Strona główna > Komunikacja alternatywna
Nauczanie dzieci w dużym stopniu oparte jest na przekazie słownym (w formie pisanej lub mówionej). Stąd rozumienie języka oraz komunikowanie się z drugą osobą są często uważane za kluczowe umiejętności niezbędne do tego, aby możliwa była efektywna edukacja. Nie wszystkie dzieci autystyczne mówią i nie zawsze ich mowa pełni funkcje komunikacyjne. Stąd konieczne jest wypracowywanie alternatywnych form porozumiewania się, które mogą być wykorzystywane m.in. właśnie w procesie ich edukacji. Jedną z takich form jest metoda Wspomaganej Komunikacji. Pomimo pozornej prostoty, jej stosowanie wymaga przestrzegania wielu zasad. Odpowiednio wprowadzana może stać się dla osób autystycznych skutecznym sposobem porozumiewania się z otoczeniem. Stwarza im też możliwość aktywnego uczenia się. W referacie zostaną zaprezentowane podstawowe założenia, zasady stosowania oraz możliwości wykorzystania metody Wspomaganej Komunikacji w procesie edukacji dzieci z autyzmem.
Metoda Wspomaganej Komunikacji, czy tez Ułatwionej Komunikacji (z ang. Facilitaded Communication) jest od lat wykorzystywana w terapii dzieci i dorosłych osób z autyzmem. Od momentu jej pojawienia się na początku lat osiemdziesiątych ubiegłego wieku, budzi wiele kontrowersji. Dotyczą one stopnia samodzielności wypowiadania się osoby wspomaganej. Pozorna prostota tej metody powodowała (i powoduje nadal) poczucie, że może być ona stosowana praktycznie przez każdą chętna osobę (rodzica, terapeutę) w stosunku do każdego niemówiącego dziecka. W opracowaniu tym spróbuję odnieść się do różnych mitów i przekonań, które przez lata nagromadziły się wokół metody UK. Swoje rozważania będę odnosiły do dzieci i dorosłych osób z autyzmem, choć niektóre z nich równie dobrze mogłyby dotyczyć pracy z dziećmi z innymi problemami rozwojowymi.
Autyzm dziecięcy jest całościowym zaburzeniem rozwoju. Dotyka wszystkich obszarów funkcjonowania dziecka. Jednym z najbardziej znaczących problemów obserwowanych u tej grupy dzieci są deficyty w zakresie komunikowania się z otoczeniem. Deficyty te są jakościowe i według Międzynarodowej Klasyfikacji Zaburzeń Psychicznych i Zaburzeń Zachowania ICD-10 powinny przejawiać się przynajmniej w jednym z następujących obszarów:
Problemy komunikowania się dzieci autystycznych nie dotyczą tylko porozumiewania się z rodzicami, czy terapeutami. Mają ogromny wpływ na możliwość prowadzenia z nimi edukacji. W konsekwencji ograniczają autystom szansę na choćby częściowo samodzielne się dorosłe życie. W oczywisty sposób wpływają na kształtowanie się ich poczucia tożsamości oraz relacji z otoczeniem.
Analiza doniesień z literatury, jak również moje dwunastoletnie doświadczenie w pracy z dziećmi autystycznymi wskazują, że wypracowanie komunikowania się autysty z otoczeniem jest ogromnym krokiem na drodze wychodzenia z choroby i umożliwia bardziej efektywne prowadzenie terapii. Sami rodzice kładą duży nacisk na mowę dziecka. Niektórzy z nich uważają, że jeśli dziecko zacznie mówić to znikną wszystkie pozostałe problemy. Tymczasem w praktyce tylko część dzieci z autyzmem zaczyna mówić, a spośród nich tylko niewielka część posługuje się mową do komunikowania się z innymi osobami. U mówiących dzieci z autyzmem często obserwujemy echolalie, problemy z prawidłowym nazywaniem, doborem słów, składnią itp. Ich wypowiedzi są mało rozbudowane, czasem są to po prostu pojedyncze słowa. W tej sytuacji wydaje się więc, że metoda Wspomaganej Komunikacji może stanowić rozwiązanie niektórych z tych problemów.
O czym należy pamiętać rozpoczynając z autystą pracę metodą Wspomaganej Komunikacji?
· Metoda UK nie jest metodą terapii autyzmu, umożliwia jedynie wyeliminowanie lub zmniejszenie problemów w komunikowaniu się autysty z otoczeniem.
· Przed rozpoczęciem pracy tą metodą konieczne jest podjęcie próby uruchomienia innych alternatywnych sposobów porozumiewania się, w szczególności gestów. Chodzi o to, aby nie ograniczać możliwości komunikowania się autysty z otoczeniem jedynie do metody UK. Wszystkie alternatywne sposoby porozumiewania się zwiększają bowiem możliwości dziecka, pozwalają na pełniejszy kontakt i relacje z otoczeniem.
· Aby wprowadzenie do pracy z dzieckiem lub dorosłą osobą z autyzmem metody Wspomaganej Komunikacji zakończyło się sukcesem, konieczne jest zapewnienie mu poczucia bezpieczeństwa, okazanie zaufania. Niezbędne jest także istnienie u autysty motywacji do kontaktu.
· Osoby autystyczne mają problemy z wykonywaniem celowych ruchów. Potwierdzają to liczne badania prowadzone na świecie. W efekcie osoba autystyczna może rozumieć polecenie, chcieć je wykonać, ale samo działanie może być zablokowane. Problemy mogą dotyczyć rozpoczęcia ruchu, przerywania („zamrożenia”) wykonywania czynności, zakończenia podjętego działania. Dotyk może pomóc osobie autystycznej rozpocząć lub kontynuować świadome wykonywanie ruchu. Dlatego tak ważna jest w przypadku metody UK ocena stopnia i rodzaju wspomagania, którego potrzebuje autysta.
· Istotne jest także uświadomienie sobie, że prawdopodobnie nasza dotychczasowa wiedza o dziecku jest niepełna. Ze względu na obserwowane w autyzmie liczne stereotypie, problemy z odbiorem i integracją bodźców sensorycznych, rozumieniem i uzewnętrznianiem emocji, problemy w porozumiewaniu się z otoczeniem itd., dziecko autystyczne najczęściej nie jest w stanie w pełni ujawnić posiadanej przez siebie wiedzy i umiejętności. Stąd często dzieci z autyzmem oceniane są przez otoczenie jako upośledzone. W chwili, gdy autysta zacznie się z nami porozumiewać metodą UK może się okazać, że jego rozumienie sytuacji, samoświadomość, wiadomości są większe niż przypuszczaliśmy. Dla wielu rodziców i terapeutów uświadomienie sobie, że dziecko ma znacznie większe możliwości niż przypuszczali, jest niezwykle trudne, bo powoduje konieczność dokonania przewartościowań, zmiany dotychczasowego stosunku do dziecka, metod postępowania, a często także poradzenia sobie z poczuciem winy, że nie docenili oni dziecka.
· W pracy metodą UK trzeba zawsze pamiętać o przestrzeganiu pewnych zasad i reguł, niezależnie od stopnia zaawansowania posługiwania się tą metodą. Pozwoli to na uniknięcie wielu błędów. Wyeliminuje rozczarowania. W niektórych sytuacjach pozwoli na zwolnienie tempa pracy, danie wystarczającej ilości czasu autyście na pokonywanie kolejnych etapów na drodze do samodzielnego komunikowania się.
· Pracy metodą UK nie można traktować jako posłannictwa. Nie każdy rodzic, terapeuta może z niej korzystać. Nie każde dziecko jest w stanie skorzystać z takiej metody wspomagania w komunikowaniu się. Każde dziecko posługujące się metodą UK może osiągnąć inny poziom samodzielności w porozumiewaniu się. Nie można oczekiwać, że każda osoba autystyczna zacznie pisać zupełnie samodzielnie, ale należy do tego dążyć.
· Praca z osobą autystyczną metodą UK wiąże się nierozerwalnie z nawiązaniem z nią bardzo bliskiej relacji emocjonalnej. Jest to relacja porównywalna z tą, jaka tworzy się pomiędzy terapeutą a jego pacjentem w procesie psychoterapii. Biorąc pod uwagę fakt, że większość osób wspomagających nie ma doświadczenia w prowadzeniu psychoterapii, stwarza to niebezpieczeństwo nadużyć zarówno ze strony osoby wspomagającej, jak i samego autysty. Dlatego niezmiernie ważne jest jak najszybsze wprowadzanie do pracy z autystą kolejnych osób posługujących się metodą Wspomaganej Komunikacji, aby rozluźnić zbyt silną relację oraz zapewnienie sobie superwizji swojej pracy.
Metoda Wspomaganej Komunikacji może być prowadzona z wykorzystaniem obrazków, zdjęć, piktogramów, tablicy literowej, maszyny do pisania, komunikatora typu palmtop, komputera. To jaki rodzaj materiału wybierzemy zależy od wieku i możliwości dziecka, od miejsca i warunków w jakich pracujemy. Czasem ze względów finansowych, a także ze względu na łatwość noszenia przy sobie, można korzystać z tablicy literowej. Jest ona szczególnie przydatna w tych wszystkich sytuacjach, kiedy jesteśmy z dzieckiem poza domem, czy szkołą. Możemy jej używać w sklepie, na spacerze. Jej podstawową wadą jest jednak brak zapisu rozmowy. Jest to ważne ponieważ wielu autystów nie lubi korzystać z tablicy do UK właśnie dlatego, że nie widzi obrazu swoich słów.
Możliwość zapisywania rozmowy z osobą autystyczną jest ważna jeszcze z innych względów. Po pierwsze samemu autyście łatwiej jest wypowiadać się, jeśli może wrócić do wcześniejszego fragmentu rozmowy, zobaczyć napisane przez terapeutę, czy rodzica polecenie lub pytanie. Po drugie, w sytuacji gdy osoba autystyczna widzi co pisze, łatwiej jest się jej korygować, poprawiać błędy. Poza tym zapis rozmowy, szczególnie w formie wydruku pozwala łatwiej analizować sposób posługiwania się przez autystę językiem oraz oceniać robione przez niego postępy. Taką możliwość daje komputer, najlepiej z podłączoną drukarką. Warto zauważyć, że do pracy metoda UK nie potrzeba komputera najnowszej generacji. Wystarczy tylko, aby dało się na nim zainstalować dowolny edytor tekstów. Na marginesie chciałabym zaznaczyć, że dzieci autystyczne bardzo chętnie pracują na komputerze, a dodatkowa jego zalet jest możliwość korzystania z szerokiej gamy programów multimedialnych, które mogą być wykorzystywane w pracy z dzieckiem.
Wielu rodziców i nauczycieli nie chce wprowadzać do pracy z dzieckiem tablicy literowej, czy komputera i wykorzystywać metody UK z dwóch powodów: 1.dziecko mówi, choć w ograniczonym zakresie; 2. dziecko potrafi pisać ręcznie, choć jego pismo często jest niestaranne, mało czytelne. Chciałabym wyraźnie zaznaczyć, że metoda UK może być wykorzystywana w oby tych sytuacjach i ani mówienie przez dziecko, ani pisanie nie muszą wykluczać jej stosowania. Dlaczego? Otóż w przypadku wielu autystycznych dzieci, u których rozwija się mowa werbalna korzystanie z metody UK prowadzi do jej dalszego rozwoju. Prawdopodobnie jest to wynikiem zmniejszenia lęku dziecka, że nie zostanie zrozumiane przy próbie mówienia, bo wie ono, że zawsze będzie mogło napisać to co chce powiedzieć. To powoduje, że dziecko chętniej próbuje używać języka mówionego, odczuwa mniejszą presję na poprawność artykulacji itp. Ponadto pisanie na tablicy literowej, czy komputerze uczy dziecko formułowania swoich myśli, co jest dla niego dobrym treningiem przy posługiwaniu się mową werbalną. Zdarza się, że autyści, u których w mowie dominują echolalie, lub którzy mają trudności w prowadzeniu dialogu, bardzo dobrze sobie radzą pisząc na komputerze. Ich pisemne wypowiedzi są znacznie pełniejsze, często też bardziej osobiste. Chciałabym przy tym podkreślić, że mam na myśli osoby nie tylko piszące ze wspomaganiem, ale też te, które piszą całkowicie samodzielnie. Czas, którego potrzebowały, aby przejść od pisania ze wspomaganiem do samodzielnego pisania był bardzo różny i zależał od bardzo wielu czynników. Podobnie jest w przypadku pisania ręcznego. Wprowadzenie metody UK nie oznacza zaprzestania prowadzenia z dzieckiem ćwiczeń grafomotoryki, uczenia go ręcznego pisania. Jednak wielu dzieciom daje możliwość „ładnego” pisania, co zmniejsza ich niechęć do wypowiadania się w formie pisemnej.
Rolą osoby wspomagającej jest ułatwienie ruchu autyście poprzez podtrzymanie jego palca, dłoni, przedramienia, łokcia. Czasem wystarcza sam dotyk pomagający zainicjować rozpoczęcie ruchu. Stopień wspomagania musi być dostosowany do indywidualnych potrzeb osoby z autyzmem. Przygotowując się do pracy metodą UK należy zwrócić uwagę na:
· dominującą rękę osoby autystycznej - zawsze wspomagamy rękę dominującą i przy pracy siadamy lub stajemy od strony tej ręki;
· materiał, na którym pracujemy (obrazki, tablica literowa, klawiatura komputera) musi być tak ułożony, aby autysta nie miał trudności ze wskazywaniem, to znaczy nie za nisko i nie za wysoko, w odpowiedniej odległości od dziecka; istotne jest również dobre oświetlenie;
· osoba wspomagająca powinna stać lub siedzieć w taki sposób, aby mieć pełną swobodę ruchów i nie ograniczać w żaden sposób możliwości wykonywania ruchu przez osobę z ...
AGARR