rozdz5.pdf

V. ROZWÓJ MIAST I URBANIZACJA

Urbanizacja jest procesem społecznym polegającym na przestrzennej koncen-

tracji ludności w miastach i jest rozważana w czterech aspektach: demograficz-

nym, przestrzennym, ekonomicznym i społecznym. W tym miejscu interesują nas

dwa pierwsze ujęcia. Najczęściej stosowanym miernikiem urbanizacji w aspekcie

demograficznym jest odsetek ludności zamieszkałej w miastach oraz udziały lud-

ności miejskiej według grup wielkości miast. Natomiast w aspekcie przestrzen-

nym takim prostym miernikiem urbanizacji jest liczba miast na 10 tys. km 2 (bądź

powierzchnia przypadająca na 1 miasto) i średnia liczba ludności wiejskiej przypa-

dającej na 1 miasto.

Przy rozpatrywaniu zjawiska urbanizacji w dłuższym przekroju czasowym,

i zachodzących w tym czasie zmianach liczby miast, powstaje pytanie czy podsta-

wą oceny powinna być każdorazowa liczba miast czy też tylko tych, które posiada-

ją status miejski w końcowym okresie objętym analizą. W niniejszym opracowa-

niu, obejmującym dość długi okres, pokazujemy statystyczny stan sieci miejskiej

w latach spisowych, to znaczy ośrodków miejskich posiadających prawa miejskie

w dniu spisu, z podaniem daty podziału administracyjnego w jakim opracowano

wyniki spisu ludności. Natomiast w aneksie zamieszczono zarys historyczny miast

w Polsce (Aneks D) oraz tabelę ilustrującą rozwój indywidualnych miast posiada-

jących status miejski w dniu ostatniego spisu ludności, tzn. 20 maja 2002 roku

(Aneks D.1), jak również wykaz miast II Rzeczypospolitej, utraconych w wyniku

II wojny światowej (Aneks D.2). Podane tam liczby ludności niekiedy wyprzedzają

datę nadania praw miejskich.

Na początku stulecia w miastach Polski około ¼ ludności mieszkało w mia-

stach (tab. V.1). W 1900 r. najwyżej zurbanizowanym obszarem był Górny Śląsk,

leżący w pruskiej rejencji opolskiej, gdzie ludność w miastach – zaliczając do lud-

ności miejskiej również mieszkańców osad przemysłowych nieposiadających praw

miejskich – stanowiła około 50% ogółu ludności. Najsłabiej zurbanizowana była

Galicja i północno−wschodnie gubernie Królestwa Polskiego (lubelska, siedlecka,

łomżyńska, płocka i suwalska). Niski stopień urbanizacji na tych terenach był

pochodną rzadkiej sieci miejskiej i struktury wielkościowej miast: w miastach

liczących powyżej 10 tys. mieszkańców mieszkało mniej niż 10% ludności tych

obszarów. Natomiast względnie wysoka urbanizacja południowo−zachodniej

108

Ludność Polski w XX w.

części Królestwa Polskiego wynikała w dużej mierze z rozwoju samej Łodzi i War-

szawy. Pomimo dynamicznego rozwoju ośrodków miejskich na Górnym Śląsku

i w części Królestwa Polskiego poziom urbanizacji na ziemiach polskich był znacz-

nie niższy niż w Europie Zachodniej (w Anglii w 1908 r. 78% ludności mieszkało

w miastach).

Tabela V.1. Ludność w miastach na ziemiach polskich w 1900 i 1910 r.

Table V.1. Urban population on the Polish territory

Kraje i dzielnice

Countries/regions

% ludności

w miastach

% urban

% ludności

w miastach

liczących

> 10 tys. ludności

% in towns

> 10 thousands

Liczba miast na

10 tys. km 2

Number of towns

per 10 000 km 2

1900

1910

1900

1910

1900

Królestwo Polskie 1

23,1 2

29,2 2

17,5

25,7

gubernie

południowo−zachodnie

30,0 2

35,0 2

25,3

32,4

gubernie

północno−wschodnie

12,1 2

16,1 2

5,2

10,5

Prowincja Poznańska

30,7

34,4

12,7

16,6

Prusy Zachodnie (Pomorze

Gdańskie)

36,3

39,7

20,6

24,6

Rejencja Opolska (Górny

Śląsk)

50,6 3

57,5 3

26,2

36,2

Galicja

18,0

19,9

9,6

13,1

Śląsk Cieszyński

18,7

28,7

18,7

19,4

Ogółem

25,2

28,1

15,5

21,9

1 Dane dla Królestwa Polskiego w 1897 i 1913 r.

2 Łącznie z ośrodkami nieposiadającymi praw miejskich.

3 Łącznie z osadami przemysłowymi nieposiadającymi praw miejskich.

Źródło: Dunin−Wąsowicz (1963, s. 109), Kołodziejczyk (1965), Krzyżanowski i Kumaniecki (1915), Nietyksza

(1986, tabl. 6, 8, 53), KSA (1912) i obliczenia własne.

Do 1913 r. udział ludności miejskiej w Królestwie wzrósł z 23,1 do 29,2%. Dyna-

miczny wzrost cechował miasta guberni kieleckiej (w latach 1897–1910 wzrost

liczby ludności o 128%), głównie w Zagłębiu Dąbrowskim, z rozwijającym się gór-

nictwem, przemysłem maszynowym, metalowym i chemicznym i dominującym

wzrostem Sosnowca (z 10,1 tys. mieszkańców w 1897 r. do 98,7 tys. w 1910 r.)

oraz Olkusza, Zawiercia i Dąbrowy Górniczej. Znaczący był również wzrost licz-

by ludności Kielc (z 23,2 tys. do 32,2 tys.). Nadal rozwijały się miasta guberni

kaliskiej (wzrost o 54%), głównie dzięki rozwojowi Kalisza, mającego od 1903 r.

bezpośrednie połączenie kolejowe z Warszawą oraz piotrkowskiej (wzrost o 43%),

w której Brzeziny i Będzin podwoiły swoją liczbę mieszkańców. Najsłabiej przebiegał

rozwój miast guberni łomżyńskiej (wzrost o 5%), siedleckiej (16%) i płockiej (20%),

w znacznej mierze w wyniku występującej tu w tym czasie „brazylijskiej gorączki

emigracyjnej”. W guberni warszawskiej obok miast z umiarkowanie wysokim tem-

pem przyrostu liczby ludności, jak Warszawa (o 31%) czy Błonie (z 3,0 do 4,8 tys.),

dla którego impulsem wzrostu było uruchomienie kolei warszawsko−kaliskiej,

Rozwój miast i urbanizacja

109

dynamicznie rozwijał się Żyrardów (z 5,7 tys. w 1897 r. do 37,4 tys. mieszkańców

w 1910 r.), wyrastając na jeden z największych kombinatów włókienniczych na

świecie i eksportujący swoje wyroby do Rosji i Chin.

W latach 1914–1918, w czasie I wojny światowej, rozwój miast polskich został

zahamowany, a duża ich część znalazła się w bezpośrednim zasięgu działań wojen-

nych i poniosła poważne straty w liczbie ludności, zabudowie i infrastrukturze

przemysłowej, wywożonej przez okupantów. Najdotkliwiej wojnę odczuły miasta

Królestwa i Galicji, przez które przetaczał się front. Pierwszy okrucieństwa woj-

ny doświadczył Kalisz, pograniczny węzeł kolejowy, zbombardowany 4 sierpnia

1914 r. przez niemiecką artylerię, która zniszczyła 95% staromiejskiej zabudowy 1 .

Największym zniszczeniom uległy miasta położone w okolicach najbardziej zacię-

tych walk: Ostrołęka (39% ogólnej wartości budynków), Sochaczew (38%), Puławy

(31%), Iłża (28%), Przasnysz (28%) i Żyrardów (9%) zniszczone podczas odwrotu

Rosjan. Straty te, poza Kaliszem (21%), dotyczyły przeważnie przedmieść. Znisz-

czenia wojenne dotknęły przede wszystkim wieś. Najdłużej w strefie działań fron-

towych znajdowały się miasta wschodniogalicyjskie zajęte przez wojska rosyjskie.

Doszczętnie zniszczone zostały m.in. Gorlice, Przemyśl, Jasło, Krosno i Dukla.

Najmniej ucierpiały miasta w zaborze pruskim, traktowane przez Niemców jako

własne. Ciężkie warunki bytu w miastach spowodowały odpływ ich ludności. Istot-

nemu zmniejszeniu uległa liczba ludności miast małych i średnich, na przykład

Będzina (o 43% w latach 1914–1921), Sosnowca (16%), Suwałk (37%), Żyrardowa

(32%), Płocka (28%), Pabianic (27%), Zduńskiej Woli (24%), Kalisza i Jarosławia

(po 17%), Torunia i Grudziądza (15%), Łomży (12%), Bydgoszczy (8%), Tarnowa

i Białegostoku (5%). W tym samym czasie, jak podaje R. Kołodziejczyk (1965,

s. 144), zwiększyła się liczba ludności niektórych zwłaszcza większych miast,

takich jak Dąbrowa Górnicza (o 72%), Lublin, Radom, Kielce, Siedlce, Włocławek,

Częstochowa, Poznań, Gdańsk, Rzeszów, Łódź, Warszawa i Kraków. W najwięk-

szych miastach (np. Warszawie i Łodzi) wzrost liczby ludności częściowo wynikał

z przyłączenia przedmieść lub osiedli podmiejskich. Do Krakowa 22 sierpnia

1914 r. przyłączono 13 podmiejskich wsi (lub ich część) i miasto Podgórze, do

Warszawy w kwietniu 1916 r. przyłączono części podmiejskich gmin (Bródno, Czy-

ste, Mokotów, Młociny i Grochów. Należy również odnotować, że niemieckie wła-

dze okupacyjne przyznały prawa miejskie 68 dawnym osadom Królestwa, w tym

Dąbrowie Górniczej, Zawierciu, Czeladzi i osadzie Żyrardów.

Po zakończeniu wojny i odzyskaniu niepodległości stan prawny miast na obsza-

rze byłych zaborów przedstawiał się następująco. W województwach zachodnich

(poznańskim i pomorskim), wchodzących do 1918 r. w skład dzielnicy pruskiej,

prawa miejskie posiadały gminy rządzące się „Ordynacją miejską dla sześciu

wschodnich prowincyj monarchii pruskiej z dnia 30 maja 1853 r.”

Na obszarze b. zaboru austriackiego, czyli w województwach południowych

(krakowskim, lwowskim, stanisławowskim i tarnopolskim) status miasta posia-

dało 29 miejscowości rządzących się ustawą z dnia 13 marca 1889 r. oraz miasta

Lwów i Kraków posiadające odrębne prawa nadane w 1870 r. (Lwów) i 1901 r.

(Kraków). Ponadto do kategorii jednostek miejskich zaliczano 143 miejscowości,

1 Wydarzenie i exodus ludności opisała Maria Dąbrowska w kilkutomowej powieści Noce i dnie

(1932–1934), a zekranizował Jerzy Antczak w serialu pod tym samym tytułem w 1977 r.

110

Ludność Polski w XX w.

których ustrój prawny opierał się na ustawie z dnia 3 lipca 1896 r., choć większość

z nich posiadała już wcześniej przywileje miasteczka (119), rzadziej miasta (17),

zaś siedem miejscowości było wsiami (Borysław 2 , Knihinin Wieś, Krynica Zdrój,

Nisko, Szczakowa, Tustanowice i Zakopane). Obok 174 jednostek posiadających

przywileje miejskie istniały 132 miejscowości o charakterze „osad miejskich”.

Po odzyskaniu niepodległości status prawny miast w województwach central-

nych został uregulowany dekretem Naczelnika Państwa z dnia 4 lutego 1919 r.

o samorządzie miejskim (Dz.U., 1919, nr 13, poz. 140) oraz ustawami z dnia

20 lutego 1920 r. (Dz.U., 1920, nr 19, poz. 91 i 92) „w przedmiocie rozciągnięcia na

miasta b. zaboru rosyjskiego dekretu z dnia 4 lutego 1919 roku” i „w przedmiocie

zaliczenia osad wiejskich w poczet miast oraz zmiany granic miast na obszarze

b. zaboru rosyjskiego”. Do dekretu z dnia 4 lutego 1919 r. dołączono wykaz 150

miast objętych ustawą o samorządzie miejskim. Natomiast tworzenie dalszych

miast wymienione ustawy z 1920 roku powierzyły Radzie Ministrów oraz Ministro-

wi Spraw Wewnętrznych. Rada Ministrów nadawała ustrój miejski wówczas, gdy

chodziło o wydzielenie danej miejscowości z gminy i stworzenie z niej nowej jed-

nostki administracyjnej, zaś Minister Spraw Wewnętrznych wówczas, gdy wystar-

czało rozciągnięcie dekretu z dnia 4 lutego 1919 r. na już istniejące jednostki admi-

nistracyjne.

W województwach wschodnich początkowo status prawny miejscowości regulo-

wały rozporządzenia Generalnego Komisarza Ziem Wschodnich stojącego na czele

powołanego w lutym 1919 r. Zarządu Cywilnego Ziem Wschodnich, rozciągające

tymczasową ustawę miejską na miasta i miasteczka mające ponad 2 tys. miesz-

kańców. Z uwagi na częściowe zaledwie wprowadzenie tych przepisów w życie

Główny Urząd Statystyczny opracowując wyniki spisu ludności z 1921 r. uznał

za miasta te miejscowości, które posiadały za czasów rosyjskich ustrój miejski,

jeśli liczą więcej niż 4 tys. mieszkańców, zaś za miasteczka – miejscowości o cha-

rakterze miasteczkowym z liczbą ludności od 2 do 4 tys. mieszkańców. Poza tym

zaliczono do miast, względnie miasteczek, te miejscowości, na które ustawa miej-

ska, względnie tymczasowa ustawa miejska, została rozciągnięta indywidualnymi

rozporządzeniami Komisarza Generalnego Ziem Wschodnich (GUS, 1923–1926,

t. VII, cz. I, s. VII).

Specyficzną pozostałością okresu zaborów w sieci miejskiej były miasta przy-

graniczne. W 1772 r. w zaborze austriackim utworzono miasto Podgórze (Josef-

-stadt), jako konkurencyjne dla Krakowa leżącego po drugiej stronie granicy, któ-

re w 1915 r. zostało wchłonięte przez Kraków. Na tej samej zasadzie utworzono

miasto Dobrzyń, pierwotnie przedmieście Golubia, który w 1772 r. znalazł się pod

zaborem pruskim. Dobrzyń otrzymał prawa miejskie w 1789 r. Po drugim rozbio-

rze w 1793 r. oba miasta znalazły się pod zaborem pruskim, a w latach 1807–1815

weszły w skład Księstwa Warszawskiego. Po jego upadku od maja 1815 r. rzeka

Drwęca stanowiła naturalną granicę między Prusami, do których należał Golub,

i Królestwem Polskim, z przynależnym Dobrzyniem. Dobrzyń utracił prawa miej-

skie w 1869 r. stając się od 1 stycznia 1870 r. osadą miejską, i odzyskał je z dniem

2 Borysław (pow. 72,5 km 2 ) liczący w 1931 r. 41,7 tys. mieszkańców został podniesiony do

rangi miasta dopiero w lipcu 1933 r. (Dz.U. 1933, nr 62, poz. 467), choć od drugiej połowy XIX w.

był głównym ośrodkiem górnictwa naftowego i gazu ziemnego w Małopolsce.

Rozwój miast i urbanizacja

111

4 lutego 1919 r. W okresie międzywojennym Golub należał do woj. pomorskiego,

a Dobrzyń do warszawskiego. Dopiero z dniem 15 maja 1951 r. oba miasta zostały

połączone w jeden organizm miejski.

Kolejnym podzielonym przygranicznym miastem był Ciechanowiec, położony

nad rzeką Nurzec; po trzecim rozbiorze Polski na krótko (1795–1807) znalazł się

pod zaborem pruskim. Od 1807 r. Nurcem przebiegała granica między Księstwem

Warszawskim (od 1815 r. Królestwem Polskim) a Rosją, która utrwaliła podział

Ciechanowca na dwie części. Prawobrzeżny Ciechanowiec (zwany Nowym Miastem

lub „polską stroną”) znalazł się w granicach Królestwa Polskiego i w 1869 r. utra-

cił prawa miejskie, zaś lewobrzeżna część miasta (tzw. Stare Miasto lub „ruska

strona”) należała do zaboru rosyjskiego. Po odzyskaniu niepodległości oba Cie-

chanowce znalazły się w woj. białostockim: Stary w powiecie bielskim, Nowy

w wysokomazowieckim. Dopiero z dniem 31 marca 1938 r. zostały połączone

w jeden Ciechanowiec w powiecie bielskim.

Do przedstawienia procesów rozwoju sieci miejskiej i urbanizacji w okresie

międzywojennym wykorzystano dane spisów ludności z 30 września 1921 r.

i 9 grudnia 1931 r. Słabą stroną spisu z 1921 r. jest brak informacji o obszarach,

które zostały przyznane Polsce dopiero po dacie spisu. Natomiast na podstawie spi-

su z 1921 r. Główny Urząd Statystyczny, w kilka lat po jego dacie, opracował Sko-

rowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej , z podaniem ich charakteru (miasto,

miasteczko, osada, obszar dworski, kolonia, wieś), liczby mieszkańców i ich płci

oraz składu narodowościowo−wyznaniowego. Niestety skorowidz taki nie został

opracowany po spisie z 1931 r., dlatego strukturę międzywojennej sieci miejskiej

i procesów urbanizacji przeprowadzono tutaj na podstawie tymczasowych wyni-

ków spisu z 1931 r. ( Skorowidz gmin Rzeczypospolitej Polskiej ), gdyż podają nie tyl-

ko informacje dotyczące indywidualnych miast w 1931 r. (wyniki ostateczne tylko

dla miast liczących powyżej 20 tys. mieszkańców), ale również ich liczbę ludności

w czasie spisu z 1921 r. Natomiast strukturę sieci osad i miasteczek oraz strukturę

narodowościową miast, osad i miasteczek pokazano na podstawie spisu z 1921 r.,

gdyż informacje takie nie zostały opracowane przez GUS po spisie z 1931 r.

Wśród 25 694,7 tys. osób objętych spisem z 1921 r. (w tym 318,5 tys. wojska)

było 6 345,9 tys. mieszkańców miast, czyli 24,7% spisanej ludności. Faktycznie

udział ten był nieco wyższy (25,9%), jeśli uwzględnimy ludność zamieszkałą na

obszarach nie objętych spisem, tak jak to przedstawiono w tabeli V.2. Sieć miejska

w Polsce zdominowana była przez małe ośrodki miejskie, które stanowiły prawie

90% spośród 610 ośrodków miejskich w r. 1931, posiadających status miejski

w datach wymienionych w odsyłaczu wymienionej tablicy. Dużych miast było zale-

dwie dwanaście, przy czym za duże uważano ośrodki powyżej 100 tys. mieszkań-

ców. Pięć z nich znajdowało się w województwach centralnych.

W 1921 r. stosunkowo wysoki udział ludności miejskiej występował w wojewódz-

twach centralnych (31,8%), szczególnie w woj. warszawskim z Warszawą (46,3%)

i łódzkim (38,7%). Wpłynęły na to jednak głównie dwa wielkie miasta – Warszawa

(936,7 tys. mieszkańców) i Łódź (452,0 tys.), i gdyby je pominąć, to łódzkie (23,3%)

i warszawskie (22,0%) miałyby nieco niższy stopień urbanizacji od woj. kieleckie-

go (24,1%) i białostockiego (24,6%) i tylko woj. lubelskie (17,2%) byłoby znacznie

słabiej zurbanizowane.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: