łazienkowski.

W 1624 roku król Zygmunt III Waza rozpoczął budowę Zamku Ujazdowskiego – pierwszej nowożytnej rezydencji Ujazdowa. Zamek, malowniczo położony na skarpie wiślanej, zaprojektowany przez włoskich architektów Zamek otrzymał wysmakowany wystrój wnętrz według projektów m.in. włoskich artystów pracujących dla króla. Informacje o Zamku czerpiemy ze wspomnianego wyżej poematu Adama Jarzębskiego. Zamek Ujazdowski (po II wojnie światowej zrekonstruowany od podstaw) ucierpiał wielce już w czasach Wazów, złupiony przez Szwedów w czasie wojny polsko-szwedzkiej w 1655 roku.

W 1674 roku Zamek wraz ze Zwierzyńcem stał się własnością Stanisława Herakliusza Lubomirskiego (1642–1702) – marszałka wielkiego koronnego. To data przełomowa dla Łazienek, gdyż to właśnie Stanisław Herakliusz Lubomirski, jeden z największych pisarzy, filozofów tamtych czasów, wszechstronnie wykształcony erudyta, a zarazem wyśmienity strateg jest autorem powstania zespołu parkowo-pałacowego, czyli Łazienek.

Lubomirski zapragnął stworzyć w rozległym Zwierzyńcu samotnię, w której, zgodnie z ówczesną modą panującą wśród arystokracji, mógłby cieszyć się spokojem z dala od codziennych zajęć. Tylman z Gameren, architekt pracujący dla marszałka, zaprojektował i wzniósł pawilon zwany Ermitażem. Dziś budynek ten stoi poza parkiem łazienkowskim, w pobliżu pomnika Jana III Sobieskiego. Drugi pawilon dla marszałka Tylman wystawił na południe od Ermitażu. Zwano go Łaźnią lub Hippokrene (nazwa źródła w mitologii greckiej). Stanął na wyspie otoczonej wodami kanałów. Od jego nazwy Łazienkami zaczęto określać cały zespół parkowo-architektoniczny. Łaźnia Lubomirskiego była budynkiem niezwykłym, przeznaczonym do miłej kontemplacji chwili, do czego zachęca zachowana do dziś inskrypcja nad portalem wejściowym. Wystrój wnętrza, w postaci licznych dzieł rzeźbiarskich i malarskich, wyrażał skomplikowane treści, nierzadko o podtekstach erotycznych, ale czytelne tylko dla wtajemniczonych, według programu ułożonego przez samego marszałka.

W roku 1720 Ujazdów wraz z Łazienkami przejął w dzierżawę, z rąk syna marszałka Lubomirskiego, król August II Sas. Powstało wówczas wiele projektów przebudowy Zamku Ujazdowskiego i jego otoczenia, w tym terenu Zwierzyńca z budynkiem Łaźni. Myślą przewodnią tych planów miało być, w zamyśle architektów królewskich, stworzenie zespołu parkowo-zamkowego, ujmującego też Łaźnię z centralną architekturą Zamku Ujazdowskiego. Niewiele z tych planów zrealizowano. Największa inwestycja pochodząca z tamtych czasów to kanał królewski zwany piaseczyńskim, położony na osi Zamku w kierunku Wisły.

Nową epokę w dziejach Łazienek rozpoczął Stanisław August Poniatowski. W 1764 roku wykupił on od spadkobierców marszałka Lubomirskiego Ujazdów wraz z Zamkiem i Łaźnią. Śladem swych poprzedników na tronie: Jana III Sobieskiego i Sasów postanowił urządzić swą letnią rezydencję poza miastem. Ujazdów z Zamkiem na skarpie i rozległy teren Zwierzyńca z Łaźnią były idealnym wyborem. Początkowo energicznie rozpoczęto przebudowę Zamku, która jednak okazała się zbyt kosztowna i nieprzynosząca spodziewanych efektów. Fakt ten prawdopodobnie skłonił króla do zmiany planów. Z 1772 roku pochodzi Księga wydatków na roboty w Łazienkach, z której dowiadujemy się o intensywnych pracach prowadzonych pod kierunkiem architekta Dominika Merliniego w dawnej Łaźni Lubomirskiego, którą król postanowił przystosować do pełnienia funkcji letniej rezydencji. Taki był początek dzisiejszego Pałacu na Wyspie.

Projekty architektoniczne przebudowy Łaźni na podmiejski pałacyk, o wykwintnej architekturze i starannie przemyślanym wystroju wnętrz, trwały aż do 1795 roku, czyli do abdykacji króla. Król aktywnie nadzorował prace, a z zachowanych planów widać, jak często zmieniał koncepcję projektu, poszukując doskonałego rozwiązania. Do prac tych zatrudnił najlepszych artystów. Oprócz wymienionego już Dominika Merliniego (bratanka Jakuba Fontany) był to architekt Jan Christian Kamsetzer, malarze: Marcello Bacciarelli, Jan Bogumił Plersch, rzeźbiarze: André Le Brun, Giacomo Monaldi, Franciszek Pinck i inni. Wystrój rzeźbiarsko-malarski, jaki stworzyli w Pałacu, wyrażał treści podyktowane przez króla, odnoszące się do jego wizji szczęśliwego rozwoju Rzeczypospolitej. Obok Pałacu – głównej siedziby króla w Łazienkach – na obszarze dawnego Zwierzyńca powstawały równocześnie inne obiekty, na przykład Biały Domek (w 1774 roku), pierwszy budynek od podstaw wzniesiony w Łazienkach przez Dominika Merliniego. Szczęśliwie pawilon ów uniknął zniszczeń wojennych i do dziś zachował oryginalny układ wnętrz.

Zamieszkiwały go panie z bliskiego kręgu króla: siostra Izabela Branicka – bratowa króla, Teresa Hurula z Kinskych – matka księcia Józefa Poniatowskiego, faworyta królewska Elżbieta Grabowska, a w latach 1801–1805 rezydował tu brat ściętego Ludwika XVI, późniejszy Ludwik XVIII.

W tym samym czasie, co Biały Domek, nieopodal Pałacu na Wyspie powstaje okazały Pałac Myślewicki (nazwa pochodzi od pobliskiej wsi Myślewice). Także ten zabytek przetrwał do naszych czasów w swej oryginalnej formie, nadanej mu przez królewskiego architekta, Dominika Merliniego. Wyróżnia się on eleganckim, ćwierć kolistym zarysem bocznych skrzydeł oraz kształtem dachu nawiązującym swym rysunkiem do dachu pagody chińskiej. Stanisław August przekazał Pałac swemu bratankowi, księciu Józefowi Poniatowskiemu.

Czwarty z najważniejszych obiektów wzniesionych przez króla w Łazienkach to Stara Pomarańczarnia (dawniej zwana Wielką Oranżerią), także dzieło Dominika Merliniego. Stara Pomarańczarnia mieści w swych murach zabytek szczególnej klasy – Teatr Stanisławowski (szczęśliwie uchowany od zniszczeń wojennych) udostępniany przez króla publiczności warszawskiej.

W Oranżerii król umieścił swój zbiór odlewów gipsowych rzeźb antycznych, które służyć miały młodzieży kształcącej się w zawodach artystycznych, oraz innych współczesnych mu dzieł. Tak rodziła się gliptoteka stanisławowska, porównywalna do zbiorów rzeźby znajdujących się na innych dworach Europy.

Wraz z trzecim rozbiorem Polski, upadkiem Rzeczypospolitej, abdykacją Stanisława Augusta i wyjazdem króla do Grodna, a następnie do Petersburga rozpoczęła się także powolna dewastacja Łazienek. Nieodwracalnie następował proces wyprzedaży i rozkradania cennych zbiorów sztuki. Po śmierci króla, 12 lutego 1798 roku, Łazienki przeszły na własność ks. Józefa Poniatowskiego, a po 1814 roku, na mocy zapisu testamentowego, weszły w posiadanie Marii Teresy Tyszkiewiczowej, siostry księcia. W 1817 roku Tyszkiewiczowa odsprzedała Łazienki carowi Rosji Aleksandrowi I – wówczas monarsze Królestwa Polskiego. Co prawda Aleksander I ostatecznie nie zamieszkał w Łazienkach, ale jego brat, wielki książę Konstanty, uczynił z pobliskiego Belwederu swą stałą rezydencję. W praktyce Belweder i Łazienki znalazły się w tamtych latach pod zarządem księcia Konstantego. Carowie nie zaniechali architektonicznych inwestycji w „swoich” Łazienkach. Zatrudniali znanych polskich architektów, takich jak Jakub Kubicki, któremu zlecono przebudowę (1819–1824) w stylu klasycystycznym Belwederu i który w parku z ich polecenia postawił Świątynię Sybilli oraz Świątynię Egipską. Na folwarku łazienkowskim Kubicki zaprojektował Koszary Kantonistów i stajnie. W 1846 roku architekt Andrzej Gołoński dobudował przy Pałacu na Wyspie, do jego zachodniego skrzydła, cerkiew – rozebraną dopiero w połowie XX wieku. Do ważniejszych łazienkowskich realizacji architektonicznych w XIX wieku zaliczyć też należy budowę dwóch pomarańczarni (architekci Józef Orłowski, Adam Adolf Loeve ), z których jedna zachowała się do dziś – to Nowa Oranżeria.

I wojna światowa ogołociła Pałac na Wyspie z pozostałych zbiorów – wywieziono je do carskiej Rosji. Powróciły one, ale tylko w części, na mocy traktatu ryskiego (1921). W okresie dwudziestolecia międzywojennego Łazienki wraz z Zamkiem Królewskim w Warszawie, Pałacem pod Blachą, Belwederem, Wawelem i pałacykiem w Spale uznane zostały za gmachy reprezentacyjne i znalazły się pod wspólnym zarządem powołanego uchwałą Rady Ministrów z 19 lutego 1919 roku Państwowego Zarządu Gmachów Reprezentacyjnych Rzeczypospolitej z Kazimierzem Skórewiczem, kuratorem Zamku Warszawskiego, na czele. Dla Łazienek najgłośniejszym wydarzeniem tamtych lat było wystawienie (14 listopada 1926 roku) Pomnika Chopina autorstwa Wacława Szymanowskiego, który usytuowany został w górnej części parku, wzdłuż Alei Ujazdowskich.

Obiekty Łazienek wykorzystywane były przez państwowych dostojników w celach reprezentacyjnych. Król Rumunii Karol zamieszkał w Pałacu na Wyspie w czasie swej wizyty w Warszawie w 1937 roku, w Pałacu Myślewickim miał swą siedzibę generał Bolesław Wieniawa-Długoszowski, a także wicepremier Eugeniusz Kwiatkowski – tuż przed wybuchem II wojny światowej. Okupacja hitlerowska podczas II wojny światowej doprowadziła Łazienki do prawie całkowitego zniszczenia. Uratowano wprawdzie część zbiorów, przenosząc je potajemnie do gmachu Muzeum Narodowego w Warszawie, lecz najcenniejszy obiekt – Pałac na Wyspie – został po upadku powstania warszawskiego z premedytacją spalony. Dewastacji uległ też park wielokrotnie bombardowany i ostrzeliwany, kompletnie zniszczono Pomnik Chopina (odrestaurowano go dopiero w 1958 roku).

Lata powojenne to czas intensywnej odbudowy Łazienek, pieczołowitej rekonstrukcji zarówno Pałacu na Wyspie (oraz innych obiektów architektonicznych), jak również parku. Szczególnie Pałac wymagał ingerencji konserwatorskich. W Biurze Odbudowy Stolicy, powołanym w styczniu 1945 roku, wyodrębniono jednostkę – Pracownię Stanisławowską – do zadań której należała realizacja odbudowy Łazienek. Siedzibą Pracowni był Biały Domek. Do roku 1955 prace powierzono Państwowemu Przedsiębiorstwu Robót Budowlanych i Konserwacji Architektury Monumentalnej, a później, do roku 1965, Pracowniom Konserwacji Zabytków. Przez cały ten okres projektantem odbudowy Pałacu pozostawał inż. Jan Dąbrowski – konserwator m.st. Warszawy. 16 maja 1960 roku pierwsze sale odrestaurowanego Pałacu zostały oddane do użytku publicznego.

Aż do 1977 roku Łazienki miały kilku gospodarzy naraz, co nie wpływało korzystnie na przebieg prac rekonstrukcyjnych ani na kierowanie tym zabytkowym zespołem. Od 1 stycznia 1958 roku park oddano w administrację zarządowi Pałacu Kultury i Nauki, ale obiekty architektoniczne (Pałac na Wyspie, Biały Domek, Pałac Myślewicki, obie Pomarańczarnie i pomniejsze pawilony) miał w swej gestii Urząd Rady Ministrów. Wiosną 1973 roku zarząd Pałacu Kultury i Nauki stracił opiekę nad parkiem na rzecz Miejskiego Przedsiębiorstwa Robót Ogrodniczych. W 1977 roku zdecydowano się podporządkować Łazienki Muzeum Narodowemu w Warszawie (Pałac Myślewicki ciągle pozostawał, aż do 1983 roku, w gestii Urzędu Rady Ministrów). Muzeum Narodowe powołało nową jednostkę sobie podległą – Zarząd Ochrony i Konserwacji Zespołów Pałacowo-Ogrodowych – do sprawowania bezpośredniej kontroli nad Łazienkami. W roku 1986 doszło do secesji Zarządu od MNW i Łazienki w wyniku tego kroku podlegać zaczęły bezpośrednio dyrekcji Muzeum jako jego oddział.

1 kwietnia 1995 roku na mocy decyzji Ministra Kultury i Sztuki Kazimierza Dejmka Łazienki stały się suwerennym bytem jako Muzeum Łazienki Królewskie. Zespół Pałacowo-Ogrodowy, podlegające jako jedno z muzeów rejestrowych bezpośrednio Ministrowi. W 2011 roku Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego Bogdan Zdrojewski zatwierdził zmianę nazwy Łazienek na Muzeum Łazienki Królewskie w Warszawie.

************************************************************************************

Stanisław Antoni Poniatowski (ur. 17 stycznia 1732 r., zm. 12 lutego 1798 r.), ostatni król Rzeczypospolitej Obojga Narodów Polski i Litwy, w ocenie historyków pozostaje do dziś monarchą kontrowersyjnym – postacią barwną, lecz także tragiczną. Przyszło mu objąć tron w kraju, który chylił się ku upadkowi, otoczony trzema wrogimi mocarstwami: Rosją, Prusami i Austrią. Od początku swego panowania (1764 r.) król musiał stawić czoła nie tylko siłom zewnętrznym, dążącym do wasalizacji Polski, ale też – a może przede wszystkim – potężnym stronnictwom magnackim i części szlachty w kraju.

Był Stanisław August człowiekiem wszechstronnie wykształconym. W młodości wiele podróżował po Zachodniej Europie. Szczególnie pobyt w Wielkiej Brytanii (1753 r.), gdzie poznał dobrze funkcjonujący, nowoczesny system parlamentarny, wywarł na nim znaczący wpływ. Na całym jego przyszłym życiu, jednakże, największe piętno odcisnął pobyt w Petersburgu, dokąd przybył w 1755 r., jako sekretarz brytyjskiego ambasadora Charlesa Hanbury Williamsa – późniejszego ambasadora Wielkiej Brytanii na dworze w Warszawie. W Petersburgu poznał i nawiązał brzemienny w skutkach romans z niemiecką księżną Sophie Friederike Auguste von Anhalt-Zerbst – przyszłą carycą Rosji, Katarzyną II. Od tej pory losy Stanisława Augusta i całej Rzeczypospolitej podlegały przemożnym wpływom władczyni Rosji, aż do tragicznego końca – III rozbioru Polski w 1795 r. i wymazania kraju z mapy Europy.

Katarzyna II widziała w Stanisławie Auguście wiernego wykonawcę swych imperialnych planów względem Polski. 

7 września 1764 r. Stanisław August wybrany został w czasie Sejmu Elekcyjnego na króla Polski. W dniu imienin carycy, 25 listopada 1764 r., odbyła się jego koronacja w Kolegiacie Św. Jana w Warszawie. Młody król, przepełniony szczerą chęcią naprawy Rzeczypospolitej, z energią przystąpił do reformowania kraju. Miał ambitne plany i szlachetne zamiary, lecz też, niestety, naiwną wiarę w przyjazną postawę Katarzyny II.

15 marca 1765 r. powołał do życia Szkołę Rycerską – elitarną uczelnię wojskową, kuźnię przyszłych kadr państwa, którą hojnie wyposażył z własnej kieszeni i której oddał w użytek swój Pałac Kazimierzowski. W tym samym roku powołał Komisje Dobrego Porządku, których zadaniem było poprawa zarządzania w miastach i uregulowanie spraw własnościowych.

Rozpoczął też król reformę monetarną i w 1766 r. doprowadził do otwarcia Mennicy Państwowej. Na polu edukacji wielką zasługą Stanisława Augusta było utworzenie Komisji Edukacji Narodowej (1773 r.) – pierwszego w świecie Ministerstwa Nauki.

Ukoronowaniem reformatorskich dokonań monarchy była Konstytucja uchwalona 3 maja 1791 roku – druga, po amerykańskiej, ustawa zasadnicza na świecie, a pierwsza w Europie. Konstytucja, której sam król był współautorem, przekształciła ustrój polityczny Rzeczypospolitej w monarchię konstytucyjną. Dążenia Stanisława Augusta do modernizacji i wzmocnienia kraju nieuchronnie doprowadzić musiały do konfliktu z Rosją, która nie tak widziała rozwój Polski jako swego wasala. Posunięcia króla, zmierzające do uzyskania większej samodzielności i wpływów na wydarzenia polityczne, postawiły go w konflikcie z wpływowymi rodami magnackimi w kraju –przede wszystkim z Czartoryskimi (tzw. Familia). Wykorzystywał te napięcia poseł Katarzyny w Polsce książę Mikołaj Repnin, zręcznie manipulując przeciwnikami króla, prowokując i jątrząc; wygrywał w ten sposób rosyjskie interesy. Rozpoczął się nieuchronny okres narastających niepokojów politycznych, erozji i rozkładu państwa. Wyznaczały go kolejno tragiczne w swych skutkach fakty: konfederacja barska (1768 r.), I rozbiór Polski (1772 r.), konfederacja targowicka (1792 r.) i w jej konsekwencji wojna polsko-rosyjska (1792 r.) oraz II rozbiór Polski (1793 r.), Powstanie Kościuszkowskie (1794 r.) w obronie suwerenności kraju i ostateczna klęska, którą przyniósł III rozbiór Polski (1795 r.), który oznaczał koniec panowania Stanisława Augusta. Monarcha udał się do Grodna, gdzie abdykował 25 listopada 1795 r. po 31 latach panowania. Zmarł w Petersburgu 12 lutego 1798 r. 

W pamięci potomnych Stanisław August zapisał się jako światły mecenas kultury i sztuki. Król chętnie otaczał się bowiem ludźmi pióra, artystami, naukowcami, dla których wydawał słynne „obiady czwartkowe” w swej letniej rezydencji w Łazienkach. Dzięki jego staraniom powstał Teatr Narodowy w Warszawie, kierowany przez Wojciecha Bogusławskiego.

Swoje zainteresowania architekturą i sztuką król skupił na przebudowie i dostosowaniu do nowej roli – letniej rezydencji – kompleksu pałacowo-ogrodowego powszechnie znanego pod nazwą Łazienki Królewskie. Nadał im swe indywidualne piętno, kształtując je w obowiązującym wówczas stylu neoklasycznym.

Zabytkowy Ogród Muzeum Łazienki Królewskie

Powierzchnia dzisiejszych Ogrodów Łazienkowskich to 76 ha, na które składają się ukształtowane w różnych latach, zróżnicowane pod względem stylistycznym, trzy ogrody – XVIII-wieczny Ogród Królewski, XIX- wieczny Ogród Romantyczny i XX-wieczny Ogród Modernistyczny. Towarzyszą im XVIII- i XIX-wieczne budynki pałacowe i pawilony ogrodowe oraz wolnostojące rzeźby z XVIII, XIX i XX w.

Ogród Królewski XVIII wieku

Najstarsza część ogrodu z reliktami z końca XVII i XVIII w. powstała w miejscu dawnego, podmokłego Zwierzyńca, należącego do Stanisława Lubomirskiego. Kanały porządkowały bagienne przestrzenie, a na wyspie, nieopodal wybudowanego przez marszałka wielkiego koronnego pawilonu – Łaźni – powstał pierwszy, niewielki, rozplanowany gwiaździście, regularny ogród w stylu włoskim.

Utrzymywany za panowania króla Stanisława Augusta w formie regularnych boskietów nie dotrwał do naszych czasów. Dzisiaj przypomina ten teren układ promieniście strzyżonych szpalerów grabowych. Na placyku, pośrodku zbiegu przecinających się alejek, ustawiona została zakupiona przez króla rzeźba Tankred i Klorynda. Miejsce to zdobi jej kopia, a oryginał znajduje się w dawnej rezydencji Czartoryskich, w Puławach.

Część Ogrodu, najdalej wysunięta w kierunku północnym, pamięta czasy Lubomirskiego. Otoczenie wzniesionego w tych czasach, w pobliżu kanału Piaseczyńskiego Ermitażu, nie posiadało cech uporządkowanego, regularnego ogrodu. Za panowania króla przy Ermitażu założono Ogród Angielsko- Chiński, sięgający Kanału Piaseczyńskiego. Zapomniany w XIX w., przekształcony i podzielony w XX w. obszar, stanowi częściowo teren sportowy, natomiast otoczenie Ermitażu nawiązuje stylistycznie do polskich ogrodów tzw. stylu dworkowego. 

Pozostałe części dzisiejszych Łazienek przed przejęciem ich przez króla Stanisława Augusta również posiadały charakter leśny. Przez lata panowania Sasów wykorzystywano je głównie do polowań. Za czasów Augusta III (ok. poł. XVIII w.) na terenie Zwierzyńca, pod skarpą, poniżej Belwederu, powstał niewielki, regularny ogród, założony przez pierwszego ministra królewskiego Henryka von Brühla. Otoczony z czterech stron kanałem i podzielony regularnym układem alejek był interesującym elementem mało zagospodarowanej, pozostałej leśnej przestrzeni. Włączony później do kompozycji stanisławowskiej i przekształcony w XIX w. całkowicie zatracił swój dawny charakter i nie zachował się do dzisiaj. 

Ogród Królewski swoją najciekawszą formę osiągnął za panowania króla Stanisława Augusta. Wraz z przylegającym od zachodu niewielkim, regularnym ogrodem, tuż przy budynku Belwederu (czyli dawnym ogrodem Paca), oraz pozostałymi gruntami, od południa i wschodu, liczył 146 ha. Pierwsze prace nad uporządkowaniem nowej przestrzeni przy letniej rezydencji Stanisława Augusta rozpoczęto już w latach 1765-1768. W 1766 roku przez teren Zwierzyńca, od Zamku Ujazdowskiego na południe, poprowadzono tzw. Drogę do Wilanowa, nazwaną później Aleją Chińską, która stała się z czasem jedną z ważniejszych dróg na tym terenie. W tym też czasie na kształt ogrodu duży wpływ miał doradca króla August Fryderyk Moszyński, znawca sztuk i propagator rozprzestrzeniającego się w Europie nowego, angielskiego stylu ogrodowego o swobodnej kompozycji, nawiązującej do naturalnego krajobrazu. 

Ogród utrzymywał po części dawne regularne, tradycyjne rozplanowanie, po części zyskał modny, nieregularny, miękki układ ścieżek i alejek. Niewątpliwie od samego początku bardzo ważną rolę odgrywał układ wodny. Okalająca od północy stojącą na wyspie Łaźnię niewielka sadzawka w 1784 r. zmieniona została w regularny staw, sięgający ul. Agrykoli. Tu, w 1788 r., na moście, król wystawił pomnik króla Jana III Sobieskiego, widoczny w linii prostej z okien Pałacu na Wyspie. Drugi staw z wyspą i Amfiteatrem (ok. 1790 r.), założony od południa, o miękkiej linii brzegowej, łączył się z trzecim stawem z samotną wyspą, malowniczo położonym wśród rozległych łąk. Na połączeniu stawów powstał most i kamienna kaskada, która widoczna jest do dzisiaj z okien pierwszego piętra Pałacu. Miękkie linie brzegów stawu wypełniała roślinność nadwodna, krzewy i niewysokie jeszcze wówczas drzewa. W ten sposób powstała główna oś nowego, królewskiego założenia, kończąca się panoramą dalekich zabudowań i ogrodów Mokotowa – aż po Wilanów.

W czasie nieustannej przebudowy ogrodu w XVIII w. porządkowano i upiększano cały teren; wycinano charakterystyczne dla podmokłych terenów olchy i sadzono nowe krzewy i drzewa wśród nich dęby, jesiony, lipy, topole, klony, orzechy, wierzby (ten skład gatunkowy zachowany jest po dziś z uzupełnieniami o drzewa kasztanowców białych), zakładano drogi, przerzucano mosty nad osuszającymi teren kanałami. Także w latach 70-tych XVIII w. wytyczono drogę spacerową – Promenadę Królewską – łączącą Pałac na Wyspie z Białym Domkiem (1774 r.). Była to szeroka aleja długości ok. 420 m, z bindażem porośniętym pnączami,  biegnąca pomiędzy dwoma kanałami,  zdobiona drzewkami pomarańczowymi. Na skrzyżowaniu Promenady z Drogą Wilanowską (1766/67 r.), przemianowaną na Drogę Chińską zgodnie z panującą modą na chinoiserie, zbudowano w latach 1779-1780 Bramę Chińską. W poł. XIX w. zarówno mostki, jak i brama zostały rozebrane, a kanały zasypane. Dzisiejsza Promenada Królewska jest szeroką aleją z pasem gazonowym pośrodku.

Zmianom rezydencji i wznoszeniu nowych pawilonów towarzyszyła stale rozbudowa ogrodu; m.in. przy Białym Domku powstał od południa regularny, niewielki ogród z zegarem słonecznym na osi, otoczony kanałami i przerzuconymi nad nimi małymi mostkami w stylu chińskim (zasypane i zlikwidowane w XIX w.).

W północno-wschodniej części Ogrodu, wybudowany został Pałac Myślewicki (1775 r.) z reprezentacyjnym podjazdem z gazonem, z ogrodem od strony fasady południowej z fontanna i  wolierą dla ptaków. Wyposażenie południowego ogrodu nie zachowało się do czasów współczesnych.

Dla potrzeb ogrodu wybudowana została Wielka Pomarańczarnia połączona  z Teatrem Stanisławowskim (1776-1778 r.) Od strony południowej, poniżej tarasu budynku założono regularny ogród oranżeryjny z fontanną w centralnej części. Regularny podział przestrzeni oparty na kole i kwadracie oraz ustawione tam rzeźby pochodzące z k. XVIII w. nawiązują do typowych europejskich ogrodów przy oranżeriach. Latem do późnej jesieni ogród dekorują rośliny egzotyczne – m.in. palmy, laury, drzewka pomarańczowe i cytrynowe. Powyżej, w kierunku zachodnim  teren na skarpie miał charakter użytkowy. Wybudowano tam cieplarnie, które sąsiadowały z ogrodami warzywnymi, figarniami, ananasarniami, pomarańczarniami. W w 1818 r ogrody na skarpie wraz ze szklarniami przekształcono, na ich miejscu powstał Ogród Botaniczny. W granicach dzisiejszego Ogrodu Królewskiego pozostała niewielka część dawnych terenów po ogrodach użytkowych  sąsiadujących do dzisiaj z Ogrodem Botanicznym.

Dodatkową dekoracją Ogrodu Królewskiego były rzeźby, które kolekcjonował Stanisław August. Ten zbiór jako „rodzaj nowożytnego muzeum na powietrzu” w otwartej przestrzeni ogrodu znajdował miejsce w sąsiedztwie Pałacu na Wyspie, na tarasie i w pobliskich alejkach, min. przy Amfiteatrze i w ogrodzie przy Starej Pomarańczarni. W większości zachowane dekorują ogród do dzisiaj. Z 1784 roku pochodzi wybudowana pod skarpą, w pobliżu Starej Pomarańczarni kamienna studnia z głową lwa „la fontaine d`Agricola ”, charakterystyczna dla ogrodów XVIII wieku.

Ogród Królewski za czasów Stanisława Augusta posiadał dwoistość stylów. Był to częściowo zachowany tradycyjny styl ogrodu francuskiego i styl nowego ogrodu angielskiego o dużych połaciach trawników i samotnie rosnących drzewach tzw. syngieltonach do podziwiania ich kształtu i pokroju poszczególnych gatunków. Novum były też ścieżki prowadzone po łukach, dalekie perspektywy malowniczych widoków, a naśladowanie natury stało się myślą przewodnią ogrodu.

Po tym, jak w 1795 r. Stanisław August opuścił Polskę na zawsze, prace na terenie ogrodu ustały. Do śmierci króla w 1798 r. Łazienki nie zmieniły swojej kompozycji, tym niemniej ich pierwotny wyraz uległ pewnemu przekształceniu. Dalekie osie widokowe zostały utracone, gdyż posadzone drzewka wyrosły, a zmiany w XIX w. wyeliminowały z ogrodu egzotyczne detale. Pozostałe części królewskiej kompozycji czytelne są do dzisiaj, stanowiąc unikalny przykład letniej rezydencji ostatniego króla Polski.

Ogród Romantyczny XIX wieku

Ta część ogrodu należy do przykładów założeń stylu krajobrazowego typu „picturesque” o romantycznym charakterze , jaki w XIX w. dominował na terenach niemal całej Europy. Powstał jako nowy układ przestrzenny z dominantą Belwederu na skarpie.

W 1817 r. Łazienki Królewskie zostały sprzedane cesarzowi Rosji Aleksandrowi I, Belweder stał się prywatną rezydencją Wielkiego Księcia Konstantego, brata cara. Intendentem generalnym budynków był wówczas architekt Jakub Kubicki, autor przebudowy Belwederu i  projektant wybudowanych pawilonów w nowym ogrodzie. Nieznany jest twórca rozplanowania ogrodu, choć wiadomo, że ogrodnikiem w tym czasie był J. Akerman. W najbliższym sąsiedztwie rezydencji belwederskiej rozbudowano niewielki ogród z tarasem widokowym.  Poniżej pod skarpą wytyczono ogród ze stawem o malowniczej, nieregularnej linii brzegowej. Urządzono na nim wyspę porośniętą drzewami ,modną ogrodach  końca XVIII i pocz. XIX wieku  w Europie. Na  głównej osi widokowej za stawem do dziś widoczny jest kanał wypływający z południowej części ogrodu, który wpada do stawu południowego Pałacu na Wyspie. Kanał przecina Aleja Chińska z mostem z widokiem na Belweder, posadzone nieregularnie drzewa i krzewy na staw i kanały. W myśl zasad tworzenia modnego wówczas po części malowniczego po części romantycznego ogrodu na tym terenie (ok. 13 ha) wystawiono zachowane do dzisiaj pawilony: Świątynię Sybilli/Diany (na wzgórzu w pobliżu Belwederu), Świątynię Egipską (niżej pod skarpą, w sąsiedztwie dawnych wałów Lubomirskiego z 1770 r.) i Oranżerię Neogotycką (zachowaną jedynie we fragmencie, usytuowaną przy drodze prowadzącej do Pałacu na Wyspie, w pobliżu Białego Domku). 

Świątynia Sybilli/Diany, projektu Jakuba Kubickiego z 1822 r., wzorowana na greckiej budowli typu peripteros, wzniesiona z drewna, pomalowana na biało, z ułożonymi u wejścia dwoma żeliwnymi lwami, otoczona została swobodnie posadzonymi wokół niej drzewami i krzewami porastającymi skarpę. Od świątyni biegną w kierunku południowym i wschodnim otwarte osie widokowe na malowniczy staw, kanał z mostkami i znajdującą się za kanałem łąkę kwietną.

Świątynia Egipska, egzotyczny pawilon z 1822 r., była budowlą z elementami zaczerpniętymi z architektury starożytnego Egiptu, z kolumnami lotosowymi i umieszczonymi pomiędzy nimi czterema lwami tryskającymi wodą oraz z pomieszczeniami przeznaczonymi do hodowli fig. Po fragmencie konstrukcji dachu przebiega alejka prowadząca w głąb parku. Pawilon wieńczy wysoki obelisk. Kanał płynący krętą linią od pawilonu w kierunku Stawu Belwederskiego porasta po obu stronach roślinność nadwodna: różaneczniki katawbijskie (rododendrony), azalie pontyjskie, wierzby, olchy czarne i paprocie, nadające temu miejscu specjalny nastrój. Pozostały teren Ogrodu Belwederskiego to wijące się, nieregularne ścieżki i alejki  z bogatym zestawem drzew i krzewów, z posadzonymi modnymi w XIX w. topolami włoskimi i dębami. Rosną tu także robinie akacjowe, buki, kasztanowce białe, platany klonolistne , sosny wejmutki, daglezje i żywotniki olbrzymie uzupełnione krzewami śnieguliczki białej, bzów tureckich i jaśminowców wonnych. Granicę z Ogrodem Królewskim stanowi Aleja Chińska. Na granicy Ogrodu Belwederskiego od południa, w 2. poł. XIX w. powstało gospodarstwo ogrodnicze. W jego sąsiedztwie przy Drodze Chińskiej w latach 1860-61 wybudowano Nową Pomarańczarnię projektu Józefa Orłowskiego i Adama Adolfa Loeve. Miała w niej zimować zakupiona z Nieborowa kolekcja drzewek pomarańczowych i zmieścić się poszerzona kolekcja oranżeriowych roślin egzotycznych. 

W XX w. dla uatrakcyjnienia Ogr...