Zmiana starorzeczy Wisły. Artykuł.pdf

Przegląd Naukowy – Inżynieria i Kształtowanie Środowiska nr 54, 2011: 304–310

(Prz. Nauk. Inż. Kszt. Środ. 54, 2011)

Scientiﬁ c Review – Engineering and Environmental Sciences No 54, 2011: 304–310

(Sci. Rev. Eng. Env. Sci. 54, 2011)

Julia DOBRZAŃSKA

Katedra Kształtowania Środowiska SGGW w Warszawie

Department of Environmental Improvement WULS – SGGW

Zmiana krajobrazu okolic wybranych starorzeczy Wisły

w Warszawie poddanych presji urbanizacyjnej

Landscape change of the neighbourhood of the chosen oxbow

lakes of the Vistula River in Warsaw under urbanization

pressure

dla siedlisk hydrogenicznych. Sikorska

i inni (2010) zauważyli, iż „...skutkiem

wzrostu zagęszczenia mieszkańców

w centrum miasta oraz zmiany sposobu

użytkowania terenu jest malejąca liczba

i ogólna powierzchnia płatów siedlisk

hydrogenicznych oraz zmniejszenie

ogólnej i średniej długości ich granic”.

Jednocześnie wspomniani autorzy wy-

snuwają wniosek, iż „...tereny zieleni są

kluczowe dla ochrony siedlisk hydroge-

nicznych na terenach zurbanizowanych”

(Sikorska i in. 2010). Jednym z typów

ekosystemów wodnych spotykanych

na obszarze Warszawy są starorzecza.

W granicach miasta istnieje szereg tego

typu zbiorników. Wiele z nich odciętych

jest od Wisły wałami przeciwpowodzio-

wymi. Odcięte starorzecza ewoluują,

a napierające miasto powoduje zmianę

towarzyszących im terenów.

Słowa kluczowe: historia, krajobraz, starorze-

cza, urbanizacja, Warszawa, Wisła

Key words: history, landscape, oxbow lakes,

urbanization, Warsaw, Vistula River

Wprowadzenie

„Zajmujące są zaprawdę dzieje, za-

łożenia, i wzrostu każdego wielkiego

miasta. Wiemy iż powstają one zwolna,

z małéj częstokroć osady, z lichéj wioski

lub miasteczka. I nawet gdy już znako-

mitym grodem zasłynie, a coraz daléj

swoje ramiona rozszerza, i w obręb oko-

liczne miejsca wciela, owdzie lasek przy-

tykający, na ogród się publiczny zmienia,

tam sadzawka wesołym handlowym pla-

cem zostaje, indziéj wsie łącznie z żyzne-

mi rolami na ulicę się zamieniają i t. p.”

(Świątkowski 1852). Postępująca urbani-

zacja była i jest poważnym zagrożeniem

304

J. Dobrzańska

Ramowa dyrektywa wodna (Dy-

rektywa 2000), która ustanawia ramy

wspólnotowego działania w dziedzinie

polityki wodnej, zobowiązuje państwa

członkowskie Unii Europejskiej do dą-

żenia do osiągnięcia celu, jakim jest

co najmniej dobry stan wód. Jednym

z parametrów określających jakość eko-

systemu wodnego według wspomnianej

dyrektywy jest jego stan ekologiczny.

Klasyﬁ kacja tego stanu zawiera przede

wszystkim elementy biologiczne. W przy-

padku jezior są to: skład, liczebność

i biomasa ﬁ toplanktonu, skład liczebność

i biomasa innej ﬂ ory wodnej, skład i li-

czebność bezkręgowców bentosowych

oraz skład, liczebność i struktura wieko-

wa ichtiofauny. Elementy hydromorfolo-

giczne, chemiczne i ﬁ zyczno-chemiczne

w analizie tej są traktowane tylko jako

dane wspierające część biologiczną (Dy-

rektywa 2000). Określenie powyższych

parametrów, jeśli dysponuje się odpo-

wiednią metodyką, nie powinno stano-

wić trudności dla specjalistów z danej

dziedziny. Kłopotliwe może być jednak

wyznaczenie warunków referencyjnych,

które zostaną uznane za wzorzec dla da-

nej kategorii i typu wód. Różnorodność

typów wód, w tym również w obrębie

wód stojących, powoduje, iż mylące mo-

głoby być zastosowanie wspólnej miary

dla szerokiego zgrupowania siedlisk.

Określając stan wód, jaki chce się

osiągnąć dla danego zbiornika, może

warto przyjrzeć się jego historii i zdecy-

dować, do którego z jej etapów chce się

go przywrócić. Może to mieć szczegól-

ne znaczenie na przykład przy okazji

projektów renaturyzacyjnych. Istnieją

różne możliwości analizy historycznych

warunków środowiska. Jedną z metod

jest interpretacja materiałów zawartych

w osadach dennych. Na tej podstawie

można wnioskować zarówno o zmianach

zachodzących w zbiorniku, jak i w jego

sąsiedztwie (Szeroczyńska i Zawisza

2007). Z kolei analiza dawnych materia-

łów kartograﬁ cznych pozwala określić,

jak zmieniało się otoczenie zbiorników

oraz co w istotny sposób może wpływać

na ich funkcjonowanie i na charaktery-

zujące ich stan elementy biologiczne.

Praca ta ma na celu ukazanie, jak

zmieniała się historia użytkowania tere-

nu w okolicach wybranych starorzeczy

Wisły z obszaru Warszawy. Do badań

wytypowano trzy zbiorniki: Jezioro

Gocławskie oraz kompleks zbiorników

Jezioro Wilanowskie i Jezioro Powsin-

kowskie. Wybór jest nieprzypadkowy,

gdyż historia przekształceń tych obsza-

rów jest drastycznie różna. Analizując

zmiany okolic badanych zbiorników

oraz dynamikę tych zmian, poszukiwa-

no możliwych przyczyn zaistniałych

różnic.

Materiał i metody

Na potrzeby badań wykorzystane zo-

stały archiwalne materiały kartograﬁ czne

ze zbiorów Muzeum Pałac w Wilano-

wie oraz Muzeum Historycznego m.st.

Warszawy, jak również zdjęcia lotnicze

badanych obiektów pochodzące z Cen-

tralnego Ośrodka Dokumentacji Geo-

dezyjnej i Kartograﬁ cznej. Z zebranych

materiałów archiwalnych wytypowane

zostały mapy i plany, które pozwoliły

na wydzielenie tego samego obszaru

w sąsiedztwie analizowanych zbiorni-

ków. Obszar ten określony został jako

kwadrat bądź prostokąt, którego krawę-

dzie znajdują się w odległości pięciuset

Zmiana krajobrazu okolic wybranych starorzeczy Wisły w Warszawie...

305

metrów od środka zbiornika lub kom-

pleksu zbiorników w przypadku staro-

rzeczy wilanowskich. Jeśli jednak gra-

nica nachodziła na zbiornik, to linia była

przesuwana aż do jego najodleglejszego

punktu. Wytypowany obszar w przypad-

ku kompleksu jezior Wilanowskiego

i Powsinkowskiego przyjął więc kształt

prostokąta. W przypadku zbiornika Go-

cławskiego wyznaczono kwadrat o wy-

miarze kilometr na kilometr.

Dla badanych powierzchni badaw-

czych podjęto próbę określenia sposobu

użytkowania terenu dla pierwszej poło-

wy XVIII, XIX, XX oraz XXI wieku.

W przypadku wilanowskich zbiorni-

ków oznaczenie to zostało wykonane na

podstawie map i planów pochodzących

z lat 1732, 1810, 1914 oraz z wykorzy-

staniem zdjęcia lotniczego z 2007 roku.

Dla Jeziora Gocławskiego najwcześniej-

sze dane udało się uzyskać z 1915 roku.

Analizowane mapy sprzed tego okresu

(najwcześniejsze z drugiej połowy XIX

wieku) w ogóle nie obejmowały poszuki-

wanego obszaru. Można powiedzieć, że

na wschód od Saskiej Kępy znajdowała

się terra incognita . Sposób użytkowania

terenu w okolicach Jeziora Gocławskie-

go pozostaje więc kwestią domysłów,

z dużą dozą prawdopodobieństwa moż-

na jednak założyć, iż były to tereny

naturalne leśne lub łąkowe. Krajobraz

badanego obszaru na początku XXI

wieku określono tak jak w przypadku

zbiorników z terenu Wilanowa. Lista

materiałów archiwalnych, które zostały

wykorzystane w tej pracy, znajduje się

w spisie literatury.

W celu określenia udziału procento-

wego poszczególnych typów krajobrazu

zastosowano program ImageJ (Image

Processing and Analysis in Java, opra-

cowany przez Wayna Rasbanda). W pro-

gramie tym, na bazie dostępnych ar-

chiwaliów, wykonano również schema-

tyczne plany analizowanych obszarów

(rys. 1 i 2). Krajobraz okolic badanych

starorzeczy został pogrupowany w czte-

ry typy użytkowania: tereny zabudowane

(w tym: osadnictwo wiejskie, współcze-

sna zabudowa jednorodzinna oraz zabu-

dowa osiedlowa wraz z towarzyszący-

mi terenami bezpośrednio przyległymi,

jak również drogi), tereny zadrzewione

(w tym: lasy, jak również wysoka zieleń

parkowa i innego typu zadrzewienia),

tereny otwarte (rolnicze, łąki, rozległe

trawniki oraz tereny z krzewami czy

niskimi drzewami, jak w przypadku

współczesnych intensywnych sadów),

ekosystemy wodne (tu wliczono obszar

analizowanych zbiorników, jak również

inne zbiorniki i cieki wodne).

Wyniki

Rysunki 1 i 2 przedstawiają udział

procentowy wydzielonych typów krajo-

brazu oraz schematyczne plany analizo-

wanych obszarów.

Jezioro Gocławskie znajduje się na

prawym brzegu Wisły na terenie Pragi

Południe, a jeziora Wilanowskie i Po-

wsinkowskie leżą po jej lewej stronie,

na obszarze Wilanowa. Te dwa zbiorni-

ki tworzą kompleks, w związku z czym

zostały poddane wspólnej analizie.

Oba badane obszary są trwale odcięte

od rzeki przez wały przeciwpowodzio-

we. Sytuacja tych terenów jest jednak

odmienna. W momencie gdy na pod-

stawie badanych archiwaliów można

wnioskować, iż Jezioro Gocławskie

306

J. Dobrzańska

RYSUNEK 1. Okolice jezior Wilanowskiego i Powsinkowskiego

FIGURE 1. Neighborhood of Wilanowskie and Powsinkowskie Lakes

RYSUNEK 2. Okolice Jeziora Gocławskiego

FIGURE 2. Neighborhood of Gocławskie Lake

Zmiana krajobrazu okolic wybranych starorzeczy Wisły w Warszawie...

307

do początków XX wieku znajdowało

się na obszarze niewzbudzającym ra-

czej powszechnego zainteresowania, to

wiadomo, że Wilanów (zwany wów-

czas Milanowem) w XVII wieku stał się

własnością Jana III Sobieskiego, który

w 1677 roku rozpoczął budowę swojej

rezydencji. Z początku wzniesiono tylko

niewielki parterowy dwór ziemiański.

Żywot tej skromnej siedziby nie był jed-

nak długi, gdyż już w 1681 roku zaczęto

realizować drugi etap prac rozbudowy

i dekoracji rezydencji królewskiej. Ostat-

nie, duże prace budowlane wykonano

w Pałacu w latach 1775–1778, kiedy to

w miejscu starych stajni i wozowni za-

mykającej dziedziniec gospodarczy zre-

alizowano budowę obszernej klasycy-

stycznej łazienki. W tym czasie również

powstała oﬁ cyna kuchenna i kordegarda

(Fijałkowski 1965).

W przypadku zbiorników z terenu

Wilanowa widać postępujące zwięk-

szenie udziału terenów zabudowanych,

jednakże obszar nimi pokryty nie prze-

kracza 24%. Po początkowym zwięk-

szeniu udziału terenów otwartych, wy-

wołanym wycięciem dużej części drzew

po wschodniej stronie Jeziora Wila-

nowskiego i założeniu tam tak zwanych

łąk dworskich, można zaobserwować

zmniejszenie ich udziału. Obszar lasów

i zadrzewień początkowo się zmniejszał,

by później znów zacząć się zwiększać.

Ciekawa jest historia przekształceń tere-

nów zadrzewionych w Wilanowie. Obec-

nie obszar leśny po wschodniej stronie

Jeziora Wilanowskiego stanowi rezer-

wat przyrody Morysin. Został on powo-

łany w 1996 roku w celu ochrony wielo-

gatunkowego lasu liściastego rosnącego

na madach, których niewiele zostało już

w pobliżu Wisły (Przyroda Warszawy

2009). Jest to niezwykle ciekawe siedli-

sko z wieloma starymi drzewami i dużą

ilością martwego drewna w różnym sta-

nie rozkładu. Las ten miał jednak burz-

liwą historię. W pierwszej ćwierci XIX

wieku Stanisław Kostka Potocki wraz

z żoną Aleksandrą założyli na jego te-

renie romantyczny park. Wcześniej,

w XVIII wieku, był tu królewski zwie-

rzyniec (Fijałkowski 1965).

W przypadku Jeziora Gocławskiego

można zaobserwować olbrzymią zmia-

nę sposobu użytkowania okolicznych

terenów. Większość terenów otwartych,

otaczających zbiornik, została zastąpio-

na przez zadrzewienia (tereny ogródków

działkowych) oraz tereny zabudowane

(osiedla mieszkaniowe i drogi).

Podsumowanie i dyskusja

Badania te miały na celu pokazanie

historii przekształceń krajobrazu okolic

wybranych starorzeczy Wisły. Wybór

zbiorników podyktowany był chęcią

pokazania skrajnych przykładów takich

zmian. Wyznaczone wartości udziału

procentowego należy traktować jako

orientacyjne. Ze względów praktycznych

wyznaczano obszary o dominującym

układzie krajobrazowym, na przykład zie-

leń osiedlowa była włączana do kategorii

terenów zabudowanych. Na podstawie

map czy nawet zdjęć lotniczych trudno

jest wyznaczyć granicę takich obszarów

i to czy na przykład pod koronami drzew

nie ma parkingu o nieprzepuszczalnej na-

wierzchni. W przypadku potrzeby wyko-

nania dokładnych analiz niezbędna jest

wizja lokalna. Niemożliwa jest niestety

wizja lokalna w przeszłości. Pozostaje

więc korzystanie z materiałów karto-

308

J. Dobrzańska

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: