przedmiotowe logiki fikcji.pdf

Diametros nr 33 (wrzesień 2012): 1–19

P RZEDMIOTOWE LOGIKI FIKCJI .

C ZĘŚĆ I: S EMANTYKI ŚWIATÓW MOŻLIWYCH D . L EWISA

– Jacek Gurczyński –

Abstrakt. Artykuł rozważa zasadność wykorzystania semantyk światów możliwych D. Lewisa do

analizy przedmiotów fikcyjnych. Omówione zostają charakterystyczne cechy przedmiotów fikcyj-

nych: niezupełność ontologiczna, dwupoziomowość uposażenia, a także możliwość posiadania

własności sprzecznych. Następnie analizuje się, czy w ramach semantyk światów możliwych moż-

na w adekwatny sposób ująć te wyróżnione cechy przedmiotów fikcyjnych. Dokonuje się też krót-

kiego porównania semantyk światów możliwych z systemami logik meinongowskich. Konkluzją

tych rozważań jest, że semantyki światów możliwych można wykorzystywać do analiz przedmio-

tów fikcyjnych, chociaż lepiej sprawdzają się w tym logiki dedykowane, np. logiki meinongowskie.

Należy jednak pamiętać o tym, że logiki meinongowskie pozwalają jedynie analizować przedmioty

fikcyjne, natomiast gdy chcemy w ich ramach mówić o światach fikcyjnych, to musimy sięgnąć po

semantyki światów możliwych. Tak więc pełne analizy fikcji – obejmujące przedmioty i światy

fikcyjne – mogą zapewnić nam systemy odwołujące się zarówno do logik meinongowskich, jak

i semantyk światów możliwych.

Słowa kluczowe: D. Lewis, J. Paśniczek, D. Proudfoot, przedmioty fikcyjne, przedmioty możliwe,

logika fikcji, logiki meinongowskie, semantyka światów możliwych.

Tekstem tym chciałbym rozpocząć krótki cykl artykułów będących prze-

glądem i analizą współczesnych przedmiotowych logik fikcji, tj. takich, które

przyznają przedmiotom fikcyjnym pewien status ontologiczny. I tak, w kolejności

proponuję: I. ujęcie D. Lewisa w ramach jego semantyk światów możliwych;

II. teoriomnogościowe podejście T. Parsonsa; III. logikę 2-go rzędu E.N. Zalty; oraz

IV. logikę meinongowską J. Paśniczka.

Przedmioty fikcyjne (nieistniejące)

Przedmioty fikcyjne, czyli te opisane w dziełach literackich, są podzbiorem

zbioru przedmiotów nieistniejących, czyli tego wszystkiego,

[…] co jest nazwowo zaprojektowane, bez względu na to, jaka byłaby jego kategoria

przedmiotowa i materialna istota. Dotyczy więc zarówno rzeczy, jak osób, a także

Jacek Gurczyński ◦ Przedmiotowe logiki fikcji. Część I: Semantyki światów możliwych D. Lewisa

wszelkich możliwych procesów i zdarzeń, stanów, aktów spełnianych przez osoby

etc. 1

Przedmioty fikcyjne wyróżnia się z ogółu przedmiotów nieistniejących ze wzglę-

dów metodologicznych – fakt, że przedmioty te występują w określonym kontek-

ście językowo-kulturowym powoduje, że pewne cechy przedmiotów nieistnieją-

cych stają się lepiej widoczne.

Analizy przedmiotów fikcyjnych ujawniają charakterystyczne dla nich cechy:

1) Niezupełność ontologiczna . Przedmioty realne są zupełne w swoim uposaże-

niu, to znaczy dla każdej własności, albo ta własność, albo własność dopeł-

niająca jest posiadana przez ten przedmiot. Natomiast przedmioty fikcyjne

są przedmiotami niezupełnymi ontologicznie – ani dana własność, ani jej

negacja nie są im przypisane, na przykład książę Myszkin ani nie jest socja-

listą, ani nie-socjalistą. Jest to wynikiem tego, że w utworze fikcji można

przypisać danemu przedmiotowi jedynie skończoną liczbę własności,

a w szerszym planie to oczywiście wynik skończoności naszej świadomo-

ści. Treść utworu fikcji jest zawsze skończona, chociaż oczywiście może

posiadać nieskończenie wiele konsekwencji. Jeżeli autor wprowadza do

powieści postać (czy przedmiot) z realnego świata, to owa postać fikcyjna

posiada jedynie te własności, które są jej intencjonalnie przypisane przez

autora (plus własności wynikające z tych wprost przypisanych w powieści

danej postaci czy przedmiotowi) 2 .

2) Dwupoziomowość uposażenia. O księciu Myszkinie mówimy na przykład,

że jest mężczyzną, jest Rosjaninem, jest wrażliwy etc. – własności te przypi-

sane są Myszkinowi w świecie przedstawionym, w świecie fikcyjnym. Ale

Myszkin posiada również wiele własności, które przysługują mu jako

przedmiotowi fikcyjnemu – jest postacią fikcyjną, jest przedmiotem nieist-

niejącym, jest wykreowany przez F. Dostojewskiego – te, z kolei własności

przedmiot ten posiada w świecie realnym, jako przedmiot świadomości.

Jeśli nie przyjęlibyśmy dwupoziomowości uposażenia przedmiotów fikcyj-

nych, musielibyśmy przyznać, że każdy taki przedmiot jest sprzeczny – jest

zarazem realny i fikcyjny 3 .

1 Ingarden [1988] s. 284.

2 Zob. Paśniczek [1984b] s. 29.

3 Zob. Paśniczek [1988] s. 180-187, [1984b] s. 31 i n. Zauważmy, że jest tak również wówczas, gdy

na przykład postać fikcyjna pisze własną powieść, a więc „kreuje” przedmioty fikcyjne – to przy-

padek fikcji w fikcji – takie przedmioty również charakteryzują się dwupoziomowością uposaże-

nia.

Jacek Gurczyński ◦ Przedmiotowe logiki fikcji. Część I: Semantyki światów możliwych D. Lewisa

3) Sprzeczność uposażenia. Przedmioty fikcyjne mogą być sprzeczne w swoim

uposażeniu – vide kwadratowe koło, bezdzietna matka, drewniany metal

etc. Przez własności sprzeczne rozumie się tu własności wykluczające się

w sposób konieczny (intensjonalny), a nie te, które wykluczają się eksten-

sjonalnie (kopalnia czekolady, chociaż nie istnieje, nie jest przedmiotem

sprzecznym) 4 .

Ponieważ są to cechy charakterystyczne przedmiotów fikcyjnych, odróżnia-

jące je od innych typów przedmiotów, dlatego każda adekwatna teoria czy logika

takich przedmiotów, powinna je uwzględniać.

Z punktu widzenia formalno-logicznego, problem przedmiotów nieistnie-

jących trwale związany jest z problemem interpretacji nazw pustych 5 . Za pierwszą

współczesną teorię języka z pustymi nazwami indywiduowymi można uznać teo-

rię G. Fregego 6 . Za nazwę Frege uznaje dowolnie zbudowane wyrażenie posiada-

jące sens, oraz odnoszące się do pewnego przedmiotu 7 . I tak np. wyrażenie naj-

wyższa góra świata posiada pewien sens zrozumiały dla użytkowników języka

i odnosi się do pewnego przedmiotu – Mount Everestu – będącego denotacją tej

nazwy. W teorii języka Fregego, nazwami są również zdania, które denotują

prawdę lub fałsz. Język idealny zawierałby wyłącznie nazwy posiadające zarówno

sens, jak i denotację. Natomiast w językach etnicznych występują nazwy posiada-

jące sens, a nie posiadające denotacji, czyli nazwy puste. Nazwa jest pusta, gdy

w rzeczywistości nie istnieje przedmiot, do którego dana nazwa się odnosi. Se-

mantyka taka bliska jest językowi potocznemu i powszechnym intuicjom. Lecz

jednocześnie zdania zawierające nazwy puste nie posiadają denotacji – czyli nie są

prawdziwe ani fałszywe - lecz jedynie wyrażają pewien sens 8 . Wielu filozofów

chciałoby jednak, aby zdania w rodzaju „Pegaz jest skrzydlatym koniem” wyraża-

ły nie tylko sens, ale i były prawdziwe 9 .

Celem badawczym, o jaki nam chodzi uprawiając logikę fikcji, jest najogól-

niej mówiąc, ustalenie warunków prawdziwości dla zdań odnoszących się do

przedmiotów i światów fikcyjnych. Chodzi również o ustalenie reguł wnioskowa-

4 Zob. Paśniczek [1984b] s. 30.

5 Por. Gurczyński [2004] s. 67.

6 Frege [1977] s. 60-88.

7 Nazwy puste – w terminologii Fregego posiadające sens, ale nieposiadające znaczenia – Frege

uważał za „nazwy pozorne”.

8 Zob. Niklas [1979] s. 208-209.

9 Frege inspirował jednak wielu późniejszych twórców logik fikcji. Bezpośrednio do koncepcji Fre-

gego odwołuje się w swojej teorii np. E.N. Zalta zestawiając pojęcie ekstensji Fregego i Carnapa,

zob. Zalta [1988] s. 8-9. Teorię Zalty omawiam dokładnie w trzeciej części tego cyklu.

Jacek Gurczyński ◦ Przedmiotowe logiki fikcji. Część I: Semantyki światów możliwych D. Lewisa

nia, według których uznaje się pewne zdania na temat tworów fikcji na podstawie

innych zdań. Jeżeli przyznamy, że przedmioty i światy fikcyjne posiadają pewien

status ontologiczny – różny od przedmiotów realnych – to logika klasyczna, jak

i logiki nieklasyczne, które za punkt odniesienia mają świat realny, nie mogą pre-

tendować do roli logik fikcji 10 . Zasadniczo możemy mówić o dwóch grupach

logik, przy pomocy których podejmuje się zagadnienia logiczne fikcji. Pierwsza

z nich to logiki oparte na semantyce światów możliwych, a druga to grupa logik

zwanych meinongowskimi. W niniejszym tekście zajmuję się analizą tych pierw-

szych.

Semantyki światów możliwych D. Lewisa a teoria A. Meinonga

Reprezentatywne dla pierwszej grupy logik pozostają analizy przeprowa-

dzane przez D. Lewisa 11 . Można wymienić wiele powodów, dla których system

Lewisa wydaje się nieodpowiedni dla tego typu analiz. (1) W systemie występuje

jeden rodzaj kwantyfikatora, „obciążonego egzystencjalnie”: przebiega dziedzinę

przedmiotów istniejących. Lewis utrzymuje, że przedmioty możliwe istnieją

w tym samym sensie, co czasowo-przestrzenne przedmioty z naszego świata.

(2) Odrzuca przedmioty niezupełne i sprzeczne. Wszystkie przedmioty są całko-

wicie dookreślone. Za przedmioty aktów intencjonalnych uznaje sądy (tj. zbiory

światów). (3) Posiadanie własności utożsamiane jest z należeniem do zbioru,

a więc występuje tylko jeden rodzaj (poziom) predykacji. Nie występuje również

podział na różne rodzaje własności odpowiadający np. podziałowi na własności

konstytutywne i niekonstytutywne. Własności są zbiorami przedmiotów,

a przedmioty mogą zamieszkiwać różne światy. Tak więc własność bycia osłem jest

zbiorem wszystkich osłów we wszystkich światach. (4) Wszystkie własności są

własnościami implikującymi istnienie, gdyż wszystkie przedmioty możliwe istnieją 12 .

Przy bliższym badaniu systemu Lewisa okazuje się, że posiada on również

cechy sprzyjające analizom fikcji. Występuje w nim ograniczenie kwantyfikatora

10 Por. Paśniczek [1988] s. 160 i n., a także [1991a] s. 177 i n. Pogląd, że logika klasyczna nie może

być zastosowana do rekonstrukcji ontologii przedmiotów fikcyjnych nie jest bezdyskusyjny. Istnie-

je możliwość, na co zwrócił mi uwagę A. Biłat, wzbogacenia języka logiki klasycznej o predykaty

drugiego rzędu (np. predykat – "przedmiot a posiada przypisaną mu intencjonalnie własność P ":

I[ Pa ]) – co być może, pozwoliłoby na wykorzystanie tej logiki przy analizach fikcji. Problem pozo-

staje otwarty do czasu dokładniejszego rozważenia i zbadania powyższej propozycji. Jednak samo

to, że pojawiają się wątpliwości tego typu, sprawia, iż założenie o nieprzydatności logiki klasycz-

nej do analiz fikcji wymagałoby szerszego uzasadnienia.

11 Lewis [1991] s. 161 -190. Zob. także, Lewis [1986]. Podobna tematyka poruszona jest także w:

Maitre [1983].

12 Por. Linsky, Zalta [1991] s. 7-8.

Jacek Gurczyński ◦ Przedmiotowe logiki fikcji. Część I: Semantyki światów możliwych D. Lewisa

szczegółowego, które musi być wprowadzone, ponieważ niektórych przedmio-

tów, jak np. gadających osłów, po prostu nie ma. Po wprowadzeniu takiego ogra-

niczenia Lewis może stwierdzić, że faktycznie nie ma żadnych gadających osłów.

Takie, charakterystyczne dla logik meinongowskich, ograniczenie kwantyfikatora

jest integralną częścią całego programu Lewisa. Co więcej okazuje się, że wpro-

wadzenie takiego ograniczenia powoduje, iż rozróżnienie, które Lewis przepro-

wadza pomiędzy tym, co istniejące i tym, co aktualne , pokrywa się, w pewnym

stopniu, z meinongowskim rozróżnieniem pomiędzy byciem , a istnieniem . Lewis

utrzymuje, że przedmioty możliwe istnieją, lecz nie są aktualne. Fakt, że nikt nig-

dy jeszcze nie spotkał gadającego osła wynika stąd, że zamieszkuje on inną czaso-

przestrzeń, a więc żaden istniejący gadający osioł nie jest mieszkańcem naszego

świata, czyli nie jest aktualny ( resp. faktyczny ). Jednakże meinongowska dziedzina

bycia zawiera przedmioty niezupełne, których nie ma w dziedzinie przedmiotów

istniejących Lewisa 13 . Jeśli w dziedzinie przedmiotów meinongowskich ogran i-

czymy się tylko do tych przedmiotów, które są zupełne, okaże się, iż wprowadzo-

ne przez Lewisa pojęcie „aktualny” ma taką samą ekstensję, co meinongowskie

pojęcie „istnieje” - obydwa te predykaty można orzec zgodnie z prawdą o tych

samych przedmiotach: jednostkowych i czasoprzestrzennych. W efekcie rozróż-

nienie Lewisa istniejący / aktualny okazuje się – o ile pominiemy przedmioty niezu-

pełne i sprzeczne – ograniczonym odpowiednikiem meinongowskiego rozróżnie-

nia bycie / istnienie . Zarówno w semantykach światów możliwych, jak i logikach

meinongowskich kwantyfikacja obejmuje bardzo szeroką dziedzinę przedmioto-

wą, wykraczającą poza zwykłe indywidua, a predykaty aktualny oraz istnieje

wprowadzone zostają w tym samym celu - służą ograniczeniu kwantyfikacji do

dziedziny zwykłych przedmiotów jednostkowych 14 . Należy jednocześnie podkre-

ślić, że owe podobieństwa pomiędzy logikami światów możliwych, a logikami

meinongowskimi nie są zbyt głębokie i nie likwidują zasadniczych różnic pomię-

dzy nimi.

Ostatecznie więc system Lewisa posiada także cechy umożliwiające prze-

prowadzanie w nim analiz fikcji. (1*) Bardzo bogata ontologia wykraczająca dale-

ko poza tą przyjmowaną w redukcyjnych (deflacyjnych) teoriach i logikach fikcji 15 .

(2*) Ograniczona, na sposób meinongowski, kwantyfikacja. (3*) Możliwość odtwo-

13 Przedmioty niezupełne można w systemie Lewisa traktować, jako zbiory przedmiotów zupeł-

nych. Po pierwsze, posiadałyby one jednak wówczas status własności, a po drugie sam Lewis nic

nie mówi o takim rozwiązaniu.

14 Linsky, Zalta [1991] s. 9-10.

15 Przegląd i omówienie takich redukcyjnych propozycji można znaleźć w: Gurczyński [2011]

s. 133-152.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: