chwast albo kąkol, trawa i siano - problematyki tłumaczeń nazw realiów biblijnych.pdf - Pomoce do Starego i Nowego Testamentu - franek19900204

Łódzkie Studia Teologiczne

1994, 3

KS . E UGENIUSZ G IEPARDA

Łódź

CHWAST ALBO KĄKOL , TRAWA I SIANO

Z PROBLEMATYKI TŁUMACZEŃ NAZW REALIÓW BIBLIJNYCH

„To co dziś jeszcze sprawia tłumaczom wiele kłopotów, a co było nie lada

problemem dla tych tłumaczy, którzy starali się udostępnić społeczeństwu tekst

Biblii w rozwijającym się dopiero języku narodowym – to kwestia

odpowiedniego oddania realiów biblijnych, a więc tego, co składa się na

przedstawioną w Biblii rzeczywistość umieszczoną w konkretnym czasie i

przestrzeni, tj. ludzi, ich życie prywatne, społeczne, religijne, ich kultura

materialna i duchowa oraz otaczająca ich przyroda, czyli tzw. starożytności

biblijne” 1 . Problem bowiem tłumaczenia nie ogranicza się jedynie do doskonałej

znajomości języka oryginału i języka przekładu. Podkreślają to „niejednokrotnie

sami tłumacze i teoretycy tłumaczeń 2 . Prezentowany artykuł ma pokazać te

trudności tłumaczy i występujące w translacjach różnice dotyczące rozwiązań

przekładowych, a także dać odpowiedź na pytanie o warsztat tłumacza, o jego

przygotowanie, erudycję, czy też niedoskonałości wynikające z rozmaitych

przyczyn.

Z szerokiego zakresu realiów biblijnych wybieram w tym artykule tylko dwa

mianowicie ziza/nia , łac. zizania , które w historii przekładów na gruncie

polskim realizowane są jako chwast albo kąkol i stokłosa , oraz gr. xo/rto» , łac.

foenum , gr. bota/nh, łac. herba 3 . Uważam, że zbadanie owych konkretów

I. Kwilecka, Ze studiów nad staropolskimi przekładami Biblii. Problem realiów

biblijnych. 1. Świat zwierzęcy w Starym Testamencie , „Studia z Filologii Polskiej i Słowiańskiej”,

1971, nr 10, s. 59–60.

Por. O sztuce tłumaczenia , red. M. Rusinek, Wrocław 1955; także Przekład artystyczny.

O sztuce tłumaczenia księga druga , red. W. Pollak, Wrocław 1975.

Biorę pod uwagę zarówno nazwy botaniczne, jak i pospolite, co też – według A. Spólnik –

określić można jako oficjalną nomenklaturę polską i jako potoczne nazwy botaniczne. Ta pierwsza

jest w znacznej mierze uzależniona od nazewnictwa łacińskiego, ma tendencje hermetyczne i w

związku z tym bardziej statyczny charakter; natomiast nazwy potoczne, które należą do słownictwa

240

EUGENIUSZ GIEPARDA

biblijnej rzeczywistości pozwoli na sformułowanie bardziej ogólnych

stwierdzeń, które wskażą nie tylko na zasady i metody pracy, jakimi kierowali się

translatorzy, ale też na ich osiągnięcia czy niedoskonałości. Realia biblica to

wszak nie tylko sprawa znajomości przez tłumacza kultury czy dawnego

obyczaju; to także umiejętność takiego pokazania szczegółu codzienności, by

odbiorca mó gł go w sposób poprawny rozpoznać. Pamiętać przecież trzeba, że

Biblia jest Księgą zawierającą tekst skierowany nie tylko do różnego rodzaju

specjalistów: teologów, filologów czy kulturoznawców 4 . Jest ona przede

wszystkim przesłaniem religijnym, które komunikuje treści ważne dla

wszystkich niezależnie od poziomu ich wykształcenia, erudycji czy

przygotowania. Jest ponadto komunikatem przekazywanym bardzo często, a

nawet przede wszystkim w formie czytanej w czasie akcji liturgicznej. Poprawna

zatem translacja realiów biblijnych jest czynnikiem niezwykle istotnym dla

rozumienia przekazywanego tekstu, a troska tłumaczy ukierunkowanych na

właściwy przekaz Biblii wynika przede wszystkim z troski o przekaz wiary 5 .

obiegowego, używane są w codziennej komunikacji językowej. Powszechnie wiadomo, że w

kształtowaniu się polskich potocznych nazw botanicznych (nazw nota bene nie znanych

powszechnie, bo zaledwie kilka ich procent jest używanych w potocznej polszczyźnie; są one

ponadto zróżnicowane regionalnie) odnaleźć można własny, polski sposób ich tworzenia ze

stosunkowo dużą zależnością od dziedzictwa prasłowiańskiego, a także poprzez zapożyczenia

przede wszystkim z łaciny, z języków germańskich, z czeskiego, z ruskich i innych. Por. A.

Spólni k, Nazwy polskich roślin do XVIII wieku , Wrocław 1990.

Sama botaniczna nomenklatura łacińska mająca poważny wpływ na nazewnictwo polskie

ulegała wielokrotnym zmianom: najpierw w średniowieczu, potem w okresie renesansu, aż

wreszcie w czasach Linneusza, co sprawiło, że ponieważ związki między polskim systemem

nazewniczym a łacińskim były bardzo silne, powstawał coraz większy chaos nazewniczy.

Z tej przyczyny wynika we współczesnym słownictwie polskim jego niezwykła

polisemiczność i synonimiczność. Por. K. Handke, Polskie nazewnictwo botaniczne oczami

językoznawcy , [w:] Historia leków naturalnych , t. IV, Warszawa 1993, s. 17.

Istnieją oczywiście tłumacze interesujący się Biblią z pozycji laickich (Witwicki, Sandauer),

jednakże większość z nich dokonuje translacji z powodów, które podałem powyżej.

Zaznaczyć zarazem trzeba, że prekursorem w dziedzinie przybliżania tekstu Pisma dla ludzi

niewykształconych był Castellione, który w 1555 roku wydał francuski przekład Biblii

charakteryzujący się oryginalną metodą tłumaczenia swobodnego. Por. I. Kwilecka,

Staropolskie przekłady Biblii i ich związki z biblistyką europejską. Zarys problematyki , [w:] Biblia

a kultura Europy, t. II, przypis 9, Łódź 1992, s. 275.

Proces tłumaczenia polegający na przebijaniu się tłumaczy przez różne warstwy tekstu,

tradycji, translacji pośrednich i bezpośrednich pokazuje w sposób niezwykle interesujący

I. Kwilecka, dz. cyt., s. 59–89; zob. także artykuł tej autorki O swobodnych średniowiecznych

przekładach biblijnych ( na przykładzie tłumaczeń francuskich, czeskich i polskich ), „ Język Polski”,

1978, nr 58.

Z PROBLEMATYKI TŁUMACZEŃ NAZW REALIÓW BIBLIJNYCH

241

Takie nastawienie implikuje potrzebę naukowych badań, również filologicznych,

aby przekład był nie tylko poprawny, ale i zrozumiały 6 .

Analiza porównawcza – taką przyjmuję metodę pracy – pokaże jak tłumacze

radzą sobie z tą, trudną przecież, sztuką przekazu; z – nie prostą – sztuką

tłumaczenia w sensie przybliżania, wytłumaczenia właśnie, wyjaśnienia tekstu

poprzez takie, a nie inne sposoby translacji realiów biblijnych.

Powyższe uwagi dobrze wprowadzają nas w zagadnienia. Przy ich

omawianiu już na wstępie trzeba skonstatować, że temat ten nie zajmuje w

literaturze naukowej należnego mu miejsca 7 . Jak dotychczas na gruncie polskim

zajmowała się nimi Irena Kwilecka. Jej badania mają charakter pionierski i

wciąż oczekują na jeszcze bardziej kompleksowe opracowanie 8 . Ale również w

Naturalnie współczesny rozwój zainteresowań Biblią wiąże się nie tylko z ewangelizacją czy

rozwojem teologii biblijnej.

Nauki empiryczne są nią zainteresowane wobec czysto poznawczego charakteru Pisma

Świętego . Najpierw dlatego, że Biblia jest dokumentem swoich czasów. Ponadto dlatego, że od

niemal dwóch tysiącleci wpływała na kształtowanie i rozwój kultury europejskiej. Wykopaliska

archeologiczne na Bliskim Wschodzie, a przede wszystkim odkrycia rękopisów w Qumran

sprawiają, że coraz więcej dziedzin współczesnej nauki zaczęło się Biblią interesować. A zatem nie

tylko archeologia czy paleografia, ale historia starożytna, historia literatur starożytnych i

współczesnych, historia kultury i sztuki, językoznawstwo, a nawet takie dziedziny biologiczne, jak

zoologia i botanika.

Myślę o literaturze typowo filologicznej i dotyczącej materiału językowego z obszaru

języków słowiańskich. Istniejące biblijne opracowania encyklopedyczne czy leksykony mają raczej

charakter przewodnika wyjaśniającego konkretny biblijny tekst. Por. np. Realia biblica,

geographica, naturalia, archaeologica quibus compendium introductionis biblicae, auctore

Martino Hagen, Parisiis 1914; W. Corswant, Dictionnaire d’archéologie biblique , Paris 1956;

H. G. Liddell, R. Scott, A Greek–English Lexicon , Oxford, brak daty wydania; W. F. Arndt,

G. F. Wilbur, A Greek–English Lexicon of the New Testament and Other Early Christian

Literature , Chicago 1957; Fauna and Flora of the Bible , London 1972; H. L. Molenke, Plants

of the Bible , New York 1952.

Realiami biblijnymi zajmował się też Z. Poniatowski w książce Nowy Testament w

świetle statystyki językowej , Warszawa 1971.

I. Kwilecka, Ze studiów ..., s. 68–89.

O swoich planach badawczych pisze I. Kwilecka: „W przyszłości zamierzam przedstawić cykl

artykułów poświęconych realiom biblijnym dotyczącym innych dziedzin: 2. Nazwy roślin i

przyrządzanych z nich potraw lub wonności, 3. Nazwy materiałów odzieżowych i sporządzanych z

nich części ubioru, 4. Nazwy metali, kamieni szlachetnych i ozdób z nich wyrabianych, 5.

Naczynia, miary, wagi, monety, 6. Nazwy zawodów, urzędów oraz godności duchownych i

świeckich.”, tamże, przypis 1, s. 68.

Por. też mój artykuł omawiający w jednej ze swych części wybrane realia biblijne, Jan Jakub

Wujek Nowego Testamentu wierny i szczyry tłumacz, [w:] Jan Jakub Wujek tłumacz Biblii na język

242

EUGENIUSZ GIEPARDA

teoretycznych wypowiedziach innych badaczy dotyczących ogólnej

problematyki przekładu trudno znaleźć zadowalającą wypowiedź ujmującą to

zagadnienie całościowo. Co najwyżej pojawiają się tu i ówdzie jednostkowe i

jakby na marginesie wypowiedziane zdania, które pokazują konieczność

opracowania – choćby skrótowego – teoretycznej problematyki realiów. Teoria ta

musi stanowić podstawę do badań konkretów językowych, w naszym przypadku

zawartych w tekście Pisma Świętego 9 .

Istotne uwagi dotyczące teoretycznego opracowania miejsca realiów w

tekście literackim podaje B. Ilek w artykule Granice ścisłości znaczeniowej w

tłumaczeniu literatury pięknej 10 . Autor podejmuje tę sprawę w kontekście

ścisłości przekładanego tekstu. Otóż, mówiąc o realiach, wprowadza zagadnienie

funkcji reale, jaką spełnia ono w danym tekście. „[...] Ścisłość przy wyborze

przekładanych odpowiedników nie musi być zawsze absolutna. Stopień ścisłości

w przekładzie literatury pięknej określa funkcja wyrazu w danym tekście.

Decydujący jest fakt, w jakim stopniu dobrany wyraz pomoże czytelnikowi

Por. W. Jabłoński, Zagadnienie przekładów z języków orientalnych zilustrowanych na

materiale chińskim , [w:] O sztuce..., s. 61 i 63; K. Kumaniecki, Nad prozą antyczną , tamże, s.

99–109; K. Dedecius, Uwagi o teorii i praktyce przekładu artystycznego , [w:] Przekład

artystyczny. O sztuce tłumaczenia księga druga , red. W. Pollak, Wrocław 1975, s. 21 i 25–26. J.

Parandowski, O znaczeniu i godności tłumacza, [w:] O sztuce..., s. 14; J. Iwaszkiewicz,

Przekłady z Pabla Nerudy , tamże, s. 246; K. Iłłakowiczówn a, Kilka słów o przypadkowych

tłumaczeniach , tamże, s. 241; P. Hertz, O tłumaczeniu ksiąg , tamże, s. 207 i 230; K. Górski,

Nowy Testament Scharffenbergera , [w:] Z historii i teorii literatury. Seria druga , Warszawa 1964,

s. 113.

L. Moszyński, Piśmiennictwo cyrylometodiańskie jako płaszczyzna wzajemnych kontaktów

chrześcijańskiego Wschodu z Zachodem , [w:] Wokół języka. Rozprawy i studia poświęcone

pamięci profesora Mieczysława Szymczaka , Wrocław 1988, s. 281–289; M. Karplu k, Nazwy

ubiorów w języku polskim do roku 1600 , „Język Polski”, 1992, LXXII, s. 39–42; M.

Wolniewicz, Czy Jan Chrzciciel jadał szarańczę?, „W drodze”, 1993, 8, s. 105–109; K.

Górski, Staropolska ‘opoka’ i ‘kamień’ , [w:] K. Górski, Z historii i teorii literatury. Seria

druga, Warszawa 1964, s. 338–339; Z. Żabiński, Trzydzieści srebrników, „Collectanea

Theologica”, 1973, 43, s. 65–75; A. Klawek, Cierniem ukoronowanie Chrystusa Pana, „Kurier

Paznański”, 1918, 73, (oraz w numerach następnych repliki na ten tekst); J. Frejlak, Biblia –

źródło wiedzy o florze starożytnego Wschodu , „W drodze”, 1984, 5, s. 60–69.

Prekursorem badań nad realiami był jednak Sz. Budny, który w wydaniu swojego Nowego

Testamentu z 1574 roku dał wiele swoich uwag translatorskich, również dotyczących przekładania

nazw realiów biblijnych. Por. H. Merczyng, Szymon Budny jako krytyk tekstów biblijnych ,

Kraków 1913.

B. Ile k, Granice ścisłości znaczeniowej w tłumaczeniu literatury pięknej , [w:] Przekład

artystyczny..., s. 99–108.

polski , Łódź 1994, s. 123–135.

Z PROBLEMATYKI TŁUMACZEŃ NAZW REALIÓW BIBLIJNYCH

243

konstruować sytuację, orientować się w temacie, zrozumieć podsunięte problemy

i wniknąć w sens poszczególnych fragmentów i całego dzieła. [...] Wyrazy

oznaczające realia mają nierzadko charakter terminów i nic dziwnego, że

tłumacze dążąc do ścisłości, często uciekają się do różnych sposobów

wyjaśniania. Wysiłek ten można uznać za słuszny jedynie wtedy, kiedy opis

wyjaśniający daje informację niezbędną do zrozumienia sytuacji. [...] Ale zwykle

wyraz oznaczający realia nie ma tego wtórnego funkcyjnego przeznaczenia i

wtedy objaśnienie byłoby w przekładzie zbytecznym obciążeniem” 11 . Nie sposób

nie zgodzić się z tą uwagą. W interesujących nas tekstach biblijnych nie

wszystkie realia mają podobne funkcje. Jeśli np. uboga wdowa wrzuca do

skarbony mały pieniążek o znikomej wartości, to przecież w całości wypowiedzi

bardzo istotne jest, aby tłumacz w oddaniu tego reale uwypuklił rzeczywiście

niski nominał pieniądza, który jednak w sensie moralnym ma większą wartość

niż wszystkie inne bogate ofiary składane przez przechodzący lud. Jeśli

przypowieść o nielitościwym dłużniku porównuje ogromną wartość darowanego

długu z niewielką sumą, której nie oddał prześladowany, to tłumaczenie tego

reale także powinno wyraźnie określić dużą różnicę ukazującą znaczącą funkcję

reale w całości wypowiedzi. Ale jeśli św. Paweł prosi jednego z braci, aby ten,

gdy do niego przybędzie, zabrał ze sobą także pozostawioną wcześniej tunikę –

rozumiemy, że takie czy inne tłumaczenie (przybliżenie) tego reale nie będzie

miało większego znaczenia dla sensu wypowiedzi, co najwyżej spowoduje

podkreślenie lub osłabienie kolorytu biblijnego fragmentu 12 . Idąc więc za

celnym spostrzeżeniem Ilka, należy w badaniach wyróżnić dwa podstawowe

rozumienia realiów ze względu na ich znaczenie w tekście: 1) funkcyjne

(spełniające funkcję znaczącą w tekście) oraz 2) niefunkcyjne (nie mające

takiego znaczenia).

Por. tamże, s. 105.

Zagadnieniami tłumaczenia Biblii w zależności od adresata translacji, a także problemami

hermeneutycznymi związanymi z przekładami tekstów biblijnych, wreszcie tematyką realiów

biblijnych zajmuje się profesor C. Buzzetti z Uniwersytetu Gregoriańskiego w Rzymie. Autor

wszystkie te zagadnienia ujmuje w szerokim kontekście pedagogiki odbioru utworów literackich.

Niestety mimo kwerend w rzymskich bibliotekach udało mi się zdobyć tylko kilka jego artykułów

wraz z książką La Bibbia e la sua comunicatione , Torino 1987, oraz w bogatej i dobrze

zorganizowanej bibliotece Institut Catolique a Paryżu książkę La parola tradotta. Aspetti

linquistici, ermeneutici e teologici della traduzione della Sacra Scrittura, Brescia 1973, co stanowi

zaledwie maleńki fragment dorobku tego autora. Przytaczam te prace, bo jestem przekonany, że w

pracach filologów polskich zajmujących się problematyką przekładów Biblii (oraz w ogóle teorią

przekładu) mogą one wyjaśnić i uporządkować niejedno zagadnienie teoretyczne i praktyczne w

translacjach. Już tutaj też formułuję postulat badawczy, by bliżej zainteresować się tym autorem,

który – jak się wydaje – w naszych polskich badaniach m.in. nad nazwami realiów biblijnych może

być bardzo pomocny.

chwast albo kąkol, trawa i siano - problematyki tłumaczeń nazw realiów biblijnych.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: