ILUSTROWANA ENCYKLOPEDIA HISTORII ŁODZI_Z.NR_8.pdf

(2867 KB) Pobierz

459588804 UNPDF

issn 1731-092X

i l u s t r o w a n a

h i s t o r i i ł o d z i

o d w o j n y d o n i e p o d l e g ł o ś c i

m i a s t o w l a t a c h 1914 – 1918

poznaj dzieje swojego miasta

zeszyt

nr 8

zbierz kolekcję !

co miesiąc

nowy zeszyt!

e n c y k l o p e d i a

459588804.081.png

459588804.092.png

459588804.103.png

459588804.114.png

459588804.001.png

459588804.012.png

459588804.023.png

459588804.034.png

459588804.035.png

459588804.036.png

459588804.037.png

459588804.038.png

459588804.039.png

459588804.040.png

459588804.041.png

459588804.042.png

459588804.043.png

459588804.044.png

459588804.045.png

459588804.046.png

ILUSTROWANA

ENCYKLOPEDIA

HISTORII ŁODZI

zeszyt

nr 8

• DO CZYTELNIKÓW •

Okres I wojny światowej 1914-1918 był w dziejach

Łodzi okresem znaczącym i tragicznym zarazem.

W ciągu czterech lat z miasta o ogromnym poten-

cjale gospodarczym – mimo kryzysów – stała się

osrodkiem przemysłowym pozbawionym niemal cał-

kowicie środków produkcji. Na skutek grabieżczej

polityki okupantów niemieckich Łódź straciła zapasy

surowców i wyrobów, znaczne kapitały, urządzenia.

Przemysł łódzki znalazł się bez środków obrotowych,

ze zniszczonym parkiem maszynowym i ogromnymi

długami. Trudna sytuacja nie pozostała bez wpływu

na warunki bytowe mieszkańców, zdezorganizowała

życie społeczne oraz zadecydowała o zahamowaniu

rozwoju Łodzi w następnych latach. Wydawało się,

że z tego upadku nie uda się już podnieść, ale efektem

działań wojennych i zmiany sytuacji geopolitycznej

było odzyskanie przez Polskę niepodległości. Nasze

miasto odzyskało wiodącą pozycję w branży włó-

kienniczej, choć skutki czasów zaborów i wojny dłu-

go jeszcze dawały znać o sobie. Ruina ekonomiczna

i bieda w Łodzi w latach 1914-1918 nie były zresztą

skutkiem bezpośrednich działań militarnych, chociaż

w okolicach rozegrała się jedna z największych bitew

I wojny światowej, zwana operacją łódzką czy wprost

– bitwą o Łódź. Bombardowania i walki wyrządziły

niewielkie szkody, natomiast dewastacja łódzkiego

przemysłu przez Niemców okazała się niemal kata-

strofą i zapaścią, z której jednak udało się Łodzi pod-

nieść, ale dopiero w czasach II Rzeczypospolitej.

OD WOJNY DO NIEPODLEGŁOŚCI (1914-1918)

spis treści

• Inkorporacja nowych terenów

217

NA OKŁADCE:

Jeńcy rosyjscy

maszerują pod

eskortą niemiecką

przed Grand Hotelem.

• Dalsza walka Łodzi z Moskwą

219

• W kierunku nowoczesności

221

• Potencjał łódzkiego przemysłu

224

• Wielki handel, wielki pieniądz

227

• Ostatni rok pokoju – 1913/14

228

• W przededniu wybuchu wojny

230

• Polityka niemiecka w Łodzi

233

• Życie w okupowanym mieście

236

• Grabież łódzkiego przemysłu

238

• Ruina i zapaść finansowa

240

• Wybory do rady miejskiej

241

• W stronę niepodległości...

244

ISSN 1731-092X

Nakład: 6000 egz.

Ilustrowana Encyklopedia Historii Łodzi

Suplement historyczny

miesięcznika „Piotrkowska 104”

Wy d a w c a : Urząd Miasta Łodzi

Biuro Informacji i Komunikacji Społecznej

90-926 Łódź, ul. Piotrkowska 104

Arkadiusz Grzegorczyk

redaktor naczelny

Zbombardowany

podczas działań

wojennych szpital

w Kochanówce.

Koncepcja, redakcja, opracowanie

Arkadiusz Grzegorczyk

Projekt graﬁ czny i skład

Paweł Kawiński • www.kofeini.com

Zdjęcia: Archiwum UMŁ, Paweł Kawiński,

Hanna Zubrzycka-Kolińska

Druk i oprawa: WIST

NR IV / 1

ILUSTROWANA ENCYKLOPEDIA HISTORII ŁODZI

459588804.047.png

459588804.048.png

459588804.049.png

459588804.050.png

459588804.051.png

459588804.052.png

459588804.053.png

459588804.054.png

459588804.055.png

459588804.056.png

459588804.057.png

459588804.058.png

459588804.059.png

459588804.060.png

459588804.061.png

459588804.062.png

459588804.063.png

459588804.064.png

459588804.065.png

459588804.066.png

459588804.067.png

459588804.068.png

459588804.069.png

459588804.070.png

459588804.071.png

459588804.072.png

459588804.073.png

ŹRÓDŁA BIBLIOGRAFICZNE

Plan miasta Łodzi z przewodnika M. Orłowicza z 1914 r.

(Archiwum RPK PTTK w Łodzi)

Pierwszą pozycją jest wydana w styczniu 1853 roku książka Oska-

ra Flatta „Opis miasta Łodzi pod względem historycznym, staty-

stycznym i przemysłowym”. Stanowi do dziś nieocenione źródło

fundamentalnych wiadomości o wczesnych okresach istnienia

miasta. Następne znaczące w historii naszego miasta pozycje to:

Jana Karola Kochanowskiego rozprawa z roku 1907 pt. „Szkice

i drobiazgi”, opublikowana w Bibliotece Warszawskiej, oraz ks.

Stanisława Muznerowskiego „Przyczynki do monograﬁ i Łodzi”

z roku 1922, a także Andrzeja Zanda „Narodziny Łodzi nowo-

czesnej” i inne prace tegoż autora. Z nowszych pozycji należy wy-

mienić: „Ulicę Piotrkowską” Anny Rynkowskiej oraz monograﬁ ę

„Łódź – dzieje miasta” , tom I, pod red. Ryszarda Rosina (PWN

1980), która pozostaje najpełniejszym źródłem wiedzy o naszym

mieście. Ponadto korzystaliśmy z licznych artykułów i publika-

cji: Witolda Kowalskiego, Franciszka Lewandowskiego i Wacława

Pawlaka – niestrudzonych badaczy łódzkich dziejów.

459588804.074.png

459588804.075.png

459588804.076.png

459588804.077.png

459588804.078.png

459588804.079.png

459588804.080.png

459588804.082.png

459588804.083.png

459588804.084.png

459588804.085.png

459588804.086.png

459588804.087.png

459588804.088.png

459588804.089.png

459588804.090.png

459588804.091.png

459588804.093.png

459588804.094.png

459588804.095.png

459588804.096.png

459588804.097.png

459588804.098.png

Inkorporacja nowych terenów

217

Urbanizacja i industrializacja obejmowały również tereny wokół Łodzi.

Wiele fabryk ulokowano np. w Dąbrowie, Rudzie, Widzewie, Karolewie,

ale nowe osady przemysłowo-robotnicze rozwijały się w różny sposób.

• CHOJNY I DĄBROWA • Urbanizacja miała tu ży-

wiołowy charakter. Impulsem było założenie fabryk:

w 1878 r. przędzalni i fabryki sukna Leonhardta,

Woelkera i Girbardta; w 1880 r. przędzalni i tkalni

wyrobów bawełnianych Huﬀ era (później W. Stolaro-

wa) i wreszcie w 1900 r. przędzalni E. Haeblera. Spo-

wodowało to dziką parcelację pól i lasów. W widłach

ulic: Pabianickiej, Rzgowskiej i Dąbrowskiej powsta-

ło drugie co do wielkości, po Bałutach, przedmieście

Łodzi. Centralnym placem stał się Czerwony Rynek

wytyczony przy ul. Rzgowskiej. W 1914 r. przedmie-

ście to miało ok. 30 tys. mieszkańców.

Widzewska

Manufaktura

Heinzla i Kunitzera

zbudowana została

na wiejskich polach

Widzewa.

• WIDZEW • Wieś ta, już w połowie XIX w. prze-

cięta traktem bitym do Rokicin, a następnie linią

kolejową do Koluszek, stała się atrakcyjna dla prze-

mysłu. Przełomowym momentem było założenie

w zachodniej części Widzewa wielkich zakładów

J. Kunitzera. W 1879 r. na zakupionej od miejsco-

wych rolników ziemi zbudował on przędzalnię ba-

wełny, tkalnię i wykończalnię. W bezpośrednim są-

siedztwie fabryki wzniósł jednolicie zaprojektowaną

kolonię domków dla swych robotników. Składała się

ona z bliźniaczych, drewnianych, 1,5-kondygnacyj-

nych budynków z ogródkami, z reguły dla czterech

rodzin. Rozmieszczono je na znacznej przestrzeni

pomiędzy torem linii koluszkowskiej a Zarzewem,

w kilku długich szeregach, przy ulicach: Niciarnia-

nej, Józefa, Kazimierza i Głównej. Organizacja prze-

strzenna, a także architektura budynków widzewskiej

kolonii wykazywały duże podobieństwo do koloniza-

cji przemysłowej z okresu budowy Łódki. Po północ-

nej stronie toru powstał w 1897 r. drugi na Widzewie

duży zakład przemysłowy, tzw. Manufaktura Nici.

W sąsiedztwie zbudowano też kilka koszarowych,

murowanych budynków dla robotników.

Zakłady W. Stolarowa

założone w 1880 r.

Winieta reklamowa fabryki sukna Leonhardta,

Woelkera i Girbardta przy ul. Rzgowskiej.

• RUDA • Dawną wieś i folwark nabył już w 1843

r. przemysłowiec łódzki Ludwik Geyer i uruchomił

na tym terenie cukrownię oraz gorzelnię, jednak wo-

bec braku spodziewanych dochodów po jakimś czasie

sprzedał majątek rudzki Loewenbergom, którzy pew-

ną jego część rozparcelowali. W 1874 r. właśnie w tej

części A. Meister założył farbiarnię i wykończalnię

tkanin jedwabnych (obecnie „Pierwsza”). W latach

następnych powstało jeszcze kilka innych zakładów

przemysłowych, z których najważniejsze były zakła-

dy Adolfa Horaka. Resztę gruntów folwarcznych wy-

kupili okoliczni chłopi oraz robotnicy. Ruda, dzięki

prawidłowej parcelacji, była osiedlem typu miejskiego

o dość regularnym układzie przestrzennym. Atrakcją

były dawne stawy młyńskie nazwane stawami Stefań-

skiego od nazwiska przedsiębiorcy, który założył nad

nimi restaurację i wypożyczalnię łódek.

• PRZEDMIEŚCIA ŁÓDZKIE • Na podobnych za-

sadach jak Chojny czy Ruda – tj. w sąsiedztwie fa-

bryk – rozwinęły się inne pomniejsze przedmieścia

łódzkie: Karolew przy fabryce K. Kroninga, Cyganka

i Zdrowie w sąsiedztwie fabryki Meyera na Mani,

albo Żubardź w ścisłym związku z fabryczką Kajzer-

brechta. Przedmieścia łódzkie wchłaniały rzesze naj-

Ruda Pabianicka

w okresie

międzywojennym

uzyskała status

samodzielnego

miasta.

NR VIII / 3 ILUSTROWANA ENCYKLOPEDIA HISTORII ŁODZI

459588804.099.png

459588804.100.png

459588804.101.png

459588804.102.png

459588804.104.png

459588804.105.png

459588804.106.png

459588804.107.png

459588804.108.png

459588804.109.png

459588804.110.png

459588804.111.png

459588804.112.png

459588804.113.png

459588804.115.png

459588804.116.png

459588804.117.png

459588804.118.png

459588804.119.png

459588804.120.png

459588804.121.png

459588804.122.png

459588804.123.png

459588804.124.png

459588804.002.png

459588804.003.png

459588804.004.png

459588804.005.png

218

Sercem nowej

dzielnicy Bałuty stał

się Rynek Bałucki.

biedniejszych przybyszów „ziemi obiecanej”. Domy

stawiano w szczerym polu przy ścieżkach, które

potem przekształcały się w drogi. Cechą wszystkich

przedmieść łódzkich było chaotyczne rozmieszczenie

zbyt gęstej sieci krzywych i wąskich uliczek, często

odciętych od ulic miasta. Typową formą zabudowy

przedmieść stały się małe domki oraz drewniane 2-,

a nawet 3-piętrowe czynszówki z jednoizbowymi

mieszkaniami bez wygód, za komorne trzykrotnie

tańsze niż w mieście. Na początku XX wieku na

przedmieściach zamieszkiwała 1/3 ludności łódzkie-

go ośrodka przemysłowego. Miasto otoczone zostało

pierścieniem bezplanowo i prymitywnie zabudowa-

nych przedmieść. Chaos przestrzenny pogłębiały

cegielnie, których w otoczeniu Łodzi funkcjonowało

ponad 30, a wiele też było kopalni żwiru i piasku,

zwłaszcza we wschodniej i południowej części obec-

nej Łodzi.

na prowadzenie rzeźni miejskiej w Łodzi i starało się

o rozszerzenie granic, zwłaszcza że przedmieścia

były gęsto zaludnione. W tym kontekście może dzi-

wić pominięcie przy inkorporacji w 1906 roku blisko

100-tysięcznych już wówczas Bałut! Monopol tam

posiadała od 1901 roku inna instytucja, Towarzy-

stwo Akcyjne Rzeźni Bałuckiej. O tym, które tereny

zostały inkorporowane, zadecydowały także interesy

łódzkiej oligarchii przemysłowej. Potwierdza to m.in.

włączenie do Łodzi tylko zachodniej, fabrycznej czę-

ści Widzewa z Manufakturą Nici oraz zakładami

Heinzla i Kunitzera wraz z kolonią robotniczą, a po-

minięcie rolniczej części wsi. Przyłączenie natomiast

w 1908 r. niewielkiej części wsi Doły było spowodo-

wane zabiegami dozorów kościelnych, zainteresowa-

nych kompleksem cmentarzy – katolickim, ewange-

lickim i prawosławnym.

Ludwik Meyer

przeniósł

swoją fabrykę

z Piotrkowskiej

do osady Mania.

• POSZERZENIE MIASTA W 1906 R. • Władze

carskie zdecydowały się wreszcie przeprowadzić in-

korporację nowych terenów, poprzednio nienależą-

cych do klucza łódzkiego. Ostatnia akcja inkorpora-

cyjna miała miejsce w 1840 roku, kiedy utworzono

Nową Dzielnicę. Postanowieniem Rady Ministrów

z 18 X 1906 r. włączono do Łodzi (całkowicie lub

częściowo) następujące miejscowości: Brus, Dą-

brówkę, Dąbrówkę Małą, Chojny Kolonię, Doły,

Karolew, osadę Rokicie Nowe, Rokicie Stare, Żu-

bardź . W rezultacie tych zmian miasto powiększyło

się z 2739 do 3811 ha, a średnia gęstość zaludnie-

nia na 1 km kw., która od 1840 do 1906 r. wzrosła

z 50 do 12460 osób, zmniejszyła się teraz do ok.

9 tys. osób. Były to inkorporacje, które nie zaspoka-

jały nawet bieżących potrzeb miasta i nie otwierały

perspektyw rozwojowych.

Włączenia dokonano właściwie na skutek zabie-

gów Towarzystwa Budowy i Eksploatacji Rzeźni

Miejskich w Rosji. Otrzymało ono w 1899 r. monopol

• WIELKA INKORPORACJA 1915 R. • Niemieckie

władze okupacyjne dokonały największej inkorpora-

cji w dziejach miasta. Dopiero wówczas włączono do

Łodzi Bałuty i Chojny Nowe, które wtedy miały od-

powiednio ok. 100 i 30 tys. mieszkańców i były naj-

większymi wsiami w historii światowego osadnictwa!

Dzięki włączeniu ich do miasta zlikwidowano niena-

turalną formę tworzącego wszak przestrzenną całość

organizmu miejskiego.

W 1915 r. przyłączono do Łodzi także sąsiadu-

jące z nią części wsi: Antoniew Stokowski, Dąbrowa,

Radogoszcz, Rokicie Stare, Rokicie Wójtostwo, Ro-

kicie Nowe, Widzew, Zarzew i Żabieniec. Na odcin-

ku od Widzewa po ul. Obywatelską granice miasta

oparto na linii kolei obwodowej, z tym że dworzec

Chojny znalazł się już poza obrębem. W wyniku

przyłączenia tych terenów obszar Łodzi powiększył

się do 5875 ha.

Spóźniona wiele lat inkorporacja sprawiła, że za-

miast terenów umożliwiających rozładowanie zabudo-

wy, Łódź wchłonęła w latach 1906-1915 obszary sil-

nie zurbanizowane. Te spontanicznie tworzone osady

o prowincjonalnym charakterze, ciasno zabudowane,

pozbawione urządzeń komunalnych stawały się jed-

nak dla miasta ciężarem. Ich regulacja i przebudowa

były już niemal niemożliwe, gdyż zamieszkiwała tam

prawie połowa ludności Łodzi! Pół wieku wystarczy-

ło, aby z dobrze zaplanowanego i szybko rozrastają-

cego się miasta powstał zaniedbany moloch. Ślady

tego opóźnienia odczuwamy do dziś.

Plany dla 15-tysięcznego miasteczka z 1840

r. okazały się hamulcem rozwoju Łodzi z przełomu

XIX i XX wieku z setkami fabryk i ponad 300 tys.

mieszkańców.

Łódź na pocz.

XX w. należała

do najzamożniejszych

miast Królestwa.

ILUSTROWANA ENCYKLOPEDIA HISTORII ŁODZI NR VIII / 4

459588804.006.png

459588804.007.png

459588804.008.png

459588804.009.png

459588804.010.png

459588804.011.png

459588804.013.png

459588804.014.png

459588804.015.png

459588804.016.png

459588804.017.png

459588804.018.png

459588804.019.png

459588804.020.png

459588804.021.png

459588804.022.png

459588804.024.png

459588804.025.png

459588804.026.png

459588804.027.png

459588804.028.png

459588804.029.png

459588804.030.png

459588804.031.png

459588804.032.png

459588804.033.png

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

ILUSTROWANA ENCYKLOPEDIA HISTORII ŁODZI_Z.NR_3.pdf (9215 KB)
ILUSTROWANA ENCYKLOPEDIA HISTORII ŁODZI_Z.NR_6.pdf (8478 KB)
ILUSTROWANA ENCYKLOPEDIA HISTORII ŁODZI_Z.NR_5.pdf (7010 KB)
ILUSTROWANA ENCYKLOPEDIA HISTORII ŁODZI_Z.NR_9.pdf (5631 KB)
ILUSTROWANA ENCYKLOPEDIA HISTORII ŁODZI_Z.NR_4.pdf (3374 KB)

Inne foldery tego chomika:

Zgłoś jeśli naruszono regulamin