Logos i anamnesis.pdf

Stanisław Judycki

Logos i anamnesis *

O możliwych wyjaśnieniach ludzkiej racjonalności

Racjonalność jest cechą umysłu ludzkiego. Nie jest to jednak jakaś pochodna i mało znacząca

jego właściwość, lecz, jak się często podkreśla, właściwość istotnie i szczególnie wyróżniająca ludzi.

Filozoficzny ‘problem racjonalności’ polega m.in. na tym, aby jakoś wyjaśnić (rozświetlić), czym jest

ludzka racjonalność. Wyjaśnienia filozoficzne są jednak w nieunikniony sposób cyrkularne. Aby coś

powiedzieć na temat racjonalności, trzeba użyć innych bardzo podstawowych pojęć, nie wystarczy

bowiem spolszczenie tego terminu i powiedzenie, że ‘racjonalny’ to tyle, co ‘rozumny’. Użycie innych

pojęć w celu wyjaśnienia pojęcia racjonalności, a więc na przykład takich pojęć z ‘kręgu

racjonalności’ jak logiczny, kierujący się do pewnego celu, odpowiednio przystosowany do otoczenia,

koherentny (spójny), konsekwentny itd., zakłada pojęcia te jako zrozumiałe i nie potrzebujące

odwołania się znowu do pojęcia racjonalności. Zakłada je jako nie wymagające dalszego wyjaśnienia -

co przecież nie jest prawdą. Ten nieuchronnie kolisty charakter wyjaśniania filozoficznego nie

powinien, jak sądzę, skłaniać do pesymizmu. Można bowiem twierdzić, że po przejściu drogi przez te

inne pojęcia, czegoś się jednak dowiemy na temat samej racjonalności.

Gdy trudno jest powiedzieć wprost, czym jest racjonalność umysłu ludzkiego, podając dla

tego pojęcia rodzaj najbliższy i różnicę gatunkową, to dobrym ruchem dydaktycznym jest opisanie

różnych odmian racjonalności (lub różnych dziedzin zastosowania tego pojęcia). Literatura

filozoficzna ostatnich dziesięcioleci zawiera ogromne bogactwo dyskusji na ten temat. Tutaj w

encyklopedycznym skrócie przypomnę najważniejsze kwestie, aby potem przejść, do problemu

wyjaśniania racjonalności.

Jest prawdopodobne, że pojęcie racjonalności zaczęto stosować od tych niepamiętnych

czasów, kiedy ludzie zaczęli myśleć o myśleniu . Naturalną reakcją na pytanie, co to znaczy być

racjonalnym, jest powiedzenie, że znaczy to - być zdolnym do myślenia. Być istotą racjonalną, to być

zdolnym do myślenia. Natychmiast jednak powstaje pytanie, czym jest myślenie i, jak można łatwo

przypuścić, ta archeologia pytań nie będzie miała szybkiego końca. Na pytanie o istotę ludzkiej

racjonalności można jednak próbować odpowiedzieć inaczej, nie wprost, lecz poprzez skontrastowanie

natury umysłu ludzkiego z naturą umysłu zwierząt. My ludzie jesteśmy świadomi i racjonalni,

natomiast zwierzęta, chociaż posiadają świadomość, nie są racjonalne, gdyż kierują się nie rozumem,

lecz instynktem. Zwierzęta nabywają pewnych przekonań na temat świata (lub czegoś podobnego do

Poniższy tekst został opublikowany w [w:] J. Malinowski/ W. Pietruszczak (red.), Wokół filozofii logicznej ,

Toruń: Wydawnictwo UMK 2004, s. 333-349.

naszych ludzkich przekonań), na przykład pies jest przekonany, że za chwilę wyjdzie na spacer,

ponieważ jego pan zdjął smycz z wieszaka. Zwierzęta mają też pewien rodzaj pamięci i potrafią

stosować swoje przekonania i pamięć zależnie od okoliczności środowiskowych. Są więc do pewnego

stopnia plastyczne, dostosowując się do zmieniających się warunków świata je otaczającego. Dla nas

ludzi racjonalność nie oznacza jednak głównie plastyczności w stosunku do warunków

środowiskowych, lecz przede wszystkim zdolność do uzasadniania żywionych przez nas przekonań.

Jest to zdolność do szukania racji dla posiadanych przekonań, racji dla spontanicznie formułowanych

sądów, zdolność do wyciągania wniosków itd. Zdolność ta jest umożliwiona przez strukturę naszego

umysłu. Umysł ludzki jest nie tylko świadomy świata, lecz także jest świadomy siebie, może sam

siebie uczynić przedmiotem analizy. Celem tej analizy jest poszukiwanie racji dla nabywanych

przekonań oraz wyciąganie wniosków. Jedną więc z podstawowych cech umożliwiających

racjonalność umysłu ludzkiego jest jego samozwrotność, zdolność do tworzenia przekonań

drugiego rzędu (jak dzisiaj może powiedzielibyśmy - zdolność do samo-skanowania się). Jest to

zdolność do samokrytyki w każdych okolicznościach. Zdolność tego rodzaju daje nam praktycznie

nieograniczoną plastyczność w reagowaniu na zmieniające się warunki, okoliczności i sytuacje.

Radykalnie więc odróżnia nas od plastyczności zachowania wykazywanej przez wiele zwierząt.

Racjonalność to zatem zdolność do poszukiwania racji, do wyprowadzania wniosków,

zdolność do samokrytyki. Jednak wszystkie te procedury muszą być czymś normowane, muszą

odbywać się według jakichś zasad, reguł lub praw. O jakie zasady, reguły czy prawa może tu chodzić?

Zasady, reguły lub prawa muszą mieć charakter ogólny, aby właśnie mogły być zasadami, regułami

lub prawami. My ludzie faktycznie mamy dostęp do ogólnych zasad, reguł i praw, jesteśmy zdolni je

uchwycić (rozpoznać). Ogólność, którą mam tu mam na myśli, można podzielić na ogólność o

charakterze ‘ogółu twardego’ i ‘ogółu miękkiego’ (probabilistycznego). W wypadku ogółu twardego

mamy do czynienia z trzema jego odmianami. A więc, po pierwsze, być racjonalnym, to mieć dostęp

poznawczy do ogółu wyrażanego przez prawa logiki dedukcyjnej. Być racjonalnym, to być na

przykład w stanie wnioskować według prawa modus ponendo ponens : „Jeżeli pada, to ulice są mokre”

i „Pada”, to „Ulice są mokre”. W tym wypadku czymś irracjonalnym byłby wniosek: „Ulice nie są

mokre”. Podobnie ma się z drugą odmianą twardego ogółu, tzn. ogółu wyrażanego przez prawa

matematyczne. I tu wnioskowanie przeciw temu, co one stwierdzają, jest czymś irracjonalnym. Tak

też jest z wnioskowaniami dotyczącymi znaczenia słów, które nie należą do słownika logicznego i do

słownika matematycznego. Jeżeli stwierdzamy, że ktoś jest kawalerem, to trzeba uznać wniosek, iż

jest on mężczyzną nieżonatym. Konieczność tego wniosku opiera się na równoważności znaczeniowej

w języku polskim wyrażeń ‘kawaler’ i ‘mężczyzna nieżonaty’. Wnioski należące do tych trzech grup

reprezentują twardy ogół, tzn. taki, który nie może zostać sfalsyfikowany przez żadne doświadczenia.

Nasza ludzka racjonalność nie definiuje się jednak wyłącznie przez posiadanie zdolności do

wnioskowań logiczno-dedukcyjnych, matematycznych i semantyczno-analitycznych, lecz także przez

posiadanie zdolności do podporządkowania się prawom probabilistycznym. Wnioskowanie

probabilistyczne również posiada swoje prawa i postępowanie zgodne z nimi można uznać za

racjonalne, natomiast postępowanie przeciw nim za irracjonalne. Jest czymś irracjonalnym

wnioskowanie, że jeżeli x pali i jeżeli 70 % palaczy umiera przed 70 rokiem życia, to x umrze przed

70 rokiem życia. W grę bowiem mogą wchodzić inne czynniki, które zachowają x -a przy życiu, mimo

że właśnie kończy 70 lat. Jeżeli wiemy, że prawdopodobieństwo matematyczne jakiegoś zdarzenia

wynosi tyle a tyle, to czymś irracjonalnym będzie wnioskowanie, że zarówno pojawienie się tego

zdarzenia jak i jego nie pojawienie się jest większe od wartości ½. Racjonalne jest także poleganie na

pewnych faktycznych generalizacjach (jeżeli chodnik jest mokry, to znaczy, że padało), jak też na

hipotezach, które przeszły odpowiednie testy sprawdzające. Mimo że w tych wypadkach brakuje

pewności, jak to było w poprzedniej grupie, to uznanie prawdopodobieństwa czegoś jest także czymś

racjonalnym.

Ludzka racjonalność wyraża się więc w tym, że nasz umysł jest samozwrotny, tzn. może

tworzyć przekonania drugiego rzędu oraz w tym, że mamy dostęp do ogółu (do ogólnych zasad, reguł,

praw) w postaci ogółu logiczno-dedukcyjnego, matematycznego i semantyczno-analitycznego, a także

w tym, że posiadamy dostęp poznawczy do ogółu probabilistycznego. Ogół obu tych rodzajów

powinien normować nasze myślenie i działanie, powinniśmy tak myśleć, jak nakazują wyrażające go

prawa i reguły. Jednak faktycznie na myślenie i działanie człowieka wpływają także inne czynniki,

emocje, pragnienia, myślenie życzeniowe, namiętności itd. Wpływ tego rodzaju czynników można

badać w zakresie psychologii indywidualnej i społecznej. Badanie, w jaki sposób czynniki tego

rodzaju wpływają na nasze myślenie i działanie, to badanie deskryptywnego problemu ludzkiej

racjonalności : czy ludzie zawsze i w jakich okolicznościach kierują się zasadami, regułami i

prawami, które uważają za obowiązujące. Czym innym jest natomiast normatywny aspekt ludzkiej

racjonalności . Normatywny aspekt ludzkiej racjonalności to fakt, że jako istoty świadome mamy

dostęp kognitywny do zasad, reguł i praw, które uznajemy za obowiązujące albo bezwzględnie, albo z

dużym prawdopodobieństwem. Można więc powiedzieć, że ludzka racjonalność opiera się na

samozwrotności umysłu ludzkiego oraz na jego zdolności do uchwycenia ogółu w jego aspekcie

normatywnym (tej zdolności nie posiadają zwierzęta). Nawet gdyby większość ludzi była

irracjonalna faktycznie, to jednak wszyscy są racjonalni w zasadzie.

Współczesna dyskusja na temat racjonalności koncentruje się na formalnych warunkach

racjonalności poznania i działania. Zagadnienie racjonalności dyskutuje się szczególnie w ramach

etyki, teorii działania, teorii języka, teorii znaczenia oraz w filozofii nauki. Dość powszechnie

przyjmuje się następujące dystynkcje. Racjonalność pewnego pozaludzkiego systemu jest czymś

innym niż racjonalność ludzka. Ta pierwsza polega na optymalnej adaptacji danego systemu do świata

go otaczającego. W wypadku użycia terminu ‘racjonalność’ w odniesieniu do człowieka zakładane

jest działanie celowe (intencjonalność) . W tym sensie racjonalne mogą być zarówno osoby jak i ich

działania, przekonania, życzenia i normy. Osoby są racjonalne, gdy żywią racjonalne przekonania i

życzenia i ze względu na nie działają racjonalnie. W odniesieniu do osób ‘racjonalność’ jest

predykatem dyspozycyjnym. W przeciwieństwie do tego racjonalność samych działań, przekonań,

życzeń jest swoistego rodzaju własnością. Działania, przekonania, życzenia, normy są racjonalne

wtedy, gdy są dobrze uzasadnione . Jeżeli natomiast nie są w ogóle uzasadnione uchodzą za

irracjonalne . Wtedy zaś gdy całkowicie pozostają poza zasięgiem rozumu, np. z powodu hipnozy,

afektu lub przymusu, nazywane są aracjonalnymi . Racjonalność traktuje się zarówno jako pojęcie

normatywne (preskryptywne) jak i pojęcie opisowe (deskryptywne). Racjonalność jest pojęciem

normatywnym dlatego, że zastosowanie do kogoś pojęcia racjonalności implikuje - często w sposób

ukryty - pewien rodzaj osądu danego działania czy przekonania. Jest natomiast pojęciem

deskryptywnym dlatego, że za jego pomocą ocenia się, czy określone działanie, przekonanie itd.

spełnia określone standardy racjonalności. Pojęcie racjonalności w powyższym sensie można dalej

różnicować. Mówiąc o racjonalności lub dobrym uzasadnieniu można mieć na myśli albo

subiektywnie dostępne danej osobie racje do działania, albo też wszystkie racje w ogóle (obiektywnie)

stojące do dyspozycji.

Odróżnia się pomiędzy formalnym pojęciem racjonalności działań i substancjalnym

(istotnym) pojęciem racjonalności działań . Formalne pojęcie racjonalności dotyczy relacji cel –

środek . Pewne działanie jest formalnie racjonalne, jeżeli jest uzasadnione ze względu na życzenia

(cele, preferencje) i przekonania działającego, tzn. jeżeli jest najbardziej odpowiednim środkiem do

osiągnięcia danego celu. Ten sens racjonalności jest rozwijany i badany przez teorię decyzji i teorię

gier. Obie te teorie zaczęły się rozwijać od lat 40-tych XX w. z nauk matematycznych (teoria

prawdopodobieństwa i statystyka) oraz z teorii etycznych i ekonomicznych (utylitaryzm i teorie

społeczeństwa dobrobytu) (por. Gosepath 1992, s. 63). Teoria decyzji interpretuje pojęcie

racjonalności działań jako racjonalność wyboru pomiędzy alternatywnymi możliwościami

działania . Celem jest tu sformułowanie kryteriów dla różnych sytuacji decyzyjnych zależnie od tego,

jak dużo osoba podejmująca decyzję wie na temat okoliczności i skutków działania oraz zależnie od

tego, jak zachowują się osoby będące w zasięgu jej działania, czy zachowują się statycznie,

strategicznie czy kooperacyjnie. Odróżnia się przy tym decyzje podejmowane w warunkach pewności

i ryzyka. Najważniejszym kryterium dla decyzji podejmowanych w warunkach pewności i ryzyka jest

maksymalizacja oczekiwanych korzyści. Tym kryterium jest (subiektywne lub obiektywne)

prawdopodobieństwo pewnego rezultatu pomnożone przez jego subiektywną korzyść (zasada

Bayesa) . 1 Przy decyzjach podejmowanych przez większą ilość osób – obok racjonalności

indywidualnej, skierowanej na maksymalizację własnej korzyści – w grę wchodzi racjonalność

kolektywna. Jej celem jest maksymalizacja korzyści wszystkich osób biorących udział w

1 Chodzi tu o podejście do tzw. problemu indukcji zapoczątkowane teoriami Th. Bayesa (1702-1761), który

twierdził, że wnioskowanie indukcyjne może zostać wyeksplikowane za pomocą matematycznej teorii

prawdopodobieństwa. Generalnie patrząc, bayesianizmem nazywa się takie podejście do problemów

epistemologicznych, w którym zakłada się, że przekonanie nie jest kwestią ‘tak’ lub ‘nie’, a więc że przekonanie

na pewien temat może pojawiać się jako coś ustopniowanego. Fundamentalną jest tu teza, że stopnie jakiegoś

przekonania żywionego przez idealnie racjonalną osobę są zgodne z zasadami matematycznej teorii

prawdopodobieństwa.

podejmowaniu decyzji. To wydaje się niemożliwe wtedy, gdy każda z zaangażowanych osób dąży

wyłącznie do własnej korzyści.

W przeciwieństwie do właśnie omówionego formalnego pojęcia racjonalności działań

substancjalne (istotne) pojęcie racjonalności domaga się, aby same przekonania i życzenia (cele), w

świetle których ocenia się racjonalność poszczególnych działań, były racjonalne. Minimalnym

warunkiem racjonalności przekonań jest to, aby przekonania danej osoby były spójne. Problem jednak

polega na tym, że często nie da się stwierdzić, czy dane przekonanie jest spójne z innymi

przekonaniami danej osoby, a na pewno nie da się stwierdzić, czy jest ono spójne ze wszystkimi jej

przekonaniami. Aby jakieś przekonanie było (subtsancjalnie) racjonalne, oprócz jego spójności,

potrzebne jest także to, aby było ono dobrze ugruntowane (uzasadnione, uprawomocnione). Tym

ugruntowaniem są świadectwa (empiryczne lub inne), którymi dysponuje dana osoba dla swojego

przekonania. Zadaniem epistemologii filozoficznej jest podanie kryteriów mogących służyć do

ugruntowania przekonań.

Również w wypadku życzeń, tzn. celów działania, minimalnym warunkiem ich formalnej

racjonalności jest ich spójność z innymi celami. Spójność tę można zinterpretować w ten sposób, że

cele są racjonalne wtedy, gdy są czasowo i hierarchicznie tak zorganizowane, iż możliwie najwięcej z

nich będzie zrealizowanych (por. Rawls 1971, §63). Inna propozycja sugeruje, że cele wtedy są

racjonalne, gdy wytrzymują powtarzającą się konfrontację ze wszystkimi doniosłymi informacjami na

temat faktów. To znaczy, że cele, które takiej konfrontacji nie wytrzymują, a więc cele, które polegają

na fałszywych przekonaniach na temat faktów, są irracjonalne (por. Brandt 1979, rozdz. VI).

Istnieje jednak takie substancjalne rozumienie racjonalności celów i opartych na nich działań

(zarówno działań zewnętrznych jak i wewnętrznych, czyli dotyczących myślenia i sumienia), które

jest we współczesnych czasach raczej unikane i uznawane ze wielce sporne. Według tego

substancjalnego podejścia do racjonalności praktycznej rozum nasz posiada nie tylko dostęp do

‘przedmiotów teoretycznych’, lecz także do wartości i do ich hierarchii. O ile więc racjonalność

teoretyczna opiera się na samozwrotności umysłu ludzkiego oraz na jego zdolności do uchwycenia

ogółu w jego aspekcie normatywnym, to racjonalność praktyczna (racjonalność celów) zakłada

istnienie możliwości uchwycenia wartości i ich hierarchii . Gdyby odrzucić istnienie takiej

hierarchii, wtedy nasze działania z istoty nie mogłoby być racjonalne. Gdyby wartości pojawiały się

jako istniejące na jednej płaszczyźnie, wtedy moglibyśmy dążyć do tego lub owego, ale nie można

byłoby podać żadnych racji, dlaczego wybraliśmy ten a nie inny cel. Spór dotyczy oczywiście

problemu, jaka jest hierarchia wartości i czy istnieje jedna taka hierarchia, hierarchia obiektywna. Spór

dotyczy więc pytania, które cele są racjonalne, tzn. najważniejsze, najwyższe, ostateczne dla

ludzkiego działania. Gdy ktoś działa wbrew takim celom, to jego działania należy nazwać

irracjonalnymi: w podobny sposób jak ktoś, kto - w kręgu racjonalności teoretycznej - próbuje

wyskoczyć z samolotu i samodzielnie latać, choć oczywiście w sferze hierarchii celów trudno jest

przekonać wielu ludzi, że mogą istnieć aż tak aksjologicznie irracjonalne działania. Jako najwyższy

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: