Części mowy.docx

Części mowy

Wyrazy, „znaki myśli i wzruszeń”, nazywają przedmioty, rzeczy, stany i czynności, określają ich właściwości i tworzą związki znaczeniowe.

Poszczególne grupy wyrazów to:

rzeczowniki – imiona istot, zjawisk, stanów i pojęć, rzeczownik odpowiada na pytanie: kto?, co?,

przymiotniki – określają cechy innych wyrazów, przymiotnik odpowiada na pytanie: jaki?, jaka?, jakie?,

zaimki – zastępują inne wyrazy i wyrażają ich treść,

liczebniki – wskazują na liczbę lub porządek przedmiotów, liczebnik odpowiada na pytanie: ile?, który?,

czasowniki – wyrazy określające czynność lub stan, czasownik odpowiada na pytanie: co robi?,

przysłówki – oznaczają właściwości różnych cech, z przysłówek odpowiada na pytanie: jak?, gdzie?, kiedy?,

przyimki – stoją przy imieniu, czyli przy rzeczowniku,

spójniki – łączą dwa zdania lub wyrażenia,

partykuły – krótkie wyrazy nadające zabarwienie znaczeniowe lub uczuciowe,

wykrzyknienie – wzmacnia zabarwienie uczuciowe.

Części mowy odmienne (odmieniają się przez przypadki – deklinują się):

• rzeczownik,

• przymiotnik,

• zaimek,

• liczebnik,

• czasownik osobowy (koniuguje się w formach osoby, strony, czasu, liczby, rodzaju, trybu).

Imiesłów przymiotnikowy (forma czasownika) czynny i bierny też odmienia się przez przypadki.

Części mowy nieodmienne (nie podlegają ani deklinacji, ani koniugacji):

• przysłówek,

• przyimek,

• spójnik,

• partykuła,

• wykrzyknik,

• czasownik nieosobowy:

- bezokolicznik,

- imiesłów przysłówkowy współczesny i uprzedni,

- nieosobowa forma czasownika zakończona na -no, -to.

Rzeczownik

Nazwy przedmiotów, pojęć, osób, zwierząt, roślin i zjawisk dzielimy na różne kategorie znaczeniowe:

• osobowe – ojciec, uczeń, sportowiec, Włoch,

• nieosobowe – wszystkie poza nazwami osób,

• imiona własne – Warszawa, Wisła,

• pospolite – miasto, rzeka, dom,

• żywotne – elegant, koń, pies, ojciec, dziecko (Bóg, anioł, duch – nazwy pojęć upostaciowanych jako kategoria wyższej wartości),

• nieżywotne – kształt, plac, rzeka, drzewo,

• jednostkowe – człowiek, żołnierz,

• zbiorowe – rój, tłum, gawiedź, ciżba, las, sad,

• oderwane – ból, śmiech, zapał, spanie, miłość, rozum, białość,

• materialne – żelazo, piasek, powietrze.

Liczba rzeczownika

W liczbie pojedynczej rzeczownik występuje jako jeden przedmiot. Są rzeczowniki występujące tylko w liczbie pojedynczej np. Europa, Wisła, Polska, żelazo, woda, dobroć, miłość, gawiedź.

W liczbie mnogiej jest wiele przedmiotów. Tylko w liczbie mnogiej występują rzeczowniki: Tatry, Kielce, Węgry, usta, nożyce, spodnie, drzwi, imieniny, drwa, plecy itp.

Rodzaje rzeczownika

Rzeczownik wpływa na rodzaj stojącego obok przymiotnika: biały śnieg, dobra matka, wysokie drzewo.

W liczbie pojedynczej i mnogiej rzeczowniki występują w trzech rodzajach:

Rodzaj męski (rzeczowniki zakończone spółgłoskami) dobry ojciec, wierny pies, zielony las, uczynni sąsiedzi, znani naukowcy, rącze konie, białe śniegi                           

Rodzaj żeński              (rzeczowniki zakończone samogłoskami -a, -i oraz spółgłoskami) głęboka rzeka, dobra pani, biała kość, piękne kobiety                                                                                                      

Rodzaj nijaki (rzeczowniki zakończone samogłoskami -o, -e, -ę, oraz -um) duże okno, jasne słońce, małe jagnię, bogate muzeum, szerokie pola

Odmiana rzeczowników (deklinacja)

Końcówki wraz z tematami tworzą formy przypadków w liczbie pojedynczej i mnogiej. Odchylenia w końcówkach są odbiciem tradycji.

Nazwy przypadków:

- Mianownik (nominativus)               kto? co?

- Dopełniacz (genetivus)               kogo? czego nie ma?

- Celownik (dativus)                             komu? czemu się przyglądam?

- Biernik (accusativus)                             kogo? co widzę?

- Narzędnik (instrumentalis)              kim? czym się posługuję? lub z kim? z czym idę?

- Miejscownik (locativus)               o kim? o czym mówię?

- Wołacz                                          o!

Przymiotnik

Przymiotnik oznacza cechy i właściwości rzeczowników: dobry, mądry, ciężki, leśny itp. oraz w krótkiej formie: rad, wesół, zdrów, godzien, wart.

Przymiotniki odmieniają się przez przypadki i rodzaje: męski, żeński i nijaki w liczbie pojedynczej oraz męskoosobowy i niemęskoosobowy w liczbie mnogiej. 

Przymiotniki obcego pochodzenia są nieodmienne (występują zawsze po wyrazie określanym np.: kostium bikini, suknia bordo, mundur khaki).

Stopniowanie przymiotników

Cechy określane przymiotnikiem mogą być intensywne lub osłabione. Tę właściwość przymiotnika nazywamy stopniowaniem prostym lub opisowym.

W każdym stopniowaniu wyróżniamy trzy stopnie intensywności: równy, wyższy, najwyższy.

W stopniowaniu prostym przymiotniki stopniują się regularnie lub nieregularnie.

Stopniowanie regularne w stopniu wyższym dodajemy przyrostek -szy, w stopniu najwyższym przedrostek naj-.

W stopniowaniu nieregularnym następuje zmiana wyrazu.

W stopniowaniu opisowym do przymiotnika w stopniu równym dodajemy wyrazy bardziej, najbardziej lub mniej, najmniej.

Zaimek (po łacinie pronomen – zamiast imienia) wskazuje przedmiot lub sytuację.

Zaimki dzielimy na:

• osobowe – ja, ty, my, wy, oni, ci, tamci, owi,

• zwrotne – się, siebie, sobie,

• dzierżawcze – mój, twój, nasz, wasz, ich, jego, jej,

• wskazujące – ten, tamten, ów, taki,

• pytające – kto, co, komu, czemu, kogo, gdzie, kiedy,

• względne – (pytające bez znaków zapytania) kto, co, komu,

• nieokreślone – nikt, coś, ktoś, nic, cokolwiek, pewien.

Inny podział rozróżnia zaimki:

• rzeczowne – ten, to, ta, ów,

• przymiotne – taki, taka, owaki,

• liczebne – tyle, ile, ileś,

• przysłowne (nieodmienne) – tak, owak, wszak, wtedy, tu, tam, stąd,

dotąd, tędy, tamtędy, jak, kiedy, gdy,

odtąd, gdzieś, kiedyś, nigdy, wszędzie.

Liczebniki to nazwy liczb i cech związanych z liczeniem. Dzielą się na:

• proste – jeden, sto,

• złożone – trzysta, pięćset,

• główne – jeden, pięć, sto, tysiąc,

• porządkowe – pierwszy, piąty, siódmy, setny,

• zbiorowe – dwoje, troje, pięcioro, dziesięcioro,

• mnożne – pojedynczy, poczwórne, jednokrotny, stokrotny,

• wielorakie – dwojaki, trojaki,

• ułamkowe – (nie odmieniają się) pół, półtora.

Liczebniki – jedni, dwaj, dwóch, obaj, obydwaj, obydwóch (obydwu), trzej, trzech, czterej, czterech – łączą się z rzeczownikami męskoosobowymi: dwaj panowie poszli, dwóch panów poszło; pozostałe liczebniki łączą się z rzeczownikami niemęskoosobowymi: jedne książki, dwa konie, dwie linie itp.

Liczebniki zbiorowe odnoszą się do:

a) istot różnych płci np.: ich dwoje siedziało na ławce,

b) dzieci i zwierząt,

c) przedmiotów używanych tylko w liczbie mnogiej.

Liczebniki ułamkowe nie odmieniają się przez przypadki, ich forma zależy od rzeczownika:

– półtrzecia roku,

– półtorej mili,

– półtora kilograma,

– przed pół rokiem

Przysłówki oznaczają jakość lub okoliczność stanu i każdej czynności. Odpowiadają na pytania: jak, gdzie, kiedy, skąd, dokąd, w jaki sposób.

Przykłady: daleko, naraz, wówczas, naprawdę, wtenczas, gorzko, źle, dobrze, boso, wcześnie, po ludzku, po polsku, na skutek, na przykład, w ogóle, z daleka, z dawna, po staremu, wszerz, wspak.

Niektóre przysłówki stopniują się jak przymiotniki:

Przyimek łączy się z wyrazem i nadaje mu inny sens; np.: rzeczownik stół tworzy z przyimkami wiele zestawień: na stole, o stole, za stołem, obok stołu, po stole, pod stołem, zza stołu, koło stołu, przy stole, ponad stołem, spod stołu, od stołu, ku stołowi, do stołu itd.

Przyimek w połączeniu z rzeczownikiem, przymiotnikiem, liczebnikiem tworzy wyrażenie przyimkowe np.: z nudów, ze strachu, sklep z obuwiem, zeszyt w kratkę, z piętnaście, ze sto, z milion.

Spójniki łączą dwa jednorodne wyrazy lub części zdania.

Ten związek może być:

• łączny – i, oraz, ni, też, lub, albo;

• przeciwstawny – a, ale, lecz, jednak, przecież;

• wynikowy – więc, dlatego, toteż, przeto;

• podrzędny – że, bo, jeśli, choć, aby, ażeby, gdyby, ponieważ.

Partykuły zabarwiają i wzmacniają znaczenie wypowiedzi. Przykładowe partykuły: że, iż, li, nie, tu, to, też, no, oby, niech, chyba, lada chwila, tam do licha.

Wykrzykniki wyrażają uczucia, dążą do zwrócenia uwagi, naśladują dźwięki np.: ach, och, ech, oj, brr, hop, halo, hej, trach, puff.

CZASOWNIK

Wyrazy oznaczające czynność dokonującą się trwającą w czasie. Czasownik odpowiada na pytania: co robi, co się dzieje, np. pisze, myśli. Rozróżniamy czasowniki:

*Przechodnie (czynność rządzi dopełnieniem) "wziął książkę" – "książka została wzięta"

*Nieprzechodnie "on śpiewa, on leży"

*Jednokrotne (czynność wykonywana raz) wiezie, niesie, śpi

*Wielokrotne (czynność wykonana wiele razy) wozi, nosi, sypia

*Dokonane (nie występuje w czasie teraźniejszym) rzucić, mignąć

*Niedokonane (występuje we wszystkich czasach)  rzucać, migać

Niedokonaność lub dokonaność czasownika nazywamy aspektem.

Czasowniki występują w postaci: