Bałuty (2007.09.27).pdf

SPACEROWNIK

ŁÓDŹ

CZWARTEK

27 WRZEŚNIA 2007 r.

TEKST:

RYSZARD BONISŁAWSKI

JOANNA PODOLSKA

REDAKCJA:

JOANNA PODOLSKA

FOTOEDYTORZY:

DARIUSZ KULESZA

TOMASZ STAŃCZAK

PROJEKT GRAFICZNY:

MACIEJ KAŁKUS

SKŁAD I MAPKI:

STEFAN BRAJTER

KOREKTA:

ZESPÓŁ

BEZPŁATNY DODATEK

DO „GAZETY WYBORCZEJ”

Na zdjęciu:

pomnik Tadeusza Kościuszki

z kamienicy

przy ul. Wrześnieńskiej 4

Sponsor:

Patronat medialny:

2 | SPACEROWNIK | BAŁUTY I NIE TYLKO...

się tu (a przynajmniej było tak formalnie do 1993 r.) trzy dzielnice Łodzi: Śródmieście

(od Ogrodowej i Gdańskiej na południe i wschód), Polesie (od Ogrodowej i Gdańskiej na południe

i zachód) i Bałuty (na północ od Ogrodowej). Spotykamy się o godz. 15 przy bramie wejściowej na

teren obecnej Manufaktury (ul. Ogrodowa 17) . Po obejrzeniu pałacu fabrykanta i pobliskich zabu-

dowań udamy się w kierunku dawnej wsi Bałuty, ale najpierw czeka nas jeszcze kilka ciekawych

miejsc do odwiedzenia. Nasz spacer zakończymy w okolicach dawnego folwarku Radogoszcz. Tym

razem będziemy wędrować mniej uczęszczanym szlakiem, ale okazuje się, że także tu przetrwały

ślady bardzo ciekawej historii naszego miasta.

Zapraszamy do poznawania Łodzi razem z nami. Prosimy też o wszelkie uzupełnienia. Może

znają państwo jakieś anegdoty związane z opisywanymi przez nas miejscami, z ich mieszkańcami.

Czekamy na nie i wszelkie uwagi (także krytyczne).

RYSZARD BONISŁAWSKI, JOANNA PODOLSKA

Listy z dopiskiem „Spacerownik”prosimy kierować na adres:

„Gazeta Wyborcza”, ul. Sienkiewicza 72, 90-318 Łódź

e-mail: spacerownik@lodz.agora.pl

IMPERIUM POZNAŃSKIEGO

myśleć, że o mały włos w czasach PRL brama

nie została wyburzona jako relikt burżuazyj-

nej wielkości. Uratowało ją to, że kiedyś prze-

mawiał przed nią sam Julian Marchlewski.

Po prawej stronie bramy stoi elegancki bu-

dynek, w którym mieścił się kantor i biura dy-

rektorów firmy. W środku zachował się mar-

murowy wystrój.

Jednak najbardziej znanym elementem

kompleksu fabrycznego jest pięciokondygna-

cyjna przędzalnia bawełny (po lewej stronie),

która jest wizytówką fabryki, powstała w la-

tach 1877-78. To jeden z najpiękniejszych bu-

dynków fabrycznych Łodzi, wyraźnie nawią-

zuje do architektury obronnej. Ten potężny

gmach z czerwonej cegły pojawia się w „Zie-

mi obiecanej” Andrzeja Wajdy. Teraz prze-

kształca się w hotel i centrum konferencyjne.

Brama wejściowa na teren dawnej fabryki Izraela K. Poznańskiego

W 1871 roku Izrael Kalmanowicz Poznański,

już dobrze prosperujący żydowski kupiec, po-

stanowił kupić parcelę po zachodniej stronie

Nowego Miasta, wzdłuż ulicy Ogrodowej w

kierunku cmentarzy miejskich. Na tym terenie

zbudował pierwszą tkalnię, którą wyposażył

w 200 krosien mechanicznych napędzanych

maszyną parową. W ten sposób przeszedł z

produkcji manufakturowej do zmechanizowa-

nej, co było niebywałym skokiem technolo-

gicznym w tkactwie i przyczyniło się do bły-

skawicznego rozwoju firmy.

Już w 1874 roku w jego tkalni pracowało

294 majstrów i robotników, a obroty szaco-

wano na 412 tys. rubli. Dziesięć lat później

było już 1560 krosien, a zakład obracał ma-

jątkiem 4,3 mln rubli! Dzięki temu Poznański

+ Spotykamy się przy bramie wejściowej na

teren dawnej fabryki Poznańskiego przy ul.

Ogrodowej 17.

Kompleks Izraela K. Poznańskiego to praw-

dziwe arcydzieło architektury przemysłowej.

Przez wiele lat mówiło się, że projektantem

fabrycznego imperium był Hilary Majewski,

teraz pojawia się coraz częściej nazwisko ar-

chitekta ze Stuttgartu Juliusza Junga. Każ-

dy, kto wchodził na teren fabrycznego króle-

stwa przez bramę przy ul. Ogrodowej mógł

poczuć potęgę przedsięwzięcia. Brama była

właściwie łukiem triumfalnym wybudowa-

nym przez właściciela fabryki 120 lat temu, a

przechodzący przez nią robotnicy od razu

mogli sobie uświadomić, że są tylko ziaren-

kiem w potężnej machinie.

W budowli można dostrzec elementy ar-

chitektury gotyckiej, a także wpływy neore-

nesansowe i manierystyczne. Nieodparte są

skojarzenia ze średniowiecznymi zamkami.

Turyści czasami nawet pytają, czy była tu

kiedyś fosa... W szczycie bramy umieszczo-

no zegar, który ma ponad metr średnicy. I po-

N asz kolejny spacer po Łodzi zaczynamy przy dawnym królestwie Izraela Poznańskiego. Łączą

BAŁUTY I NIE TYLKO...

| SPACEROWNIK

mógł sobie pozwolić na rozbudowę przed-

siębiorstwa. Uruchomił oddział budowy i na-

prawy maszyn, by uniezależnić się od Angli-

ków, skąd sprowadzał maszyny i części. Po-

tem postawił bielnik i apreturę, a w 1877

roku przędzalnię. Początkowo miała ona 36

tys. wrzecion, ale już trzy lata później ponad

43 tys., a w ciągu dekady liczba się prawie

podwoiła. Poznański myślał o swojej fabryce

kompleksowo. W 1883 roku postawił ga-

zownię, a dwa lata później farbiarnię i dru-

karnię tkanin. Wybudował też remizę stra-

żacką. W ten sposób stworzył wielofunkcyj-

ny, samowystarczalny zakład, gdzie realizo-

wany był cały cykl produkcyjny. W rozma-

chu przedsięwzięcia wyprzedzał go tylko

Karol Scheibler.

% Po przeciwnej stronie ulicy stanęły wysokie bu-

dynki mieszkalne dla robotników (warto je obej-

rzeć także od strony podwórek). W końcu przy-

szedł czas na rezydencję właścicieli. Przy tak mo-

numentalnej fabryce pałac przemysłowca nie mógł

być skromny.

nie zmieniło kompozycję zespołu pałaco-

wego. Dopiero w ostatnim ćwierćwieczu

uznano, że cały obiekt stanowi cenny zaby-

tek kultury. Od 1975 roku mieści się tam Mu-

zeum Historii Miasta Łodzi.

Dzięki temu pałac jest udostępniony

mieszkańcom. Warto przyjrzeć się detalom

architektonicznym. Zarówno w elewacji, jak

i na dachu można dostrzec różnorodne mo-

tywy dekoracyjne, choćby rzeźby symboli-

zujące przemysł, handel, pracę i naukę.

Ozdobny monogram rodziny Poznańskich

jest obecny w kopule, na kominie, ale także

w wielu miejscach pałacu, m.in. w sali balo-

wej i na kominku w holu na parterze. Najpięk-

niejsze są jednak pałacowe sale pierwszego

piętra, gdzie zachowały się malowidła ścien-

ne i witraże, sztukaterie i kominki, lustra i ży-

randole. Sypialnia i garderoba przetrwała

niemal w pierwotnym wystroju. Ściany sali

jadalnej, która ma ponad 200 mkw., podzie-

lono na dwie części. W górnej, ozdobionej

sztukaterią oraz malowidłami Samuela Hir-

szenberga, można odnaleźć alegoryczne

rzeźby -personifikacje pracy, prze-

mysłu, urodzaju i fortuny. W dol-

nej, obudowanej dębową bo-

azerią, jest elegancki kre-

dens i piękny kominek,

gdzie centralnym motywem

dekoracyjnym jest paw -

symbol nieśmiertelności.

Interesująco prezentuje się

odrestaurowany pałacowy

ogród, gdzie w ostatnich latach sta-

nęła galeria współczesnych rzeźb. Jest

dostępny także dla osób wchodzących od

strony Manufaktury.

Pałacowe salony służą teraz przypomnie-

niu dziejów Łodzi. To prawdziwy panteon

wybitnych łodzian, którzy mimo że tworzy-

li bądź działali w dużym stopniu poza Łodzią,

zawsze podkreślali swoje związki z rodzin-

+ Rozmachem i bogactwem form pałac

Poznańskiego przy ulicy Ogrodowej 15

zaćmił wszystkie inne rezydencje

fabrykanckie nie tylko w Łodzi,

ale i w Europie.

Budowa gmachu zaczęła się

w końcu lat 80. XIX stulecia,

kiedy na życzenie fabrykanta

wykonano projekt rezydencji.

Punktem wyjścia był stojący

wcześniej w tym miejscu narożny

dom. Wśród autorów pierwotnej wer-

sji pojawiają się dwa nazwiska: Juliusza

Junga ze Stuttgartu i Hilarego Majew-

skiego, ówczesnego architekta miejskie-

go. Projekt nie został jednak w całości zre-

alizowany i w końcu lat 90. poprawki wniósł

Dawid Rosenthal. Kolejne zmiany wprowa-

dził na początku XX wieku Adolf Zeligson.

Nic więc dziwnego, że w architekturze pa-

łacu Poznańskiego można odnaleźć elemen-

ty różnych stylów. To typowy przykład eklek-

tyzmu. Stąd pewnie wzięła się powtarzana

przez łódzkich przewodników anegdota, o

tym jak Poznański zapytany, w jakim stylu

chce mieć pałac, odparł oburzony: - Jak to

w jakim stylu? Mnie stać na wszystkie. Naj-

oczywistsze są jednak skojarzenia z archi-

tekturą francuską, dlatego często pałac przy

Ogrodowej nazywany jest łódzkim Luwrem.

Budynek pełnił zarówno funkcje handlowe,

jak reprezentacyjne. Były tam mieszkania,

ale również kantor, sklepy, pokoje gościn-

ne. Fundator niestety nie doczekał końca

budowy i nie miał okazji nacieszyć się w ca-

łej pełni pałacowym przepychem. Zresztą

bardzo krótko budynek służył rodzinie Po-

znańskich. Już w okresie międzywojennym

wprowadziły się tam urzędy i gmach został

poważnie przebudowany. Zlikwidowano

oranżerię, zdewastowano ogród, dodano

piętro we wschodniej części pałacu. Po II

wojnie światowej rozbudowane zostało

skrzydło wzdłuż ulicy Zachodniej, co zupeł-

Sala jadalna w pałacu Poznańskiego

nym miastem. Odrębne sale poświęcono m.in.

Karlowi Dedeciusowi, Julianowi Tuwimowi,

Aleksandrowi Tansmannowi i Janowi Kar-

skiemu. Muzeum szczyci się też największym

na świecie zbiorem pamiątek po Arturze Ru-

binsteinie. W podziemiach ulokowano wy-

stawę prezentującą historię Łodzi przemy-

słowej. W pomieszczeniach dawnej giełdy

odbywają się wystawy czasowe.

Muzeum można zwiedzać w poniedziałki, sobo-

ty i niedziele w godz. 10-14, we wtorki i

czwartki w godz. 10-16 i w środy w godz. 14-

18, w piątek nieczynne. Bilety 7 i 4 zł (ulgowy),

w niedzielę dla turystów indywidualnych wstęp

bezpłatny w godz. 10-13.

Pałac i fabryka Poznańskiego z nieistniejącymi budynkami przy ul. Ogrodowej

% uu

| SPACEROWNIK | BAŁUTY I NIE TYLKO...

Kompleks Izraela K. Poznańskiego, wraz

z bocznicą kolejową i magazynami, zajmował

blisko 30 hektarów. W 1889 r. fabrykant prze-

kształcił swoje potężne przedsiębiorstwo w

Towarzystwo Akcyjne Wyrobów Bawełnia-

nych. Pod koniec XIX wieku jego majątek sza-

cowano na zawrotną sumę 21 milionów rubli.

Przemysłowiec był twórcą i fundatorem wie-

lu ważnych instytucji miejskich. Założył szpi-

tal żydowski imienia Izraela i Leony Poznań-

skich (dziś im. Sterlinga) i szpital fabryczny

przy ul. Drewnowskiej 75. Wspierał finanso-

wo budowę synagogi postępowej przy ul. Spa-

cerowej i kierował radą nadzorczą Towarzy-

stwa Kredytowego Miasta Łodzi. Był preze-

sem Gminy Żydowskiej i Łódzkiego Towarzy-

stwa Dobroczynności, a także członkiem Ra-

dy Miejskiej w Łodzi. Zmarł w 1900 roku. Po-

zostawił po sobie nie tylko

ogromny kompleks fa-

bryczny, ale także kilka

wspaniałych pałaców,

które do dziś służą ło-

dzianom.

Izrael Kalmanowicz Poznański

ZAKŁADY I. K. POZNAŃSKIEGO – WCZORAJ, CENTRUM MANUFAKTURA – DZIŚ

1872 - parterowa tkalnia pokryta

szedowym dachem, w którym były

świetliki. Najstarsza część fabryki.

Tylko w części budynku zachowano

szedowy dach. Na parterze mieści się

m.in. najdroższy lokal w Łodzi

– francuska restauracja Ecr .

oraz chińska restauracja Wook

1877-78 - odlewnia-parowozownia (daleko,

na razie budynek stoi pusty, docelowo ma

tam być sklep zoologiczny).

1878-1880 - przędzalnia przy

ul. Ogrodowej, powstaje w niej centrum

konferencyjne i hotel.

1878-1880 - brama z kutą kratą i zegarem.

1885 - budynek tuż przy bramie

wejściowej, gdzie mieścił się kantor

fabryczny i dyrekcja, rozbudowany

w latach 1899-1907.

1889 - warsztaty fabryczne (dziś wzdłuż

rynku), funkcjonują tam małe lokale, m.in.

cukiernia Blikle i czekoladownia oraz sklep

Electroworld.

1890 - budynek fabrycznej straży pożarnej

z charakterystyczną wieżą, docelowo ma

tam być restauracja.

1890 - kantor techniczny i laboratorium -

teraz mieści się tu restauracja Whispers.

1891 - bielnik i apretura - już jest m.in.

pierogarnia, będzie niedługo kręgielnia.

1891 - drukarnia i wykańczalnia, obecnie

działają tutaj m.in. : Cinema City, kino

Imax, Muzeum Fabryki, Experymentarium,

ścianka wspinaczkowa.

1895 - tkalnia wysoka – na razie w remoncie,

już w 2008 r. ma tu powstać przestrzeń

wystawiennicza dla Muzeum Sztuki.

1898 - magazyn wysoki (tuż przy Starym

Cmentarzu, na razie niezagospodarowany).

1912 - elektrownia, powstaje tam

największa łódzka dyskoteka.

Do dawnego kompleksu należą też:

1888-1903 - pałac rodzinny

I.K. Poznańskiego, Muzeum Historii Miasta

Łodzi

1879-1896 - domy dla robotników po

drugiej stronie Ogrodowej.

1903-1904 - budynek Teatru Popularnego

(ul. Ogrodowa 20), po wojnie mieścił się

tam zakładowy dom kultury, teraz sklep

Biedronka.

1928 - szkoła (ul. Ogrodowa 28a).

1892 - szpital fabryczny (ul. Drewnowska 75).

BAŁUTY I NIE TYLKO...

| SPACEROWNIK

Manufaktura to ogromne centrum kulturalno-

-handlowe wybudowane przez francuską firmę

Apsys. Ma 110 tys. mkw. i 250 sklepów. Two-

rzy je 13 zabytkowych budynków, pomiędzy

którymi powstał trzyhektarowy rynek otoczo-

ny fontannami. Wokół rynku działa mnóstwo

restauracji, kawiarni i pubów, a w zabytko-

wych budynkach stworzono przestrzeń kultu-

ralno-rozrywkową. Jest kompleks kinowy z

trójwymiarowym IMAX-em, ścianka wspinacz-

kowa, Muzeum Fabryki, Experymentarium - za-

lążek muzeum techniki, Kinderplaneta, gdzie

można zostawić dzieci, by się bawiły, gdy ro-

dzice robią zakupy lub zwiedzają Manufakturę.

W starej elektrowni powstaje dyskoteka, a w

sąsiednim budynku kręgielnia. Jest też część

handlowa w hali wybudowanej na terenie

dawnej fabryki. Wędrując po nowocześnie od-

restaurowanych uliczkach, popijając piwo w

zmodernizowanych wnętrzach warto pamię-

tać, że sto lat temu pracowały w nich warszta-

ty tkackie i wszędzie unosił się bawełniany pył.

Od czerwca w tym samym budynku działa

Experymentarium - to coś w rodzaju muzeum

techniki, gdzie na własne oczy można poznać

prawa fizyki. W hali o powierzchni 1200 me-

trów znajdują się eksponaty, na których moż-

na samodzielnie wykonać doświadczenia fi-

zyczne, poznać budowę i rozwój człowieka;

zobaczyć zarówno najnowsze, jak i starożyt-

ne osiągnięcia techniki. Na dziewięciu nowo-

czesnych komputerach, zainstalowane zosta-

ły programy i prezentacje stworzone specjal-

nie dla tego miejsca przez naukowców z Uni-

wersytetu Łódzkiego i Politechniki Łódzkiej.

- Naszym zadaniem jest pobudzenie cieka-

wości gości poprzez wprowadzenie ich w

świat różnego rodzaju eksperymentów.

Uczestnik na każdym kroku jest zachęcany

do dotykania, przestawiania, uruchamiania

urządzeń, a na podstawie obserwacji różnych

zjawisk może sobie odpowiedzieć, dlaczego

coś dzieje się właśnie w taki sposób - zachę-

ca Robert Kornecki, dyrektor Experymenta-

rium.

Experymentarium czynne jest codziennie w godz.

10-21. Bilety 12 i 10 zł (ulgowe).

+ Historię przedsiębiorstwa Poznańskiego

można poznać w Muzeum Fabryki (ulokowa-

ne w tym samym budynku, gdzie działa Imax

i ścianka wspinaczkowa). To interaktywna eks-

pozycja przygotowana przez Mirosława Ni-

zio, który zaprojektował Muzeum Powstania

Warszawskiego. Jest tam wspaniała multime-

dialna prezentacja pokazująca, w jaki sposób

rozwijało się fabryczne imperium. Warto zwró-

cić uwagę na XIX-wieczne mechaniczne kro-

sna angielskie. Dokładnie na takim typie kro-

sien pracowała w 1872 r. fabryka Poznańskie-

go. Maszyna jest włączana dla zwiedzających,

można usłyszeć hałas i poczuć drżenie pod-

łogi. Aż trudno uwierzyć, że w jednym po-

mieszczeniu pracowało początkowo 200 kro-

sien, a z czasem na jednej sali było nawet 1300

maszyn. W muzeum można dowiedzieć się,

jak powstawała tkanina, dotknąć półproduk-

tów z różnych etapów produkcji, od bawełny,

która rośnie na krzewach, poprzez surową

bawełnę, przędzę, gotową surówkę bawełnia-

ną, a na końcu zobaczyć, jakie wzory ofero-

wały łódzkie zakłady na początku XX wieku.

Można obejrzeć filmy dokumentalne po-

kazujące robotników Polteksu i ich życie w la-

tach 60 ubiegłego wieku. Zakłady nosiły

wówczas imię Juliana Marchlewskiego i były

drugim przedsiębiorstwem włókienniczym

w Polsce.

Muzeum czynne od wtorku do piątku w godz.

9-13 i 15-19, w soboty w godz. 11-19, w niedzie-

le w godz. 10-18. Bilet wstępu kosztuje 2 zł (dla

dorosłych i dla dzieci)

Kościół pw. św. Józefa przy ul. Ogrodowej

% Po drugiej stronie ul. Ogrodowej widzimy nie-

wielki budynek, gdzie mieści się sklep Biedronka.

nej cegły. Transport sfinansował Izrael Poznań-

ski. Początkowo była to filia parafii WNMP.

W 1910 powstała odrębna parafia. W tym cza-

sie dodano kaplice boczne i zmodernizowano

prezbiterium.

+ Pierwotnie budynek przy ul. Ogrodowej 20,

w którym jest sklep, był przeznaczony na sto-

łówkę dla robotników i dom kultury, gdzie

odbywały się widowiska i koncerty. W latach

1923-1939 mieścił się tu Teatr Popularny , za-

łożony - jak głosi tablica - z inicjatywy Józe-

fa Wolczyńskiego, dyrektora Zakładów Po-

znańskiego i aktora Józefa Pilarskiego. Po

wojnie działało tam kino Popularne, a w la-

tach 90. był pierwszy w Łodzi salon Bingo.

Już w 1855 r. rozpoczęła się budowa kolejnej

nekropolii, przy tzw. „szosie” konstantynowskiej.

Były to tereny rolnicze poza miastem. Cały ob-

szar przeznaczono na cmentarz dla katolików,

protestantów i prawosławnych. Tym razem nie

będziemy zwiedzać nekropolii przy ul. Ogrodo-

wej. Przeznaczymy na to ostatni październikowy

„Spacerownik”.

+ Niewielu łodzian pamięta, że tam gdzie teraz

stoi kościół pw. św. Józefa (ul. Ogrodowa 22) w

XIX w. był cmentarz. Gdy Łódź zaczęła prze-

kształcać się w wielki ośrodek przemysłowy i

coraz liczniej przybywali do Łodzi osadnicy z

Niemiec i Czech, w okolicach zbiegu ul. Ogro-

dowej i Gdańskiej powstała druga chrześcijań-

ska nekropolia, już dwuwyznaniowa. Zostali

tam pochowani pierwsi twórcy fabrycznej Ło-

dzi, rzemieślnicy i kupcy. W ciągu 20 lat cmen-

tarz sięgał już do ul. Zachodniej i Legionów i nie

mógł zostać poszerzony. Miasto, które w ciągu

paru dziesięcioleci wielokrotnie powiększyło

liczbę mieszkańców, potrzebowało nowego

miejsca dla zmarłych. W 1856 r. nie było już na

nim wolnego miejsca na pochówki i cmentarz

zamknięto. Pozostały po nim dwa kamienne

nagrobki, jeden w formie katafalku stoi przy

wejściu na teren kościoła. Podobno na tym pod-

wyższeniu stawiano trumny, gdy zmarłemu nie

towarzyszył ksiądz do końca ceremonii i tutaj

trumnę tylko „kropiono” wodą święconą.

Modrzewiowa świątynia pamięta jeszcze

czasy rolniczej Łodzi. Stanęła na tzw. Górkach

Plebańskich (dziś plac Kościelny) w latach 1765-

1768. Był to wtedy kościół pw. Wniebowzięcia

Najświętszej Marii Panny. Został przeniesiony

na nowe miejsce w 1888 r., gdy na placu Kościel-

nym stawiano murowaną świątynię z czerwo-

MONIUSZKOWCY

Do czasu ukończenia murowanej świątyni pw.

Wniebowzięcia NMP nabożeństwa odbywały

się przy ul. Ogrodowej, tu występował też

chór sumowy. Gdy chór wrócił na Stare Mia-

sto, przy drewnianej świątyni pw. św. Józefa

utworzono nowy zespół, który przyjął imię

Stanisława Moniuszki. Trzeba pamiętać, że

w końcu XIX stulecia władze carskie nie-

chętnym okiem spoglądały na polskie inicja-

tywy kulturalne, a kościół był miejscem, gdzie

uczono patriotyzmu. Chór Moniuszkowców

odegrał w tym względzie ważną rolę.

W 1905 r. zespół po raz pierwszy wystąpił

z koncertem poza świątynią. W końcu udało

się formalnie zarejestrować Towarzystwo

Śpiewacze im. Stanisława Moniuszki. Po za-

kończeniu I wojny światowej śpiewacy podję-

li starania o uzyskanie własnej siedziby. Dzię-

ki pomocy dyrekcji fabryki Poznańskiego za-

kupiono niewielką posesję przy ul. Ogrodowej

34 i w 1920 r. przystąpiono do wznoszenia

budynku. Na szczytowej ścianie od strony uli-

cy dodano popiersie patrona chóru, a w

1935 r. piękną tablicę poświęconą Józefowi

Piłsudskiemu.

W Muzeum Fabryki

% uu

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: