GRAMATYKA TEKSTU A PRZEK£AD BIBLIJNY.pdf

Studia Judaica 4: 2001 nr 1-2(7-8) s. 1-25

Artyku‡y

Marek Piela

Uniwersytet Jagielloæski, Krak ó w

GRAMATYKA TEKSTU A PRZEK£AD BIBLIJNY

– REGU£Y NIEPOWTARZANIA SK£ADNIK Ó W

Tekst okre œ la siŒ jako sp ó jny (koherentny), je¿eli stanowi on pewn„

tre œ ciow„ ca‡o œæ , czego warunkiem jest m.in. jedno œæ tematyczna, pole-

gaj„ca na tym, ¿e ka¿de kolejne zdanie zawiera informacjŒ, kt ó ra by‡a ju¿

zawarta w jednym z poprzedzaj„cych zdaæ. 1 InformacjŒ tŒ wprowadza siŒ

ponownie za pomoc„ tych samych co wcze œ niej œ rodk ó w jŒzykowych,

np. watt å bon å ’ el qirben å wlo noda ‘ ki b å’ u ’ el qirben å ; NP (obja œ nienia

skr ó t ó w na koæcu artyku‡u): A chocia¿ dosta‡y siŒ do ich brzucha, jednak

nie by‡o zna æ , ¿e dosta‡y siŒ do ich brzucha (Rdz 41,21). Mo¿na te¿ po-

s‡u¿y æ siŒ anafor„ gramatyczn„, np. ‘ al cawwre hamml å› im h å’ elle [ … ]

‘ al cawwrehem; NP: na karkach tych kr ó l ó w [ … ] na ich karkach (Joz

10,24), lub leksykaln„: ws å raj ’ e š e ™ ’ abr å m [ … ] s å raj; NP: A Saraj, ¿ona

Abrama [ … ] Saraj (Rdz 16,1-2), wreszcie elips„: wqir ‘ u lbab › em w ’ al

bigde › em; NP: Rozdzierajcie swoje serca, a nie swoje szaty (Joel 2,13).

Elipsa i anafora sprawiaj„, ¿e tekst nie jest tak d‡ugi, „ rozdŒty ” , jak by‡by

tekst, w kt ó rym by ich nie zastosowano. U¿ycie ich ma zwiŒkszy æ „ wy-

dajno œæ” tekstu. 2 W niekt ó rych jŒzykach (np. w angielskim i w polskim)

unika siŒ powtarzania tych samych wyraz ó w w bliskim s„siedztwie ze

wzglŒd ó w nie tylko „ ekonomicznych ” , ale te¿ stylistycznych, i np. wpro-

wadza siŒ synonim, kt ó ry wcale nie powoduje, ¿e tekst staje siŒ kr ó tszy

w por ó wnaniu z wersj„, w kt ó rej powt ó rzono by ten sam wyraz. 3 JŒzyki

1 Encyklopedia jŒzykoznawstwa og ó lnego, red. K. P o l a æ s k i, wyd. 2, Wroc‡aw 1999,

s. 547, s.v. Sp ó jno œæ syntaktyczna (koherencja), s. 638-639, s.v. Wska Ÿ niki nawi„zania.

2 R.-A. de B e a u g r a n d e, W.U. D r e s s l e r: WstŒp do lingwistyki tekstu, t‡.

A. S z w e d e k, Warszawa 1990, s. 31, 96, 99.

3 E.A. N i d a: Toward a Science of Translating, Leiden 1964, s. 73.

MAREK PIELA

r ó ¿ni„ siŒ sposobami nadawania tekstom sp ó jno œ ci i – w przek‡adzie ekwi-

walentnym dynamicznie, czyli takim, na kt ó ry odbiorca ma reagowa æ

podobnie, jak na orygina‡ reaguje jego odbiorca 4 – sposoby utrzymywa-

nia sp ó jno œ ci tekstu powinny by æ zgodne z normami jŒzyka docelowego.

Je œ li chodzi o jŒzyk hebrajski (i aramejski) biblijny oraz wsp ó ‡czesn„

polszczyznŒ (a tak¿e inne jŒzyki europejskie, jak na to wskazuj„ przy-

toczone dalej t‡umaczenia), to najbardziej widoczna r ó ¿nica miŒdzy nimi

polega na tym, ¿e w hebrajskim dopuszczalne i czŒste s„ powt ó rzenia tych

samych wyraz ó w czy ich grup w bliskim s„siedztwie, a w polszczy Ÿ nie

uchodz„ one za cechŒ stylu rozwlek‡ego (z powodu zbyt rzadkiego u¿y-

wania anafory i elipsy) lub prymitywnego (z powodu u¿ywania w bliskim

s„siedztwie tych samych wyraz ó w) 5 i dopuszcza siŒ je tylko w tekstach

naukowych czy prawniczych, 6 gdzie precyzja znaczeniowa i to¿samo œæ

sensu s„ znacznie wa¿niejsze ni¿ wzglŒdy stylistyczne (anafora czy elipsa

nierzadko umo¿liwia alternatywne interpretacje tekstu; terminy naukowe

nie powinny mie æ synonim ó w), a tak¿e w tekstach poetyckich. Przek‡ad

dos‡owny, czyli zachowuj„cy owe powt ó rzenia mo¿e zatem polskiemu od-

biorcy wydawa æ siŒ rozwlek‡y 7 lub stylistycznie prymitywny, co oznacza

brak ekwiwalencji dynamicznej, gdy¿ orygina‡ nie by‡ prawdopodobnie

tak oceniany przez pierwotnych odbiorc ó w. Mimo wielo œ ci autor ó w bib-

lijnych wymienione cechy stylistyczne s„ w‡a œ ciwe prawie ca‡ej Biblii

(z wyj„tkiem tekst ó w poetyckich), zatem jest bardziej prawdopodobne,

¿e wynika‡y one z konwencji stylistycznych, ni¿ ¿e by‡y przejawem indy-

widualnego, „ nieudolnego ” stylu danego autora. Dlatego te¿ w przek‡a-

dach dynamicznych (GN, GNB, FC 8 ) usuwa siŒ powt ó rzenia, kt ó re mog„

4 Jest to najog ó lniej sformu‡owana zasada ekwiwalencji dynamicznej – zob. E.A. N i -

d a, jw.; E.A. N i d a, Ch.R. T a b e r: The Theory and Practice of Translation, Leiden

1969. 5 O zr ó ¿nicowaniu jŒzyk ó w pod wzglŒdem dopuszczalno œ ci powt ó rzeæ pisze L.J. D e

R e g t: Participants in Old Testament Texts and the Translator. Reference Devices and

their Rhetorical Impact, Assen 1999, s. 71. O obowi„zuj„cej w jŒzyku polskim regule

niepowtarzania sk‡adnik ó w u¿ytych w poprzedzaj„cym kontek œ cie, nawet w osobnym

zdaniu, pisze H. W r ó b e l: Gramatyka jŒzyka polskiego, Krak ó w 2001, s. 236. Autor

stwierdza, ¿e powt ó rzenia s„ dopuszczalne, gdy spoczywa na nich akcent zdaniowy, lub

gdy maj„ walor stylistyczny.

6 R.-A. de B e a u g r a n d e, W.U. D r e s s l e r, jw., s. 89-90.

7 Wspominam o tym w artykule Uwagi o przek‡adzie ksi„g protokanonicznych Sta-

rego Testamentu w Biblii Warszawsko-Praskiej ks. bpa K. Romaniuka, „ ZN UJ. Prace

JŒzykoznawcze ” 120: 2000, s. 133-134.

8 Nie uwzglŒdniam w artykule przek‡adu La Bible de JØrusalem (Paris 1998), gdy¿

okazuje siŒ on dos‡owny w wiŒkszo œ ci omawianych przeze mnie miejsc, zw‡aszcza tam,

gdzie dos‡owno œæ wp‡ywa ujemnie tylko na styl, nie zaciemniaj„c znaczenia.

GRAMATYKA TEKSTU A PRZEK£AD BIBLIJNY

razi æ wsp ó ‡czesnego odbiorcŒ europejskiego. W polskich przek‡adach po-

wt ó rzenia te z regu‡y zachowano.

Liczne s„ w tek œ cie hebrajskim Biblii (dalej: TH) powt ó rzenia wi„-

¿„ce siŒ z kilkakrotn„ wzmiank„ o tym samym zdarzeniu. Przek‡ad do-

s‡owny mo¿e wyda æ siŒ odbiorcy szczeg ó lnie rozwlek‡y, gdy¿ powtarzaj„

siŒ w nim nie pojedyncze wyrazy, lecz ca‡e ich grupy i zdania. 9 NajczŒ œ -

ciej dwukrotny opis tego samego zdarzenia wynika st„d, ¿e najpierw opi-

sane jest czyje œ polecenie, zamiar itp., a potem ich wykonanie. Najob-

szerniejszy fragment zredagowany wed‡ug tego schematu odnajdujemy

w Wj 25-30; 35-40, gdzie najpierw przytoczono polecenia wydane Moj-

¿eszowi w zwi„zku z budow„ przeno œ nego sanktuarium, a potem jego

wykonanie. Oba te opisy prawie niczym siŒ nie r ó ¿ni„ (zmianie uleg‡a

tylko modalno œæ i czas), jednak ze wzglŒdu na ich obszerno œæ powtarzane

wyra¿enia nie s„siaduj„ ze sob„ w tek œ cie, wiŒc w dos‡ownym przek‡a-

dzie nie jest to ra¿„ce. Natomiast w przytoczonych ni¿ej fragmentach

wystŒpuj„ce w TH powt ó rzenia usuniŒto w przek‡adach dynamicznych

w obawie, ¿e mog‡yby by æ negatywnie odebrane przez czytelnika jako

element stylu rozwlek‡ego lub prymitywnego:

(1) Joz 10,24: qir⁄u simu ’ eƒ ra'le¤em ‘ al cawwre hamml å ¤im h å’ elle wa-

jjiqr⁄u wajj å simu ’ eƒ ra'lehem ‘ al cawwrehem; BT: «Zbli¿cie siŒ i postaw-

cie wasze nogi na karkach tych kr ó l ó w». Zbli¿yli siŒ i postawili swe nogi na

ich karkach; GN: »Treten vor und setzt euren Fu ß auf den Nacken dieser

K ö nige!«; GNB: to come and put their feet on the necks of the kings. They

did so; FC: «Venez poser le pied sur le cou de ces rois.» Les chefs obØirent;

MP: „ Podejd Ÿ cie i postawcie nogi na karkach tych kr ó l ó w! ” Dow ó dcy po-

deszli wiŒc i zrobili, jak im kaza‡ Jozue.

W GNB pos‡u¿ono siŒ proform„ (did so), w GN w og ó le pominiŒto

opis wykonania polecenia, czyli eksplicytn„, w TH informacjŒ o jego

wykonaniu przeformu‡owano na implicytn„, co jest w tym kontek œ cie do-

puszczalne, gdy¿ wykonanie polecenia jest tu oczywiste. Natomiast w FC

pos‡u¿ono siŒ elips„, gdy¿ nie podano, kogo (czego) pos‡uchali wodzo-

wie. W BT natomiast zachowano wszystkie powt ó rzenia wystŒpuj„ce

w TH. Oczywi œ cie, w TH tak¿e mo¿liwa by‡aby proforma (np. Rdz 6, 22)

lub pozostawienie implicite informacji o spe‡nieniu rozkazu Jozuego (np.

2 Krl 10, 23), mo¿na wiŒc przypuszcza æ , ¿e powt ó rzenie jest w TH œ rod-

kiem stylistycznym, dziŒki kt ó remu tekst by‡ odczuwany jako literacki. 10

9 L.J. D e R e g t, jw., s. 71.

10 M. P i e l a, jw., s. 134. Jako paralelŒ mo¿na przytoczy æ fragment poematu Enuma

eli š (IV 23-26), gdzie polecenie i opis jego wykonania ujŒto w prawie takiej samej formie.

W pe‡ni„ce funkcjŒ poetyck„ powt ó rzenia w bliskim s„siedztwie tych samych zwrot ó w

MAREK PIELA

W TH takie powt ó rzenia wystŒpuj„ znacznie czŒ œ ciej ni¿ w oryginalnych

tekstach polskich, angielskich czy niemieckich i s„ wobec tego znacznie

mniej nacechowane stylistycznie (pierwotnemu odbiorcy TH nie wyda-

wa‡y siŒ tak osobliwe, jak mog„ wydawa æ siŒ wsp ó ‡czesnym odbiorcom

przek‡ad ó w dos‡ownych), dlatego te¿ autorzy przek‡ad ó w dynamicznych

uznali, ¿e stylistycznym ekwiwalentem jest przek‡ad wolny od powt ó -

rzeæ. Jednak mo¿na tu broni æ przek‡ad ó w dos‡ownych, gdy¿ powt ó rzenie

mo¿e by æ przez wsp ó ‡czesnego czytelnika odebrane pozytywnie jako

egzotyzm, element stylu biblijnego i ciekawa informacja o zwyczajach jŒ-

zykowych panuj„cych w kulturze, w kt ó rej powsta‡ orygina‡. 11 Wresz-

cie w zacytowanym miejscu powt ó rzenie cho æ by czŒ œ ciowo zachowane

w przek‡adzie podkre œ la pewien dramatyzm sceny upokorzenia pokona-

nych kr ó l ó w, czego brak zw‡aszcza w GN. Zauwa¿my, ¿e przek‡ady

dynamiczne Joz 10,24 s„ kr ó tsze ni¿ TH i t‡umaczenie dos‡owne, cho æ na

og ó ‡ przek‡ad dynamiczny bywa d‡u¿szy od orygina‡u. 12 Istotn„ wad„ prze-

k‡adu BT jest zachowanie zbŒdnych w jŒzyku polskim zaimk ó w dzier-

¿awczych (wasze nogi, swe nogi). 13

(2) 1 Krl 13,13: ‹ i⁄ š u li ha ‹ amor wajja ‹ b š u lo ha ‹ amor; BP: Osiod‡ajcie mi

os‡a. I osiod‡ali mu os‡a; GN: »Sattelt mir meinen Esel«; GNB: to saddle his

obfituje te¿ akkadyjski hymn do Isztar (w: J. H u e h n e r g a r d: A Grammar of Akkadian,

Cambridge 1993, s. 406, 419-420).

11 O tym, ¿e tego rodzaju powt ó rzenia s„ odczuwane jako element stylu biblijnego, œ wiad-

czy ich obecno œæ w stylizacjach biblijnych, np. w powie œ ci V. P Æ r a l a Kochankowie

i mordercy (t‡. E. W i t w i c k a, Katowice 1988, s. 36, 56, 113, 295, 427). O tym, ¿e pew-

ne cechy jŒzyka orygina‡u, uwidocznione w przek‡adzie dos‡ownym, mog„ by æ ciekawe

dla odbiorcy i akceptowane przez niego, pisze R. L e w i c k i (Obco œæ w odbiorze prze-

k‡adu, Lublin 2000, s. 35-37, 136-137). Oczywi œ cie, przytoczone przek‡ady dynamiczne

s„ dobre w tym sensie, ¿e s„ realizacj„ zasad ekwiwalencji dynamicznej, sformu‡owanych

przez teoretyk ó w tego typu przek‡adu, kt ó rzy przyznaj„ za zwolennikami dos‡owno œ ci, ¿e

przek‡ad dos‡owny zawiera wiele informacji o odleg‡ej kulturze, jednak zwracaj„ uwagŒ,

¿e odbiorca nie mo¿e na jego podstawie stwierdzi æ , jak by‡ przyjmowany orygina‡ przez

pierwotnych odbiorc ó w, i np. oceni æ , czy orygina‡ jest dzie‡em wybitnym, czy miernym

(E.A. N i d a, jw., s. 25-26). Nale¿y podkre œ li æ , ¿e nie ka¿da dos‡owno œæ informuje o egzo-

tycznej kulturze. Dos‡owno œæ jest dopuszczalna w przek‡adzie, o ile nie k‡ ó ci siŒ z istnie-

j„cymi elementami systemu jŒzyka docelowego.

12 E.A. N i d a, jw., s. 129-132; 174-175; E.A. N i d a, Ch.R. T a b e r, jw., s. 163-168;

E.A. N i d a: Signs, Sense, Translation, Bible Society of South Africa, 1991, s. 133-134.

13 Nie mo¿na tu broni æ BT argumentem, ¿e zachowane w przek‡adzie, zbŒdne z punktu

widzenia normy jŒzyka polskiego zaimki tak¿e bŒd„ odebrane pozytywnie jako egzotyzm.

Wydaje siŒ bowiem, ¿e odbiorca przek‡adu ‡atwiej przyjmuje odstŒpstwa od norm jŒzyka

docelowego w zakresie sk‡adni tekstu ni¿ pogwa‡cenie regu‡ sk‡adni zdania. Wreszcie oma-

wiane powt ó rzenia wystŒpuj„ w TH rzadziej ni¿ zbŒdne w przek‡adzie zaimki dzier¿aw-

cze, wiŒc zachowane w przek‡adzie nie s„ tak natrŒtnym „ sygna‡em obco œ ci ” jak zaimki.

GRAMATYKA TEKSTU A PRZEK£AD BIBLIJNY

donkey for him. They did so; FC: «PrØparez-moi mon â ne!» Ses fils sellŁrent

l ’â ne; MP: kaza‡ synom osiod‡a æ os‡a. Gdy osio‡ by‡ gotowy do jazdy …

W przek‡adach dynamicznych usuniŒto powt ó rzenia ca‡kowicie (GN

– implicite informacja o spe‡nieniu polecenia, GNB – proforma) lub

czŒ œ ciowo (FC – polecenie sformu‡owane bardziej og ó lnie ni¿ opis jego

wykonania), i rzeczywi œ cie wydaj„ siŒ one tu lepsze ni¿ BP. Trudno

bowiem znale Ÿæ dla zachowanego powt ó rzenia jak„ œ funkcjŒ – mo¿e ewen-

tualnie retardacja, i wtedy ekwiwalentny funkcjonalnie by‡by przek‡ad

FC, w kt ó rym efekt retardacji jest uzyskany, a zarazem stylistycznie jest

ten przek‡ad bardziej naturalny ni¿ BP, tj. pod wzglŒdem stylu nie od-

biega od oryginalnych tekst ó w francuskich, tak jak orygina‡ nie odbiega

stylistycznie od wielu innych fragment ó w TH.

(3) Joz 8,18: n • e bakki§on ’ a š er bj å §¤ å ’ el h å‘ aj [LXX: h å‘ ir] [ … ] wajje •

jho š ua ‘ bakki§on ’ a š er bj å §o ’ el h å‘ ir [niekt ó re rŒkopisy hebr.: h å‘å j]; BT:

«Podnie œ oszczep, kt ó ry trzymasz w rŒce, przeciw Aj [ … ]». I podni ó s‡ Jo-

zue oszczep, kt ó ry trzyma‡ w rŒce, przeciw miastu; BR: Wyci„gnij teraz

tw ó j oszczep, kt ó ry masz w rŒku, w stronŒ Aj [ … ] I wyci„gn„‡ Jozue w stro-

nŒ Aj oszczep, kt ó ry trzyma‡ w rŒce; GNB: the LORD said to Joshua, „ Point

your spear at Ai [ … ] ” Joshua did as he was told; GN: »Richte dein Schwert

gegen Ai! [ … ] Josua tat es; FC: «Brandis ta lance en direction d ’ A ï [ … ]

JosuØ obØit; MP: „ Zwr óæ w stronŒ Aj oszczep, kt ó ry trzymasz w rŒce! ” Jo-

zue spe‡ni‡ polecenie.

Tu odmienne wersje TH r ó ¿ni„ siŒ nieco pod interesuj„cym nas

wzglŒdem: w rŒkopisie B19 A dziŒki anaforze leksykalnej (h å‘ aj-h å‘ ir)

unikniŒto powt ó rzenia wystŒpuj„cego w LXX (ten polin – ten polin),

i w niekt ó rych rŒkopisach hebrajskich (h å‘ aj-h å‘å j) 14 oraz w opartym na

nich przek‡adzie BR. Przek‡ad BT jest tu bardziej dos‡owny ni¿ BR,

w tym ostatnim bowiem zgodnie z wymogami polskiej stylistyki wprowa-

dzono pewne, bardzo niewielkie zr ó ¿nicowanie: masz-trzymasz, w rŒku-

-w rŒce. Znacznie wiŒksze zmiany, skracaj„ce tekst, wprowadzono w prze-

k‡adach dynamicznych: w GN proforma, w FC elipsa, w GNB anafora

leksykalna.

(4) 1 Sm 25,13: ‹ i'ru ’ i š ’ eƒ ‹ arbo wajja ‹ gru ’ i š ’ eƒ ‹ arbo; NP: Przypaszcie

ka¿dy sw ó j miecz! I przypasa‡ ka¿dy sw ó j miecz; GN: »Schnallt die Schwer-

ter um!« befahl David; GNB: „ Buckle on your swords! ” he ordered, and

they all did; FC: «Que chacun prenne son ØpØe!» Chacun passa son ØpØe

dans sa ceinture.

14 Zak‡adam, ¿e w tych kilku rŒkopisach, w kt ó rych w wypowiedzi narratora jest h å‘å j

(wg BHS), forma h å‘ aj wystŒpuje tak¿e w przytoczonej wypowiedzi Boga, cho æ z aparatu

krytycznego BHS nie wynika to w spos ó b oczywisty.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: