Psychologia osobowości/ seminarium XI/ Anna Chryc- Gawrychowska- materiały autorskie

proces działania

Należy pamiętać, że wyodrębnienie faz działania jest do pewnego stopnia umowne- w rzeczywistości nie zawsze wszystkie z nich występują. Badacze tematu podają też różne liczby.

Większość badaczy podkreśla, że zasadniczą właściwością procesu działania jest jego intencjonalność obejmująca swobodę wyboru, zorientowanie na cel, tworzenie planów. 

Mądrzycki (1996) działanie to „zespół czynności dowolnie podjętych, zorientowanych na cel i wolicjonalnie kontrolowanych, na które to czynności składa się planowanie, realizacja planu oraz ocena jego wykonania”. Osoba realizująca cel jest osobą, która działa w powyższym rozumieniu. Człowiek działając dokonuje swobodnych wyborów, jest jednak ograniczony czynnikami o charakterze zewnętrznym oraz wewnętrznym. Pojęcie działania: przeciwstawne zachowaniu, wyższa forma zachowania, element wykonawczy zachowania lub procesu dowolnego (działanie jest spersonalizowane: wpływa na nie pojęcie własnej osoby i stworzony cel.

Dzięki działaniu można przekształcać świat zewnętrzny i kształtować samego siebie.

Kierowane przez świadomość- procesy:

·          myślenia,

·          motywacyjne,

·          wolicjonalne (kontroli),

·          towarzyszą mu emocje.

Tomaszewski określił działanie jako „specyficzną formę regulacji stosunków człowieka z otoczeniem”

Działanie posiada trzy aspekty (Mądrzycki, 1996):

·          motywacyjny wskazuje na to, do czego dąży człowiek,

·          instrumentalny określa poziom wykonywania czy realizacji 

·          stylistyczny- opisuje sposób realizowania czynności

Zaleski (1987), człowiek jako podmiot działania jest „samoregulującym realizatorem własnych celów”. Cele konkretne prowadzą do lepszego wykonania niż cele nieprecyzyjne. Konkretność to dokładne określenie zamiaru. Jednostki z wysoką samooceną podejmują większy wysiłek, gdy stawiają czoło trudniejszym celom.

Fazy procesu działania (Gollwitzer):

1.  Faza przeddecyzyjna; deliberacyjna.

Analiza życzeń i pragnień- wybór które z nich ma być zrealizowane. Faza ta kończy się ustaleniem celu i intencji celu. Ma charakter motywacyjny.

nastawienie deliberacyjne(w porównaniu do innych faz) cechują:

·   otwartość umysłu,

·   bezstronność,

·   trafność ocen dotyczących wartości celu i szans jego zrealizowania. 

2.  Faza przeddziałaniowa.

Określenie okoliczności realizacji zamiaru (kiedy, jak, gdzie, jak długo)- tworzenie planu i intencji wykonania- charakter wolicjonalny.

3.  Faza działaniowa.

Realizowanie celu, wytrwałość utrzymuje się do osiągnięcia celu lub wystąpienia niemożliwych do ominięcia przeszkód. Jednostka musi być w stanie elastycznie reagować na sytuacje i zmieniające się okoliczności oraz utrzymywać motywację czy wysiłek, zwłaszcza w przypadku trudności. Charakter wolicjonalny.

Fazy 2 i 3 cechują się:

·    stanem implementacji:

ü      iluzja kontroli, wzrost poczucia kontroli;

ü      podniesienie globalnej samooceny;

ü      nierealistyczny optymizm;

ü      faworyzowanie jednej opcji;

ü      zawężenie myślenia;

ü      ukierunkowanie spostrzegania;

ü      stronniczość analiz;

ü      wzrost siły woli;

ü      wzrost poczucia własnej skuteczności

Implementacja służy:

ü      podjęciu działania (działanie widziane jako wykonane, wzrost zaufania do siebie),

ü      podtrzymywaniu aktywności;

ü      zakończeniu aktywności- zwłaszcza w przypadku niemożności realizacji celu lub porażki.

Prawdopodobieństwo osiągnięcia celu wzrasta, gdy stworzona zostaje intencja wykonania, plan działania.

4.  Faza postdziałaniowa.

Ocena osiągnięcia celu- porównanie wyniku z zamierzeniem (planem, celem). Często mentalny powrót do fazy pierwszej- ponowne rozważanie ważności i możliwości realizacji zamiaru- skutkować może zmianą standardów, zwróceniem się ku innym pragnieniom. Charakter motywacyjny.

planowanie

Działanie jest ukierunkowane na cele, które zazwyczaj wynikają z potrzeb człowieka. Planowanie jest warunkiem skutecznego funkcjonowania.

Planowanie to ustalenie celu działania oraz jego operacjonalizacja (co, jak, gdzie, kiedy, w jakich warunkach, jak długo).

Planowanie na poziomie abstrakcyjnym- wyjście od kryteriów ogólnych, ustalenie standardów oceny i stworzenie „metaplanu”- ogólnego zarysu planu właściwego, który zostaje uszczegółowiony w trakcie czynności realizacyjnych. Taki rodzaj planowania jest bardziej wrażliwy na warunki sytuacji, łatwiej podlega zmianom. Preferowany przez osoby o wyższym poziomie inteligencji.

Planowanie na poziomie konkretnym- szczegółowe i specyficzne, charakterystyczne dla danej potrzeby czy rodzaju działania.

Wszystkie jednostki planują na różnych poziomach- można powiedzieć, że sprawność planowania wyraża się w zdolności do tworzenia planów na różnym poziomie abstrakcji w zależności od rodzaju aktywności, celu i warunków zewnętrznych.

Podejścia do planowania- w takcie procesu planowania pojawiają się w kilku cyklach:

·    Strategia odgórna: od decyzji abstrakcyjnych do specyficznych- planowanie od wyższych do niższych poziomów abstrakcji;

·    Strategia oddolna: od decyzji konkretnych do bardziej abstrakcyjnych i ogólnych.

W myśl teorii motywacji Atkinsona wybór celu zależy od jego wartości ze względu na możliwość zaspokojenia potrzeb oraz od subiektywnego prawdopodobieństwa realizacji

Ajzen: działanie jest bezpośrednią konsekwencją świadomej intencji, która jest uwarunkowana 2 czynnikami:

·    postawą wobec danego działania- zależnej od przekonania, że działanie prowadzi do określonych rezultatów i ich oceny,

·    subiektywnym przekonaniem o treści norm społecznych dotyczących danego działania- które zależy:

ü  od przekonania, że inni ważni ludzie uważają, że człowiek powinien w dany sposób postąpić 

ü  od motywacji podporządkowania się tym wymaganiom.

Atkinson, Raynor, Madsen: dążenie do realizowania celu zawiera jednocześnie komponent lęku przed niepowodzeniem czy tendencję do unikania niepowodzeń.

Stąd ludzie prócz szacowania korzyści, oceniają też straty wynikające z ewentualnej porażki- taki sam proces ma również miejsce przy wyborze celu. Wg Kozieleckiego, wybór celu i jego operacjonalizacja przebiegają podobnie jak rozwiązywanie problemu.

Planowanie umożliwia min.:

·    rozwiązywanie nowych zadań- szukanie wykonań nie zawartych w nawykach;

·    wykonywanie złożonych zadań, dzięki rozłożeniu ich na elementy proste;

·    kontrolowanie działania, ukierunkowywanie czynności i ich organizowanie.

Plan tworzony podczas działania: w niektórych przypadkach i głownie u dzieci przed ukształtowaniem się u nich zdolności do dokonywania operacji formalnych; przewidywanie swoich kroków stopniowo- po realizacji np. dwóch, tworzenie kolejnych, bez wizji całej drogi dojścia do celu.

czynności realizacyjne

Ta faza następuje dopiero po decyzji o rozpoczęciu realizacji planu. Sam fakt posiadania planu jeszcze jej nie uruchamia. W tej fazie plan steruje działaniem jednostki, czynności są:

·         uporządkowane i nakierowane na cel;

·         wymagają wysiłku związanego z utrzymaniem ich odpowiedniego kierunku- rola siły motywów;

·         wymagają odpowiednich procesów kontroli- zarówno emocji i konkurencyjnych motywów, ale też własnego działania;

·         gdy wypływają z potrzeb wzrostu lub motywacji wewnętrznej mogą mieć aspekt konsumacyjny.

Intencja (Warshaw, Davis): świadomy plan wykonania lub niewykonania określonego przyszłego działania.

Ze względu na stopień powiązania z celem wyróżniono trzy rodzaje czynności: pomocnicze, zasadnicze i uboczne- ich proporcja jest uwarunkowana przede wszystkim osobowościowo i temperamentalnie, ale też sytuacyjnie.

Wright: zjawisko energizacji działania- zaangażowanie w działanie przejawiające się na poziomie reakcji fizjologicznych- pobudzenie fizjologiczne antycypujące podjęcie aktywności zależy od oceny atrakcyjności celu i od oczekiwanej trudności- rośnie jedynie do pewnego poziomu trudności, potem gwałtownie spada.

Poziom identyfikacji działania (Vallacher, Wegner):

·         ludzie identyfikują każde działanie na różne sposoby, które tworzą hierarchię poznawczą: niskie poziomy to podstawowe składniki działania, a wysokie to jego sens czy cel;

·         identyfikacja na poziomie niskim: słaba organizacja, łatwość rozproszenia się, negatywne emocje, obniżenie poczucia kontroli;

·         identyfikacja na poziomie wysokim: płynność zachowania, odporność na zakłócenia zew., poczucie kontroli, dobry nastrój.

końcowa ocena działania i wyniku.

Ocena rezultatów uprzednich działań wpływa na oczekiwania działań przyszłych.

Porównanie zamierzenia z efektami działania. Oceny końcowe często są tendencyjne, egocentryczne:

·         wewnętrzna atrybucja sukcesów i zewnętrzna atrybucja porażek:

o         tym silniejsza tendencja, im bardziej porażka czy sukces dotyczą dziedziny ważnej dla jednostki;

o         bardziej prawdopodobna w przypadku wykonań publicznych;

o         bardziej prawdopodobna w przypadku konkurowania;

o         bardziej prawdopodobna w przypadku niemożności obiektywnego określenia wyniku;

·         zjawisko afektu ojcowskiego;

SAMOREGULACJA (BAUMEISTER, TICE, HEATHERTON, 2000)

To każdy wysiłek człowieka w kierunku zmiany własnych reakcji: działania, myśli, uczuć, pragnień czy postępowania. Gdyby nie zachodził proces regulacji, człowiek reagowałby na każdą sytuację w określony sposób, w zależności od tego, czego się nauczył, jakie ma zwyczaje, inklinacje czy też wewnętrzne tendencje.

Samoregulacja zapobiega występowaniu normalnej czy naturalnej reakcji i powoduje, że zamiast niej występuje, lub nie, inna reakcja.

Istotą samoregulacji jest nakładanie się. Zgodnie z teorią samoregulacji dana osoba (czy organizm) musi rozporządzać wieloma procesami lub poziomami aktywności. Jeden proces zaburza drugi lub nakłada się na niego.

Koncepcja nakładania się obejmuje rozpoczęcie, zatrzymanie lub zmianę procesu, jak również zastąpienie jednej reakcji inną. Podstawową formą nakładania się jest proste zatrzymanie sekwencji reakcji. Stąd najbardziej elementarną postać samoregulacji można określić jako „hamowanie się” (self-stopping) – interwencje w działanie lub wzorzec reakcji, która powoduje jego wygaszenie, zatrzymanie.

PODSTAWOWE SKŁADNIKI SAMOREGULACJI

W dowolnej jednostce czasu w organizmie człowieka zachodzi więcej niż jeden proces. Samoregulacja zaczyna się od współzawodniczenia pomiędzy takimi procesami i odbywa się wówczas, jeśli jeden proces nakłada się na drugi, a jej wynik jest efektem tego nakładania się.

Współzawodniczące procesy nie są sobie równe:

Procesy wyższego rzędu wymagają dłuższego czasu, bardziej rozwiniętej sieci znaczących asocjacji i interpretacji oraz bardziej odległych i abstrakcyjnych celów.

Z samoregulacją mamy do czynienia wówczas gdy procesy wyższego rzędu nakładają się na procesy niższego rzędu. Sytuacja odwrotna to załamanie samoregulacji.

W wielu pracach dotyczących samoregulacji wykorzystuje się pojęcie pętli sprzężenia zwrotnego, zapożyczone z teorii systemów. Pętle te nazywa się często pętlami TOTE;

TOTE jest akronimem określania test- działanie- test- zakończenie (test- operate- test- exit), opisującego sekwencje kroków tej pętli.

Pierwszy test oznacza porównanie istniejących warunków ze standardem. Gdy wartości te nie pokrywają się, to znaczy, że warunki nie spełniają standardów. Następuje faza działania. Następnie zostaje wykonany następny test aby sprawdzić, czy warunki osiągnęły wartość docelową. Jeśli nie, system podejmuje kolejne działania mające na celu uzyskanie zmiany. Gdy warunki osiągną standard system opuszcza pętle i cykl się kończy.

Model pętli sprzężenia zwrotnego wymaga zaistnienia trzech rzeczy:

1.        Standardów- ludzie, starając się kontrolować samych siebie, przyjmują wartości standardowe np. normy społeczne , cele osobiste, oczekiwania otoczenia. Jeśli standardy są niejasne, dwuznaczne, niepełne lub sprzeczne, samoregulacja będzie mniej skuteczna.

2.        Możliwości oceny obecnych warunków: ludzie wówczas mogą skutecznie regulować swoje postępowanie, kiedy zwracają uwagę na to, co robią, lub w inny sposób umożliwiający uzyskanie wiedzy na temat swoich reakcji.

...