Państwowy monitoring środowiska.docx

 Państwowy monitoring środowiska (PMŚ) jest systemem pomiarów, ocen i prognoz stanu środowiska oraz gromadzenia, przetwarzania i rozpowszechniania wyników badań i oceny elementów środowiska. Jego celem jest wspomaganie działania na rzecz ochrony środowiska poprzez informowanie administracji rządowej, samorządowej i społeczeństwa o:

·         stanie środowiska w Polsce,

·         dotrzymywaniu standardów jakości środowiska oraz obszarach występowania przekroczeń tych standardów,

·         skuteczności realizowanych programów naprawczych,

·         skuteczności realizowania polityk, programów i strategii ochrony środowiska na każdym szczeblu zarządzania,

·         występujących zmian jakości wszystkich elementów środowiska i ich przyczynach,

·         powiązaniach przyczynowo-skutkowych występujących pomiędzy emisją i imisją w celu określenia trendów zmian środowiska.  Rolę koordynatora PMŚ pełni Główny Inspektor Ochrony Środowiska. Inspekcja Ochrony Środowiska, zgodnie z jej ustawowymi kompetencjami, prowadzi badania jakości środowiska i obserwacje jego stanu samodzielnie lub korzysta z wyników badań i obserwacji prowadzonych przez inne organy administracji rządowej oraz samorządowej, które są obowiązane do nieodpłatnego udostępniania danych o stanie środowiska uzyskiwanych w wyniku wykonywania ich zadań własnych.
         Informacje o środowisku i jego ochronie, pozyskane w wyniku badań monitoringowych, stanowią podstawę opracowywania cyklicznych opracowań o stanie środowiska w postaci raportów i komunikatów publikowanych w serii Biblioteki Monitoringu Środowiska. Informacje te, przekazywane do organów administracji rządowej i samorządowej, mogą stanowić podstawę procesów decyzyjnych, umożliwiając wybór właściwej strategii rozwoju gospodarczego i przestrzennego, zarówno w skali kraju jak i poszczególnych regionów.
         PMŚ jest systemem składającym się z bloków i podsystemów. Strukturę funkcjonalną systemu zaprezentowano na poniższym schemacie.
         Blok emisji obejmuje ilościową i jakościową charakterystykę zanieczyszczeń odprowadzanych przez określone źródła do środowiska. Są to zanieczyszczenia wprowadzane do powietrza, ścieki wprowadzane do wód i ziemi, odpady wytwarzane, składowane lub wylewane oraz wykorzystywane gospodarczo, hałas przenikający do środowiska.
         Blok jakości środowiska określa rzeczywiste zanieczyszczenia poszczególnych komponentów środowiska, stężenia zanieczyszczeń w powietrzu, stan klimatu akustycznego, stężenia zanieczyszczeń w wodach powierzchniowych i podziemnych, ilości i skład chemiczny odpadów gromadzonych na składowiskach, zawartość metali ciężkich w glebach.
         Blok prognozy opracowywany jest na podstawie danych zgromadzonych w wymienionych dwóch blokach informacyjnych. Umożliwia opracowywanie raportów, komunikatów i informacji o aktualnym stanie środowiska na terenie województwa.

Monitoring zbiorników zaporowych

         Badania jakości wód zbiorników zaporowych realizowane są w ramach sieci regionalnej i obejmują trzy zbiorniki: Solina, Besko i zbiornik w Rzeszowie. Badania wykonuje się w dwóch terminach: w okresie wiosennym (marzec-kwiecień) i w okresie letnim (koniec sierpnia). Pobór prób wody ze zbiorników w układzie pionowym odbywa się z dwóch poziomów: z warstwy powierzchniowej (na głębokości 1 m) oraz z warstwy naddennej (na głębokości 1 m nad dnem).
         Na podstawie uzyskanych danych dokonuje się corocznie oceny jakości wód w zbiornikach zaporowych. Wyniki oceny publikowane są w raportach o stanie środowiska w województwie oraz, w zakresie określonym w rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 1 października 2002 r. w sprawie sposobu udostępniania informacji o środowisku prezentowane na naszej stronie internetowej.

Monitoring zbiorników zaporowych

Zbiornik Włocławski - w 2000 roku kontynuowano, rozpoczęte rok wcześniej, badania stanu czystości wód Zbiornika Włocławskiego. Próby pobierane były cztery razy w roku w czterech przekrojach pomiarowych:

·         na granicy cofki ok. 618 km rzeki

·         poniżej Płocka ok. 642 km

·         w najszerszej części zbiornika, na wysokości Dobrzynia 655 km

·         przed zaporą 674 km.

Pod względem fizykochemicznym większość badanych wskaźników była na poziomie I/II klasy czystości, z przewagą wyników w I klasie. Najmniej korzystne wyniki uzyskano na granicy cofki, gdzie praktycznie mamy do czynienia z rzeką swobodnie płynącą. Większość parametrów uległa poprawie w dalszej części zbiornika (wybrane wskaźniki zanieczyszczeń przedstawiono w tabelach 35 i 36. Jedynie ilość substancji ekstrahujących się eterem naftowym była wysoka na całej jego długości.

Średnia wartość ekstraktu eterowego we wszystkich przekrojach w warstwie powierzchniowej nie odpowiadała normom. Najwyższe stężenia odnotowano na wiosnę w przekroju III na wysokości Dobrzynia.

Stężenie fenoli utrzymywało się na ogół na poziomie II klasy, chociaż odnotowano również wartości wyższe, odpowiadające III klasie.

W dwóch pierwszych przekrojach średnia wartość zawiesiny ogólnej odpowiadała III klasie czystości. W dalszej części zbiornika średnia wartość tego wskaźnika odpowiadała I klasie czystości wód.

Obciążenie materią organiczną wyrażone jako BZT5 i ChZT-Cr w pierwszych dwóch przekrojach było na poziomie II/III klasy, natomiast w okolicach Dobrzynia i przy zaporze malało do wartości odpowiadających I/II klasie, chociaż w czerwcu, przy zaporze wielkość ta wzrosła do poziomu III klasy.

Zawartość związków biogennych generalnie była niska. Wszystkie badane formy związków azotowych w całym okresie utrzymywały się na poziomie I klasy. Stężenie fosforanów ustalono na poziomie I/II klasy, z przewagą klasy II. Jedynie w czerwcu, przy zaporze wskaźnik ten osiągnął wartości wyższe, odpowiadające III klasie czystości. Fosfor ogólny był na ogół na stałym poziomie i jego stężenie odpowiadało II klasie, jedynie kilka razy jego wartość mieściła się w III klasie.

W części limnicznej zbiornika, w trakcie badań w okresie letnim, odnotowano znaczne spadki zawartości tlenu w wodzie, szczególnie w strefie naddennej. Na wysokości Dobrzynia, w czerwcu przy powierzchni zawartość tlenu wynosiła 6,2, a przy dnie zaledwie 1,9 mg O2/l. Natomiast przy zaporze, zarówno na początku, jak i pod koniec lata odnotowywano bardzo niskie, nie odpowiadające normom stężenia tlenu rozpuszczonego. Wahały się one od 3,7 przy powierzchni do 1,7 mgO2/l przy dnie.

Pod względem sanitarnym wody zbiornika były zdecydowanie bardziej zróżnicowane. Na granicy cofki wszystkie wyniki nie odpowiadały normom. Poniżej Płocka sytuacja polepszyła się: dwukrotnie wody nie odpowiadały normom, dwa razy były na poziomie III klasy. Sytuacja uległa poprawie w okolicach Dobrzynia, gdzie wartość miana Coli wahała się od I do III klasy, z przewagą wód II klasy. Przy zaporze jakość wód była bardzo zróżnicowana. Miano Coli osiągało wartości charakterystyczne zarówno dla wód bardzo czystych, jak i nie odpowiadających normom. Przeważały jednak wody I i II klasy.

Średnia wartość chlorofilu w przekroju powyżej i poniżej Płocka nie odpowiadała normom. W okolicach Dobrzynia wartość ta wskazywała na III klasę, natomiast przy zaporze na II klasę czystości. W całym badanym okresie wartości chlorofilu wahały się od 3,2 do 221,7 µg/l. Najwyższe stężenia odnotowano na granicy cofki i malały one w kierunku zapory. Potwierdzają to badania hydrobiologiczne.

Liczebność sestonu była najwyższa w górnej części zbiornika, najniższa przy zaporze. Głównym komponentem fitoplanktonu były okrzemki. Dominowały one w całym badanym okresie na całej długości zbiornika. Najliczniejszymi taksonami były okrzemki z rodzaju Cyclotella sp. ponadto: Stephanodiscus hantzschii, Melosira sp,. Nitzschia acicularis oraz zielenice Scenedesmus quadricauda, Actinastrum hantzschii, Pediastrum duplex i Crucigenia sp. Liczebność fitoplanktonu wahała się od 2,5 do 16,2 mln komórek w litrze. W okresie letnim (czerwiec-wrzesień) równie licznie jak okrzemki występowały zielenice. Zooplankton reprezentowany był przede wszystkim przez wrotki Keratella cochlearis i Brachionus sp. Analiza bentosowa wykazała różnorodność poszczególnych części zbiornika. Poniżej Płocka oraz w okolicach Dobrzynia dominowały skąposzczety i larwy ochotkowatych. Przy zaporze, na wysokości jazów i elektrowni wodnej, całe dno zasiedlone było przez małże Dreissena polymorpha i Sphaerium corneum. Natomiast w części zastoiskowej, naprzeciw zapory czołowej makrozoobentos jest bardzo zróżnicowany. Występowały tutaj zarówno małże, ślimaki, jak i przedstawiciele skąposzczetów i larw ochotkowatych.

W zbiorniku zaporowym, gdzie prędkość rzeki jest spowolniona i następuje sedymentacja zanieczyszczeń w stopniu znacznie większym niż w rzece swobodnie płynącej, ogromnego znaczenia nabiera znajomość chemizmu osadów dennych. W osadach Zbiornika Włocławskiego przebadano przede wszystkim metale ciężkie i substancje ropopochodne. W 2000 roku stężenia cynku, miedzi, niklu i ołowiu były na poziomie I/II klasy. Jedynie stężenie kadmu w przekroju Dobrzyń - trzykrotnie i raz przy zaporze osiągnęło wartości III klasy (według klasyfikacji I. Bojakowska, 1998).

Zbiornik Włocławski jest nizinnym zbiornikiem o cechach rzecznych. Uzyskane wyniki przyporządkowano więc do normatywów zawartych w rozporządzeniu MOŚZNiL z dnia 5 listopada 1991 roku w sprawie klasyfikacji wód, które stosowane są do klasyfikacji rzek. Natomiast do końcowej oceny zastosowano system analogiczny jak dla jezior, czyli wyliczono średnią dla każdego badanego wskaźnika. Jedynie w przypadku miana Coli uwzględniono najgorszy uzyskany w danym profilu wynik. Za wskaźniki weryfikujące uznano zanieczyszczenia o charakterze toksycznym (metale ciężkie, pestycydy, fenol, benzo(a)piren).

W zbiorniku wyodrębniono dwie zróżnicowane strefy: reolimniczną i limniczną. Ocenę wykonano dla tych części oddzielnie. Dwa pierwsze profile zlokalizowane były w części reolimnicznej i uzyskane wyniki zdecydowały o klasie czystości tej części zbiornika. O stanie czystości w części limnicznej decydowały wyniki uzyskane w dwóch kolejnych profilach. Po zastosowaniu takiego systemu oceny dla Zbiornika Włocławskiego w 2000 roku otrzymano II klasę dla części reolimnicznej oraz wysoką I klasę dla części limnicznej. Po weryfikacji względem wskaźnika toksycznego, wody w całym zbiorniku odpowiadały II klasie czystości. Zanieczyszczeniem, które o tym zdecydowało, było średnie stężenie fenoli, utrzymujące się na całej długości zbiornika na poziomie II klasy czystości.

Podobnie oceniono jakość wód w 1999 roku, kiedy również najlepszymi właściwościami charakteryzowały się wody przy zaporze, a najmniej korzystne wyniki odnotowano na granicy cofki, generalnie jednak wyniki uzyskane w 2000 roku były mniej korzystne niż dotychczas. Dotyczy to przede wszystkim wysokich wartości substancji ekstrahujących się eterem naftowym oraz niskiego nasycenia wód tlenem w okresach ciepłych. Na nieco wyższym poziomie była również zawartość związków fosforu. Wysokie stężenia odnotowano także w przypadku wskaźnika produkcji pierwotnej - chlorofilu “a”. Było to wynikiem zdecydowanie wyższej liczebności i różnorodności biosestonu. Przyczyną pogorszenia się jakości wód mogły być czynniki hydrologiczne. W 2000 roku w stosunku do roku ubiegłego średni dopływ wód do zbiornika był niższy. Dotyczy to szczególnie miesiąca czerwca, w którym był on czterokrotnie niższy niż rok wcześniej. W przypadku wielu analizowanych parametrów, właśnie w tym okresie odnotowano najwyższe stężenia zanieczyszczeń.

Zbiornik Pakoski – powstał w wyniku prac hydrotechnicznych przeprowadzonych w latach 1972-74 na jeziorach: Janikowskim, Trląg i Bronisław. Polegały one na wybudowaniu zapory czołowej w Pakości i zapory bocznej w Kołudzie Małej, która ostatecznie odcięła dawne, naturalne połączenie jezior z Notecią Wschodnią oraz urządzeń służących regulacji poziomu wody. W wyniku spiętrzenia zwierciadła wody o 4,5 m powstał zbiornik wodny obejmujący swoim zasięgiem misy dawnych jezior oraz odcinek doliny rynnowej Noteci Zachodniej. Zbiornik ma maksymalną długość 21 km, powierzchnię 13,02 km2, pojemność 86,46 mln m3 i głębokość 20,1 m. Dopuszcza się wahania zwierciadła wody do 3,9 m, co może powodować okresowe odsłanianie i zalewanie 28% powierzchni czaszy zbiornika (Grobelska, 2000). W związku z tym dewastacji uległy zbiorowiska roślinności szuwarowej oraz litoralowej. Utworzony został natomiast pas nadbrzeżny, zdominowany przez zarośla wiklinowe. Sztuczne groble dzielą cały akwen na cztery wyraźnie wyodrębnione części. Podstawową funkcją zbiornika jest retencja wód. Gromadzone są w nim w okresie zimowo-wiosennym wody roztopowe, służące do celów przemysłowych, rolniczych oraz wyrównania przepływów na Noteci poniżej zbiornika. Do zbiornika odprowadzane były ścieki komunalne z Janikowa, poprodukcyjne z cukrowni, a także ponad 100 tys. m3/d wód pochłodniczych z zakładów sodowych. Te ostatnie powodowały skażenie termiczne północnej części zbiornika oraz niekorzystnie kształtowały warunki hydrochemiczne. Aktualne zmiany w gospodarce wodno-ściekowej zakładów oraz Janikowa spowodowały odcięcie zrzutu ścieków. Głównym źródłem zanieczyszczenia pozostają nadal ścieki powstające w krochmalni w Bronisławiu. Są one rozdeszczowywane na gruntach bezpośrednio przylegających do południowo-wschodniej części zbiornika. Stosowanie niewłaściwych dawek oraz terminów nawodnień powoduje, że ścieki w znacznych ilościach spływają po pochyłości terenu bezpośrednio do zbiornika, wnosząc znaczne ładunki materii organicznej i biogenów. W północnym fragmencie zbiornika zainstalowano urządzenia napowietrzające, których zadaniem ma być rekultywacja wód.

Zbiornik Pakoski był do tej pory klasyfikowany łącznie z naturalnymi jeziorami. W związku z pojawieniem się wskazówek metodycznych pozwalających na wstępną ocenę jakości wód zbiorników zaporowych, najnowsze badania stanu czystości wód Zbiornika Pakoskiego przeprowadzone zostały według zalecanego schematu. Zbiornik ten, z uwagi na swoje cechy, można włączyć do grupy zbiorników nizinnych o charakterze limnicznym, podobnie jak zbiorniki: Koronowo i Żur.

Wody Zbiornika Pakoskiego zostały sklasyfikowane jako nie odpowiadające normom. Ich najgorszą jakość stwierdzono w południowej części zbiornika (Jezioro Bronisław), najlepszą - w części północnej (Jezioro Janikowskie). We wszystkich basenach trzy czwarte ocenianych parametrów przybrało wartości pozaklasowe. Wysokie przekroczenia wartości progowych dotyczyły przede wszystkim związków biogennych oraz wskaźników charakteryzujących stan trofii wód. Koncentracja chlorofilu “a” osiągnęła latem maksymalną wartość 193 mg/l, co stanowi blisko 8-krotne przekroczenie norm. Intensywnej produkcji pierwotnej towarzyszył wzrost odczynu wody do 9 jednostek pH. Na poziomie odpowiadającym III klasie czystości kształtowały się ilości materii organicznej. Charakterystyczne były wysokie wartości przewodnictwa, wynoszące do 815 mS/cm. Spowodowane były dużą ilością rozpuszczonych związków mineralnych - przede wszystkim siarczanów, chlorków, sodu, potasu i wapnia, pochodzących ze zrzutu ścieków przemysłowych. Przeprowadzone analizy bakteriologiczne nie wskazywały na skażenie mikrobiologiczne.

W porównaniu z poprzednimi kontrolami stanu czystości wód zmniejszeniu uległy stężenia azotu amonowego w rejonie zrzutu wód pochłodniczych z Janikowskich Zakładów Sodowych, obniżeniu uległa także ilość związków organicznych w południowej części zbiornika. Są to jednak nadal wartości pozaklasowe. Termika wód przestała wykazywać nienaturalne zróżnicowanie poszczególnych fragmentów akwenu. Poprawił się także jego stan sanitarny. Pozostałe parametry klasyfikacyjne, zwłaszcza koncentracja związków fosforu, ilość chlorofilu “a” oraz przezroczystość wód, pozostają na poziomie porównywalnym z wcześniejszymi badaniami i nadal wskazują na utrzymującą się degradację wód.

Tabela 36. Stan czystości zbiorników zaporowych

Tabela 37. Zbiornik Włocławski (granica cofki – ok. 618 km) - wybrane wskaźniki zanieczyszczeń