Części mowy
Wyrazy, „znaki myśli i wzruszeń”, nazywają przedmioty, rzeczy, stany i czynności, określają ich właściwości i tworzą związki znaczeniowe.
Poszczególne grupy wyrazów to:
rzeczowniki – imiona istot, zjawisk, stanów i pojęć, rzeczownik odpowiada na pytanie: kto?, co?,
przymiotniki – określają cechy innych wyrazów, przymiotnik odpowiada na pytanie: jaki?, jaka?, jakie?,
zaimki – zastępują inne wyrazy i wyrażają ich treść,
liczebniki – wskazują na liczbę lub porządek przedmiotów, liczebnik odpowiada na pytanie: ile?, który?,
czasowniki – wyrazy określające czynność lub stan, czasownik odpowiada na pytanie: co robi?,
przysłówki – oznaczają właściwości różnych cech, z przysłówek odpowiada na pytanie: jak?, gdzie?, kiedy?,
przyimki – stoją przy imieniu, czyli przy rzeczowniku,
spójniki – łączą dwa zdania lub wyrażenia,
partykuły – krótkie wyrazy nadające zabarwienie znaczeniowe lub uczuciowe,
wykrzyknienie – wzmacnia zabarwienie uczuciowe.
Części mowy odmienne (odmieniają się przez przypadki – deklinują się):
• rzeczownik,
• przymiotnik,
• zaimek,
• liczebnik,
• czasownik osobowy (koniuguje się w formach osoby, strony, czasu, liczby, rodzaju, trybu).
Imiesłów przymiotnikowy (forma czasownika) czynny i bierny też odmienia się przez przypadki.
Części mowy nieodmienne (nie podlegają ani deklinacji, ani koniugacji):
• przysłówek,
• przyimek,
• spójnik,
• partykuła,
• wykrzyknik,
• czasownik nieosobowy:
- bezokolicznik,
- imiesłów przysłówkowy współczesny i uprzedni,
- nieosobowa forma czasownika zakończona na -no, -to.
Rzeczownik
Nazwy przedmiotów, pojęć, osób, zwierząt, roślin i zjawisk dzielimy na różne kategorie znaczeniowe:
• osobowe – ojciec, uczeń, sportowiec, Włoch,
• nieosobowe – wszystkie poza nazwami osób,
• imiona własne – Warszawa, Wisła,
• pospolite – miasto, rzeka, dom,
• żywotne – elegant, koń, pies, ojciec, dziecko (Bóg, anioł, duch – nazwy pojęć upostaciowanych jako kategoria wyższej wartości),
• nieżywotne – kształt, plac, rzeka, drzewo,
• jednostkowe – człowiek, żołnierz,
• zbiorowe – rój, tłum, gawiedź, ciżba, las, sad,
• oderwane – ból, śmiech, zapał, spanie, miłość, rozum, białość,
• materialne – żelazo, piasek, powietrze.
Liczba rzeczownika
W liczbie pojedynczej rzeczownik występuje jako jeden przedmiot. Są rzeczowniki występujące tylko w liczbie pojedynczej np. Europa, Wisła, Polska, żelazo, woda, dobroć, miłość, gawiedź.
W liczbie mnogiej jest wiele przedmiotów. Tylko w liczbie mnogiej występują rzeczowniki: Tatry, Kielce, Węgry, usta, nożyce, spodnie, drzwi, imieniny, drwa, plecy itp.
Rodzaje rzeczownika
Rzeczownik wpływa na rodzaj stojącego obok przymiotnika: biały śnieg, dobra matka, wysokie drzewo.
W liczbie pojedynczej i mnogiej rzeczowniki występują w trzech rodzajach:
Rodzaj męski (rzeczowniki zakończone spółgłoskami) dobry ojciec, wierny pies, zielony las, uczynni sąsiedzi, znani naukowcy, rącze konie, białe śniegi
Rodzaj żeński (rzeczowniki zakończone samogłoskami -a, -i oraz spółgłoskami) głęboka rzeka, dobra pani, biała kość, piękne kobiety
Rodzaj nijaki (rzeczowniki zakończone samogłoskami -o, -e, -ę, oraz -um) duże okno, jasne słońce, małe jagnię, bogate muzeum, szerokie pola
Odmiana rzeczowników (deklinacja)
Końcówki wraz z tematami tworzą formy przypadków w liczbie pojedynczej i mnogiej. Odchylenia w końcówkach są odbiciem tradycji.
Nazwy przypadków:
- Mianownik (nominativus) kto? co?
- Dopełniacz (genetivus) kogo? czego nie ma?
- Celownik (dativus) komu? czemu się przyglądam?
- Biernik (accusativus) kogo? co widzę?
- Narzędnik (instrumentalis) kim? czym się posługuję? lub z kim? z czym idę?
- Miejscownik (locativus) o kim? o czym mówię?
- Wołacz o!
Przymiotnik
Przymiotnik oznacza cechy i właściwości rzeczowników: dobry, mądry, ciężki, leśny itp. oraz w krótkiej formie: rad, wesół, zdrów, godzien, wart.
Przymiotniki odmieniają się przez przypadki i rodzaje: męski, żeński i nijaki w liczbie pojedynczej oraz męskoosobowy i niemęskoosobowy w liczbie mnogiej.
Przymiotniki obcego pochodzenia są nieodmienne (występują zawsze po wyrazie określanym np.: kostium bikini, suknia bordo, mundur khaki).
Stopniowanie przymiotników
Cechy określane przymiotnikiem mogą być intensywne lub osłabione. Tę właściwość przymiotnika nazywamy stopniowaniem prostym lub opisowym.
W każdym stopniowaniu wyróżniamy trzy stopnie intensywności: równy, wyższy, najwyższy.
W stopniowaniu prostym przymiotniki stopniują się regularnie lub nieregularnie.
Stopniowanie regularne w stopniu wyższym dodajemy przyrostek -szy, w stopniu najwyższym przedrostek naj-.
W stopniowaniu nieregularnym następuje zmiana wyrazu.
W stopniowaniu opisowym do przymiotnika w stopniu równym dodajemy wyrazy bardziej, najbardziej lub mniej, najmniej.
Zaimek (po łacinie pronomen – zamiast imienia) wskazuje przedmiot lub sytuację.
Zaimki dzielimy na:
• osobowe – ja, ty, my, wy, oni, ci, tamci, owi,
• zwrotne – się, siebie, sobie,
• dzierżawcze – mój, twój, nasz, wasz, ich, jego, jej,
• wskazujące – ten, tamten, ów, taki,
• pytające – kto, co, komu, czemu, kogo, gdzie, kiedy,
• względne – (pytające bez znaków zapytania) kto, co, komu,
• nieokreślone – nikt, coś, ktoś, nic, cokolwiek, pewien.
Inny podział rozróżnia zaimki:
• rzeczowne – ten, to, ta, ów,
• przymiotne – taki, taka, owaki,
• liczebne – tyle, ile, ileś,
• przysłowne (nieodmienne) – tak, owak, wszak, wtedy, tu, tam, stąd,
dotąd, tędy, tamtędy, jak, kiedy, gdy,
odtąd, gdzieś, kiedyś, nigdy, wszędzie.
Liczebniki to nazwy liczb i cech związanych z liczeniem. Dzielą się na:
• proste – jeden, sto,
• złożone – trzysta, pięćset,
• główne – jeden, pięć, sto, tysiąc,
• porządkowe – pierwszy, piąty, siódmy, setny,
• zbiorowe – dwoje, troje, pięcioro, dziesięcioro,
• mnożne – pojedynczy, poczwórne, jednokrotny, stokrotny,
• wielorakie – dwojaki, trojaki,
• ułamkowe – (nie odmieniają się) pół, półtora.
Liczebniki – jedni, dwaj, dwóch, obaj, obydwaj, obydwóch (obydwu), trzej, trzech, czterej, czterech – łączą się z rzeczownikami męskoosobowymi: dwaj panowie poszli, dwóch panów poszło; pozostałe liczebniki łączą się z rzeczownikami niemęskoosobowymi: jedne książki, dwa konie, dwie linie itp.
Liczebniki zbiorowe odnoszą się do:
a) istot różnych płci np.: ich dwoje siedziało na ławce,
b) dzieci i zwierząt,
c) przedmiotów używanych tylko w liczbie mnogiej.
Liczebniki ułamkowe nie odmieniają się przez przypadki, ich forma zależy od rzeczownika:
– półtrzecia roku,
– półtorej mili,
– półtora kilograma,
– przed pół rokiem
Przysłówki oznaczają jakość lub okoliczność stanu i każdej czynności. Odpowiadają na pytania: jak, gdzie, kiedy, skąd, dokąd, w jaki sposób.
Przykłady: daleko, naraz, wówczas, naprawdę, wtenczas, gorzko, źle, dobrze, boso, wcześnie, po ludzku, po polsku, na skutek, na przykład, w ogóle, z daleka, z dawna, po staremu, wszerz, wspak.
Niektóre przysłówki stopniują się jak przymiotniki:
Przyimek łączy się z wyrazem i nadaje mu inny sens; np.: rzeczownik stół tworzy z przyimkami wiele zestawień: na stole, o stole, za stołem, obok stołu, po stole, pod stołem, zza stołu, koło stołu, przy stole, ponad stołem, spod stołu, od stołu, ku stołowi, do stołu itd.
Przyimek w połączeniu z rzeczownikiem, przymiotnikiem, liczebnikiem tworzy wyrażenie przyimkowe np.: z nudów, ze strachu, sklep z obuwiem, zeszyt w kratkę, z piętnaście, ze sto, z milion.
Spójniki łączą dwa jednorodne wyrazy lub części zdania.
Ten związek może być:
• łączny – i, oraz, ni, też, lub, albo;
• przeciwstawny – a, ale, lecz, jednak, przecież;
• wynikowy – więc, dlatego, toteż, przeto;
• podrzędny – że, bo, jeśli, choć, aby, ażeby, gdyby, ponieważ.
Partykuły zabarwiają i wzmacniają znaczenie wypowiedzi. Przykładowe partykuły: że, iż, li, nie, tu, to, też, no, oby, niech, chyba, lada chwila, tam do licha.
Wykrzykniki wyrażają uczucia, dążą do zwrócenia uwagi, naśladują dźwięki np.: ach, och, ech, oj, brr, hop, halo, hej, trach, puff.
CZASOWNIK
Wyrazy oznaczające czynność dokonującą się trwającą w czasie. Czasownik odpowiada na pytania: co robi, co się dzieje, np. pisze, myśli. Rozróżniamy czasowniki:
*Przechodnie (czynność rządzi dopełnieniem) "wziął książkę" – "książka została wzięta"
*Nieprzechodnie "on śpiewa, on leży"
*Jednokrotne (czynność wykonywana raz) wiezie, niesie, śpi
*Wielokrotne (czynność wykonana wiele razy) wozi, nosi, sypia
*Dokonane (nie występuje w czasie teraźniejszym) rzucić, mignąć
*Niedokonane (występuje we wszystkich czasach) rzucać, migać
Niedokonaność lub dokonaność czasownika nazywamy aspektem.
Czasowniki występują w postaci:
odmiennej
nieodmiennej
czasowniki osobowe
(koniugują się, czyli posiadają formy strony, rodzaju, trybu, czasu i liczby);
liczba – pojedyncza i mnoga;
osoba – pierwsza, druga, trzecia;
czas – teraźniejszy, przeszły,
przyszły (prosty i złożony);
rodzaj – męski, żeński, nijaki w l. poj.,
męskoosobowy i niemęskoosobowy w l. mn.;
strona – czynna, bierna, zwrotna;
tryb – orzekający, przypuszczający, rozkazujący
bezokolicznik
reprezentatywna forma każdego czasownika, figuruje jako hasło słownikowe; ma znamiona rzeczownika i w zdaniu może być: podmiotem - śpiewać jest miło;
orzecznikiem - żyć to pracować;
dopełnieniem - umiem śpiewać;
oraz równoważnikiem zdania - widać, że zaczął wreszcie pracować;
końcówki bezokolicznika: -ć,-c;
iść, spać, biec
imiesłów przymiotnikowy
(deklinuje się)
czynny (końcówki: -ący, -a, -e):
płynący, widząca, śmiejące się;
bierny (końcówki: -any, -a, -e, -ty, -a, -e):
widziany, widziana, widziane,
wyjęty, wyjęta, wyjęte
imiesłów przysłówkowy
współczesny (końcówka -ąc):
idąc, śpiąc
uprzedni (końcówki: -łszy, -wszy):
...
laremi