Ilustrowana Encyklopedia Historii Łodzi 07.pdf

issn 1731-092X

i l u s t r o w a n a

h i s t o r i i ł o d z i

p r z e ł o m X i X i X X w i e k u

r e w o l u c j a w z i e m i o b i e c a n e j

poznaj dzieje swojego miasta

zeszyt

nr 7

zbierz kolekcję !

co miesiąc

nowy zeszyt!

e n c y k l o p e d i a

i l u s t r o w a n a

e n c y k l o p e d i a

h i s t o r i i ł o d z i

zeszyt

nr 7

• do czytelników •

Łódź z przełomu wieków XIX i XX była już mia-

stem europejskim w pełnym tego słowa znaczeniu.

Po kilku dekadach rozwoju liczba ludności wzrosła

do 300 tysięcy mieszkańców. Nowoczesny przemysł

włókienniczy, zasilany przez technologię, kapitał

i specjalistów z zachodniej Europy, opanował rynki

rosyjskie, a w wielu miastach rozległego imperium

działały łódzkie kantory handlujące tekstyliami. Ka-

pitał łódzki uczestniczył w przedsięwzięciach inwe-

stycyjnych, mających na celu zapewnienie fabrykom

włókienniczym podstawowego surowca – bawełny.

Oferowane produkty miały nowoczesne wzornictwo,

dobrą jakość za stosunkowo niską cenę. Jednak no-

woczesność fabryk nie szła w parze z rozwojem infra-

struktury. Łódź nadal była pozbawiona wodociągów

i kanalizacji, a rozrastające się miasto potrzebowało

komunikacji. Niektóre z tych problemów rozwiązano

do wybuchu I wojny światowej, inne musiały pocze-

kać aż do czasów II RP. Gwałtowny przyrost ludno-

ści stwarzał jednak problemy i napięcia społeczne.

W małych izbach tłoczyło się po 5-6 osób, a pensje

należały do najniższych w kraju. Obok fabryk wy-

rastały pałace i wille fabrykantów, otoczone wspa-

niałymi ogrodami, co dobitnie podkreślało różnice

społeczne. Tymczasem na przełomie wieków łódzcy

robotnicy – to często drugie pokolenie wychowane

w mieście – coraz wyraźniej akcentowali aspiracje

polityczne i narodowościowe, a dramatyczne wyda-

rzenia lat 1905–1907 wstrząsnęły Łodzią. Nie za-

hamowały jednak rozwoju miasta. Dopiero wybuch

I wojny światowej uczynił to skutecznie...

r e w o l u c j a w z i e m i o b i e c a n e j

spis treści

• Budowa infrastruktury miasta

187

NA OKŁADCE:

Robotnicy z fabryki

Karola Scheiblera.

• Wrzenie – bunt łódzki 1892 r.

192

• Łódź w ogniu rewolucji 1905 r.

193

• Śladami łódzkiej secesji

199

• rzemiosło i handel po łódzku

202

• Czas wolny – bale, tańce, sport

204

• Przemysłowa ziemia obiecana

206

• Batalia o polskie szkoły

208

• Kultura w łódzkim wydaniu

209

• Panorama łódzkich gazet

212

• Kamienice, pałace i... chałupy

213

• Dzięsięść pokojów z kuchnią

216

ISSN 1731-092X

Nakład: 6000 egz.

Pałac Emila i Karola

Steinertów (1910),

zbudowany według

projektu Alfreda

J. Balcke z Berlina,

Piotrkowska 272/274.

Ilustrowana Encyklopedia Historii Łodzi

Suplement historyczny

miesięcznika „Piotrkowska 104”

Wy d a w c a : Urząd Miasta Łodzi

Biuro Analiz Medialnych i Wydawnictw

90-926 Łódź, ul. Piotrkowska 104

Arkadiusz Grzegorczyk Andrzej Janecki

redaktor naczelny redaktor wydania

Koncepcja, redakcja, opracowanie

Arkadiusz Grzegorczyk

Projekt graiczny i skład

Paweł Kawiński • www.kofeini.com

Zdjęcia: Archiwum UMŁ, Paweł Kawiński,

Hanna Zubrzycka-Kolińska

Druk i oprawa: WIST

nr IV / 1

i l u s t r o w a n a e n c y k l o p e d i a h i s t o r i i ł o d z i

daty z kalendarium Łodzi na przeŁomie XiX i XX wieku

1899 pierwszy druk książkowy „Ziemi Obiecanej” Władysława Stani-

sława Reymonta, nakładem wydawnictwa Gebethner i Wolf.

1899 otwarcie pierwszego na ziemiach polskich stałego kina w salonie

braci Krzemińskich przy ul. Piotrkowskiej 120

1901 rozpoczęcie budowy kościoła katolickiego pw. św. Stanisława

Kostki przy ul. Piotrkowskiej 263, od 1920 roku łódzkiej katedry

1902 uruchomienie pierwszej w zaborze rosyjskim międzymiastowej

linii telefonicznej z Łodzi do Warszawy.

1902 uruchomienie linii Kolei Kaliskiej: Warszawa – Kalisz – Łódź.

1902 powstanie szpitala psychiatrycznego w podłódzkiej Kochanówce.

1903 projekt i budowa secesyjnej wilii dla Rudolfa Kindermanna przy

ul. Wólczańskiej 31/33 (architekt Gustaw Landau-Gutenteger)

1905 krwawe walki łódzkich robotników podczas rewolucji.

1908 pierwsze elektryczne oświetlenie ulic i rynku Nowego Miasta.

1908 powstanie Łódzkiego Klubu Sportowego.

1909 rozpoczęcie budowy kościoła ewangelickiego pw. św. Mateusza

przy ul. Piotrkowskiej 279/281 oddanego do użytku w 1928 r.

ŹródŁa bibliograficzne

Pierwszą pozycją jest wydana w styczniu 1853

roku książka Oskara Flatta „Opis miasta Łodzi

pod względem historycznym, statystycznym

i przemysłowym”. Stanowi do dziś nieocenione

źródło fundamentalnych wiadomości o wcze-

snych okresach istnienia miasta. Następne zna-

czące w historii naszego miasta pozycje to: Jana

Karola Kochanowskiego rozprawa z roku 1907

pt. „Szkice i drobiazgi”, opublikowana w Biblio-

tece Warszawskiej, oraz ks. Stanisława Muzne-

rowskiego „Przyczynki do monograii Łodzi”

z roku 1922, a także Andrzeja Zanda „Narodzi-

ny Łodzi nowoczesnej” i inne prace tegoż autora.

Z nowszych pozycji należy wymienić: „Ulicę

Piotrkowską” Anny Rynkowskiej oraz mono-

graię „Łódź – dzieje miasta” , tom I, pod red.

Ryszarda Rosina (PWN 1980), która pozostaje

najpełniejszym źródłem wiedzy o naszym mie-

ście. Ponadto korzystaliśmy z licznych artyku-

łów i publikacji: Witolda Kowalskiego, Francisz-

ka Lewandowskiego i Wacława Pawlaka – nie-

strudzonych badaczy łódzkich dziejów.

i l u s t r o w a n a e n c y k l o p e d i a h i s t o r i i ł o d z i

nr VII / 2

Budowa infrastruktury miasta

187

Dynamiczny rozwój Łodzi na przełomie XIX i XX wieku wymusił

rozbudowę miasta i inwestycje na potrzeby 300 tys. mieszkańców.

Ruszyły tramwaje, budowano kamienice, pałace, kościoły, hotele, kina...

• początki Łódzkich tramwajów • Tram-

waje łódzkie to owoc prywatnej inicjatywy łódzkich

przedsiębiorców. W ich imieniu umowę z łódzkim

magistratem zawarł Juliusz Kunitzer 13 lutego 1897

roku. Pierwsze torowisko jeszcze w tym samym roku

powstało wzdłuż ulicy Konstantynowskiej i Średniej

– od ul. Cmentarnej do Anstadta. Rozpoczęto rów-

nież prace na ulicy Dzielnej, planując wybudowanie

w późniejszym terminie zajezdni tramwajowej i elek-

trowni przy skrzyżowaniu z ulicą Nowowysoką (od

1901 Tramwajową). W następnym roku rozpoczęto

prace na Piotrkowskiej, planując doprowadzenie to-

rów od Nowego Rynku do Górnego Rynku. Roboty

prowadzono równolegle z układaniem sosnowej kost-

ki na głównej ulicy miasta. Drewniana nawierzchnia

miała wytłumić stukot kopyt końskich i żelaznych

obręczy po bruku. Jeszcze w tym samym roku do

Łodzi dotarły pierwsze wagony marki Herbrandt

wyprodukowane w Kolonii (na łódzkich torach do

1960 roku). Drewniany bruk uzyskała również ulica

Dzielna i ul. Skwerowa (obecnie POW), gdzie prze-

widziano krańcówkę. Praca w łódzkich tramwajach

cieszyła się prestiżem i o jedno miejsce ubiegało się

do 15 osób. Trzeba przyznać, że pensja na stanowi-

sku kontrolera ruchu była bardzo dobra i przekra-

czała 10 rubli tygodniowo, czyli dwa razy więcej niż

pensja robotnika. Konduktorzy zarabiali 8 rubli.

Prace przy budowie linii tramwajowych przebie-

gały z przeszkodami. Kłopoty techniczne z nowymi

technologiami dotyczyły przede wszystkim funkcjo-

nowania zwrotnic i rozjazdów. Również pewne kło-

poty konstrukcyjne pojawiły się przy budowie most-

ków na Jasieniu i nad Łódką. Kolejne terminy oka-

zywały się nierealne, aż gubernator wydał ostateczne

polecenie prezydentowi Pieńkowskiemu, by tramwa-

je uruchomiono dopiero po dokładnym sprawdze-

niu inwestycji przez komisję gubernialną. Tramwaje

w Łodzi po raz pierwszy ruszyły na linii restauracja

Paradyz (Piotrkowska 175) – Nowy Rynek (pl. Wol-

ności) i dalej ulicą Średnią (Pomorską) do parku He-

lenów – 23 grudnia 1898 roku. Regulamin korzysta-

nia z nowego środka komunikacji podpisał osobiście

prezydent miasta, a policmajster wydał odpowiednie

przepisy o ruchu drogowym. Zakazano m.in. ścigania

się woźniców z tramwajami. Zakazano również poru-

szania się po Piotrkowskiej ciężkim wozom towaro-

wym i rowerzystom. Mimo zaostrzonych przepisów

i ustawieniu policjantów na skrzyżowaniach, pierw-

szy wypadek zdarzył się już cztery dni po otwarciu

nowej linii. Przed Grand Hotelem tramwaj przewró-

cił dorożkę. Do wybuchu pierwszej wojny światowej

zbudowano linie równolegle do ul. Piotrkowskiej,

przebiegające ulicą Widzewską (Kilińskiego) oraz li-

nie wzdłuż ulic Głównej i Rokicińskiej. Tramwajowe

silniki zasilane były prądem z elektrowni usytuowa-

nej w zajezdni przy ul. Tramwajowej. Tramwaje kur-

sowały od 6.30 do 23.00. Czas oczekiwania na przy-

stanku na Piotrkowskiej wynosił nie więcej niż kilka

minut, zaś prędkość jazdy przekraczała 20 km/h.

Bilet tramwajowy kosztował 5 kopiejek, czyli tyle, ile

funt chleba (ok. pół kilograma).

Linie podmiejskie powstały również z inicjatywy

Juliusza Kunitzera. Jego konsorcjum wygrało konku-

rencję m.in. z irmą „Siemens”. Tramwaj z Pabianic

(od granicy zwartej zabudowy) wyruszył 17 stycznia,

a ze Zgierza 19 stycznia 1901 roku (z Rynku Nowe-

go Miasta, obecnie pl. Kilińskiego).

Stare łódzkie

tramwaje można

jeszcze dziś podziwiać

od święta na ulicach

miasta.

Jeden z modeli

„Herbranda” jaki

kursował po Łodzi

w latach1898-1961.

Wybudowana w 1898 roku pierwsza zajezdnia przy ul. Tramwajowej.

nr VII / 3

i l u s t r o w a n a e n c y k l o p e d i a h i s t o r i i ł o d z i

188

• budowa nowych kościoŁów • W 1895

roku powstał komitet budowy kolejnego kościoła

łódzkiego pod wezwaniem św. Stanisława Kostki.

Do zasług komitetu należy zapisać wystaranie się

o pozwolenie na budowę świątyni, ponieważ władze

rosyjskie niechętnym okiem patrzyły na rozwój kato-

licyzmu na ziemiach polskich. Około 1897 r. miasto

przekazało komitetowi skwer na Rynku Szpitalnym.

Budowę rozpoczęto w 1901. Ksiądz arcybiskup war-

szawski Teoil Chościak-Popiel poświęcił kamień

węgielny, wmurowany w fundamenty nowej świą-

tyni. Projekt nowego kościoła sporządził berliński

architekt Zelman. Polscy architekci Józef Pius Dzie-

koński (twórca kaplicy Scheiblera) oraz Stefan Szyl-

ler wnieśli istotne poprawki. Najwięcej jednak zmian

konstrukcyjnych musiał dokonać sprawujący nadzór

nad budową krakowski architekt Kazimierz Soko-

łowski. Kościół wznoszono bowiem w dolinie Jasie-

nia i torfowy grunt nie mógł utrzymać tak potężnej

konstrukcji. Dlatego trzeba było zbroić fundamen-

ty żelazem. Zaprojektowanie wnętrza powierzono

wiedeńskiemu architektowi Zygfrydowi Sternowi.

Kościół św. Stanisława Kostki oddano do użytku

w 1912 roku, wieżę budowano w latach 1912-1916,

a ukończono w 1927 roku. Dzwon „Zygmunt” zo-

stał odlany w fabryce Johna przy Piotrkowskiej 217.

Pierwszym proboszczem został ksiądz prałat Win-

centy Tymieniecki

W roku 1903 rozpoczęto budowę kościoła św.

Anny. Prace postępowały znacznie szybciej, być może

dlatego, że w budowę zaangażowali się łódzcy poten-

taci inansowi. Darowiznę na budowę kościoła złożył

Edward Herbst – 10 tys. rubli. Na jego koszt sporzą-

dzono również projekt budowy. Działkę podarował

właściciel cegielni i przędzalni bawełny Józef Meis-

sner. Budowa trwała 2 lata i już w grudniu 1905 roku

konsekrowano świątynię.

Kościół św. Anny

konsekrowany

w 1905 roku.

Od 1909 roku do lat 20. trwała budowa kościoła

ewangelickiego św. Mateusza (Piotrkowska 279/281)

Kościół św. Kazimierza

na Widzewie (1902).

Kolejnym kościołem rzymskokatolickim, odda-

nym do użytku przed I wojną światową, była świąty-

nia pw. św. Kazimierza na Widzewie. Kanonik Karol

Szmidel przekonał Juliusza Kunitzera do oddania na

potrzeby świątyni pawilonu pozostałego po wystawie

przemysłowej w parku Helenowskim. W budynku

odprawiono pierwsze nabożeństwo w 1902 roku.

Świątynia uzyskała wezwanie św. Kazimierza.

Wiele kościołów działało początkowo jako ko-

ścioły ilialne. Ostatecznie jednak szybko uniezależ-

niały się poprzez erygowanie nowych paraii. Przed

wybuchem wojny w Łodzi było już pięć paraii.

Protestanci w Łodzi dysponowali dwoma zbora-

mi: przy pl. Wolności (zbór św. Trójcy, Nowy Ry-

nek) oraz św. Jana Ewangelisty przy ul. Sienkiewicza

(dawniej Dzikiej). W 1901 roku powstał komitet

budowy nowej świątyni po południowej stronie mia-

sta. Po zakupie trzech działek (Piotrkowska 279

i 281 oraz 283) przystąpiono do budowy w 1909

roku kościoła ewangelickiego św. Mateusza w stylu

neoromańskim. Projekt wsparła sumą 25 tys. rubli

Anna Scheibler. Do 1914 roku wzniesiono mury

i żelbetową kopułę. Na czas wojny dach przykryto

deskami. W tamtym czasie w Łodzi mieszkało około

85 000 ewangelików.

Budowę katedry

łódzkiej rozpoczęto

w 1901 roku,

do użytku oddano

w 1912, a budowę

wieży ukończono

w 1927 r.

i l u s t r o w a n a e n c y k l o p e d i a h i s t o r i i ł o d z i

nr VII / 4

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: