Imiona
Najstarszą warstwę imiennictwa polskiego stanowią imiona pochodzenia słowiańskiego; następną – zapożyczone w średniowieczu imiona chrześcijańskie o różnej genezie językowej oraz niewielka liczba imion noszonych przez sławnych w Europie bohaterów literackich i historycznych.
I. Imiona pochodzenia słowiańskiego
Wywodzą się ze wspólnego dziedzictwa prasłowiańskiego, a wraz z nim z dziedzictwa indoeuropejskiego. Najdawniejsze rodzime imiennictwo staropolskie obejmowało trzy typy morfologiczne imion:
- podstawowe imiona złożone (dwuczłonowe)
- pochodzące od imion złożonych formy skrócone (z przyrostkami)
- imiona proste, tj. nazwy pospolite o funkcji imion własnych osobowych.
a) Podstawowe imiona złożone (dwuczłonowe)
Jako całość wyrażały niegdyś pomyślną wróżbę dla dziecka, życzenie czy dodatnią cechę (Bogumił – niech będzie miły Bogu, Gościrad – niech się odznacza gościnnością, Mścisław – niech będzie sławny z zemsty (nad wrogiem). Przejrzystość imion złożonych została z czasem zatarta. Z czasem znaczenie wielu imion dwuczłonowych stało się hipotetyczne i trudne do ustalenia.
Składniki leksykalne imion dwuczłonowych charakteryzują w pewien sposób typ kultury Słowian i system wyznawanych przez nich wartości:
- leksemy oznaczające życie, istnienie (-byt, -żyrЪ): Włościbyt, Żyrosław
- pojęcia ogólne wartościujące dodatnio (dobro-, lubo-, miło-, rado-): Dobrogost, Lubomir
- treści poznawcze (myśli-/-mysł, -wid): Myślibor, Bolemysł
- składniki o treściach związanych z przygotowaniem do wojny i obrony (-pełk `pułk`, -woj `wojwnik): Świętopeł, Budziwoj
- sfera życia rodzinnego: Bratomił, Sulidziad, Siestrzemił, Żelistryj
- sfera miejsca rodzinnego, własności: Domorad, Radosław (`ród`)
- imiona z wyrazem bóg (`bogactwo, szczęście`): Boguchwał, Bogumił, Chwalibóg
- żeńskie formy imion dwuczłonowych typu słowiańskiego lub na ich wzór utworzone, najczęściej pochodzące od męskich motywowanych przez imiona świętych patronów: Stanisława, Kzimiera, Władysława.
b) Formy skrócone imion dwuczłonowych
Od rodzimych imion dwuczłonowych tworzono różnego typu formy pochodne, skracano je, dodawano przyrostki o odcieniu uczuciowym.
Staropolskie imiona skrócone:
- formy utworzone od podstaw pełnych za pomocą przyrostków: -a, -ac, -ec, -ek, (Zbyluta, Bogdaniec, Raciborek)
- skrócenia bezprzyrostkowe (odcięcie części imienia dwuczłonowego): Kraj od Dzirżykraj, Bliz od Blizbor)
- skrócenia uzupełnione przyrostkami - najczęstszy sposób tworzenia form pochodnych od imion dwuczłonowych: Stach od Stanisław, Wojtek od Wojciech.
c) Imiona proste (nazwy pospolite o funkcji imion własnych osobowych)
Pełniły, podobnie jak imiona dwuczłonowe, rolę imion życzących o znaczeniu wynikającym z porównania czy metafory (Wilk – niech będzie wojowniczy, Kwiatek – niech będzie piękny i dobry). Trudno odróżnić w nazwach własnych odepelatywnych warstwę imion pierwotnie życzących nadawanych dziecku od nazw osobowych typu przezwiskowego, które miały charakteryzować nosiciela nazwy i były nadawane przez osoby postronne. Nieznane są bowiem okoliczności i motywy nadawania imion.
II. Imiona chrześcijańskie (chrzestne)
Przez przyjęcie chrztu Polska została włączona w sferę wpływów chrześcijańskiej kultury zachodnioeuropejskiej. Jednym z jej przejawów był kult świętych i związany z nim zwyczaj nadawania na chrzcie imion świętych.
Źródła imion chrzestnych w Polsce:
- imiona biblijne ze Starego (Adam, Abraham, Izaak, Ezechiel, Michał, Rafał, Sara, Ewa, Judyta, Estera) i Nowego Testamentu (Jan, Andrzej, Piotr, Tomasz, Łukasz, Jakub, Maciej, Paweł, Marek, Szymon, Mateusz, Szczepan, Elżbieta, Magdalena, Joanna, Marta, Salomea, Maria) pochodzenia hebrajskiego, aramejskiego, greckiego i łacińskiego.
- imiona motywowane przez świętych męczenników i wyznawców okresu starochrześcijańskiego z pochodzenia greckie i łacińskie (Aleksander, Aleksy, Eustachy, Grzegorz, Jerzy, Mikołaj, Antoni, Błażej, Florian, Klemens, Marcin, Roman, Sebastian, Wincenty ).
- imiona motywowane przez świętych okresu średniowiecza, biskupów, opatów, pustelników, zakonników, świętych władców pochodzące z wielu krajów i języków, głównie germańskich (Gerard, Henryk, Karol, Ludwik, Norbert, Wilhelm, Zygmunt, Adela, Adelajda, Jadwiga, Jolanta, Kinga, Matylda ).
.
III. Imiona motywowane przez bohaterów świeckich
Nadawanie w staropolszczyźnie imion związanych z nurtem literackim świadczy o przenikaniu na nasze ziemie pewnych wątków kultury literackich zachodniej Europy.
Z mitologii i lit. greckiej: Achilles, Ajaks, Hektor, Parys;
Z tradycji rzymskiej: Horacy;
Z poematów cyklu karolińskiego: Roland, Oliwir;
Z poematów i legend celtyckich: Artus, Tristan, Izolda;
Z epiki niemieckiej: Dzietrzych (Dietrich), Ernest.
Imiona te podzieliły los innych imion słowiańskich i około XVI w. zostały wyparte z przez imiona chrześcijańskie. Upadek religijności w XVIII wieku spowodował, że zamiast tradycyjnych imion świętych zaczęto nadawać imiona bohaterów romansowych: Edward, Julia, Emil, Oskar, Malwina, Flora, Ryszard.
Bohaterki oper Verdiego i Bizeta: Aida, Carmen;
Sonety Petrarki - Laura;
U Mickiewicza: Aldona, Grażyna, Telimena;
U Słowackiego: Anheli, Balladyna, Kirkor, Kordian, Lilla;
U Sienkiewicza: Ligia, Danuta, Jagienka;
Inne: Dagny, Isaura, Jessica, Dustin, Elvis, Ediht, Ringo.
Nazwiska
Nazwisko z punktu widzenia historii jest późniejsze niż imię. W pierwotnych systemach antroponimicznych do określenia tożsamości osoby wystarczyło samo imię. W miarę przyrostu ludności i rozwoju stosunków społecznych powstała potrzeba stosowania obok imienia dodatkowych określeń sytuujących jego nosiciela w danym miejscu, mówiących o jego relacjach rodzinnych, zajęciach, charakteryzujących go przy pomocy epitetów, metafor, metonimii. Z tych określeń wyłoniły się w długim procesie rozwojowym (od średniowiecza po czasy nowożytne) współcześnie używane nazwiska – obowiązkowe, niezmienne, dziedziczne, chronione prawnie.
Proces kształtowania się nazwisk:
Badania nad nazwiskami słowiańskimi prowadzone na podstawie wybranych tekstów historycznych wyróżniły w procesie ich kształtowania się kilka etapów:
1. Identyfikacja osoby poprzez pojedyncze imię oraz dane mające bezpośredni lub pośredni związek z tą osobą, takie jak: nazwy miejscowości, przymiotniki odmiejscowe, nazwy innych osób, z którymi dany człowiek był związany, wyrazy określające pokrewieństwo rodzinne, zawód, role społeczne, etc.
2. Zgrupowanie po imieniu dodatkowych określeń identyfikacyjnych. Już od XIII w. obserwowalne jest nowe zjawisko w sposobie identyfikacji osób – zgrupowanie bezpośrednio po imieniu różnego typu określeń dotyczących osoby nim nazwanej, jej pochodzenia, związków rodzinnych, wyglądu, usposobienia, roli w społeczeństwie, etc. Określenia te mają charakter opisowy, informowały, skąd pochodzi dana osoba (Miroslaus comes de Małogost (`Mirosław z Małogoszczy`) 1229 r.; czyim jest synem (filius Marci `syn Marka, Markowic), czym się charakteryzuje (Sulislav Gamba `Gęba` - przezwisko metaforyczne `gadatliwy`) 1224 r.
Najważniejsze typy wyrażeń opisowych, które mogły przekształcić się w nazwy osobowe, dając początek późniejszym nazwiskom, to:
a) określenia odmiejscowe
Określenia odmiejscowe w formie wyrażenia przyimkowego (Super Nicolaum de Baranowo `z Baranowa`) lub przydawki przymiotnikowej (Nicolaus Baranowski) mogły oznaczać mieszkańca lub właściciela danej miejscowości.
b) określenia odojcowskie
Ich podstawą mogło być imię lub przezwisko (odapelatywna nazwa osobowa) ojca. Określenia odojcowskie miały dwojaką formę:
- analityczną (Sdislau) filius Wlostonis `Zdzisław syn Włosta`)
- syntetyczną (jednowyrazową) (Sdislau) Vlosttouic `Zdzisław Włostowic`
c) określenia odapelatywne
Miały różne funkcje:
- jako przezwiska opisywały osobę za pomocą wyrażonego przez apelatyw epitetu, metafory czy metonimii (Johannes Czudni `cudny`, Petrus Paw, Albertus Kopzto – przezwisko szewca);
- jako nazwy zawodów określały zawód lub stan danej osoby: Stasco dictus Kowal.
3. Od ok. XV w. wystąpiły w źródłach staropolskich objawy dalszej ewolucji sposobu identyfikacji osób. W płaszczyźnie językowej obserwujemy przewagę form syntetycznych (jednowyrazowych).
Nazwiska odmiejscowe na –ski stały się w Polsce symbolem szlacheckiego pochodzenia, wiązane były z posiadaniem ziemi, uważano je za lepsze. Przyrostek -ski (-owski) dodany do nazwiska odapelatywnego lub odimiennego, a nawet nazwiska obcego nadawał mu w odczuciu ogółu znamię typowego nazwiska polskiego (Jedynakowski od Jedynak, Iżakowski od Iżak (Izaak). Aby uciec od odapelatywnej formy nazwiska dodawano też inne przyrostki: -owic(z), -ewic(z), -ik, -ek, -czyk, etc.
4. Nazwisko jako instytucja prawna obejmująca całą ludność powstało na ziemiach polskich w okresie zaborów, kiedy to państwa zaborcze w ramach ustawodawstwa swoich krajów wydały na przełomie XVIII i XIX w. nowe kodyfikacje prawa cywilnego.
Problem klasyfikacji nazwisk
Typologię nazwisk używanych w Polsce można przedstawić, biorąc pod uwagę motywujące je podstawy (wyrazy pospolite, imiona, nazwy miejscowe) i funkcje tworzących je przyrostków.
Na opisie nazwisk stosowanych w polskich pracach poświęconych temu zagadnieniu zaważyły szczególnie pomysły klasyfikacyjne W. Taszyckiego i S. Rosponda.
Klasyfikacja Taszyckiego- klasyfikacja semantyczna:
- nazwiska odimienne
- nazwiska określające cechę człowieka
- nazwiska odmiejscowe
- nazwiska od zawodu
- nazwiska mieszczan (także nazwiska niemieckie)
Klasyfikacja Rosponda- klasyfikacja formalno-językowa:
- nazwiska prymarne (tj. nie derywowane sufiksalnie)
- nazwiska sekundarne (derywowane sufiksalnie)
- composita.
Typy nazwisk w Polsce z punktu widzenia ich genezy (M. Malec):
I. Nazwiska rodzime
Główne typy nazwisk rodzimych uformowały się w procesie samoistnym na gruncie języka polskiego.
1. Nazwiska odapelatywne
a. nazwiska od przezwisk charakteryzujących (odpowiadały na pytanie „jaki jest?”) – w formie epitetu, metafory, metonimii. W funkcji przezwisk mogły występować wyrazy pospolite, rzeczowniki i przymiotniki niemotywowane (Biały, Baran, Paw) i apelatywne derywaty sufiksalne (Jedynak, Przybytek, Kożuszek).
b. nazwiska od nazw zawodów (co robi?) (Kowal, Sołtys, Szewc, etc.).
c. nazwiska od nazw terenowych
Są wśród nich nazwy terenowe w funkcji nazwisk (Dolina, Groń, Pagórek) oraz nazwiska utworzone od terminów topograficznych przyrostkiem –ny (ni) (Nakonieczny, Konieczny, Zawodny)
d. nazwiska od nazw mieszkańców
Należą tu określenia odmiejscowe o charakterze rzeczownikowym z przyrostkami: -ak, -an, -czyk, -ka, oznaczające pierwotnie nazwę mieszkańca (Krakowiak, Warszawian, Lubelczyk, Tarnówka).
2. Nazwiska od nazw własnych:
a. Nazwiska od nazw osobowych:
- występujące w funkcji nazwisk imiona rodzime dwuczłonowe (Bogumił, Jaromir, Marek, Robert, Wiktor, Roland), występujące w funkcji nazwisk nazwy herbowe (Doliwa, Dołęga, Korwin, Nałęcz)
- Nazwiska pochodzące od nazw grup etnicznych i narodowości (Chorwat, Mazur, Polak, Węgrzyn)
- Nazwiska od form relacyjnych określających stosunek pokrewieństwa: od form patronimicznych z przyrostkami: -ic(z), -owic(z), -ewic(z), -k-, -ak, -ek, -ik, -czyk od imienia lub przezwiska, nazwy odetnicznej ojca (Janic, Krzysztofowicz, Miodowicz); nazwiska od form matronimicznych: od imion żeńskich Agnieszka, Ewa oraz od matronimików utworzonych od imion przyrostkami: -ak, -arz (Agnieszczak, Ewiak)
b.Nazwiska od nazw geograficznych:
- nazwiska motywowane przez nazwy miejscowe: Przymiotniki odmiejscowe w funkcji nazwiska, najczęściej z przyrostkiem –ski (-owski, -ewski, -eński, -iński, etc.) Bocheński, Krakowski, Racławski.
- nazwy miejscowe w funkcji nazwisk: Bochnia, Wieliczka.
- nazwiska od nazw rzeczowych: Bzura, San, Wisła.
II. Nazwiska pochodzenia obcego
Nazwiska obce zostały utworzone na obcym gruncie i przeniesione przez cudzoziemców osiedlających się na ziemiach polskich, (mogły ulec polonizacji). Obecność obcych nazwisk w Polsce łączy się ściśle ze stosunkami migracyjnymi. Najliczniejsze ślady w nazwiska pozostawiły kolejne fale kolonizacji niemieckiej.
Przykłady nazwisk obcych używanych przez polskich obywateli:
Białoruskie: Chodkiewicz, Mickiewicz, Sopoćko
Czeskie: Hawełka, Dejmek, Matekjo, Wodiczko
Francuskie: Bauddouin de Courtenay, Deskur, Puget
Litewskie: Dauksza, Giedrojć, Nrabut, Radziwił
Niemieckie: Brykner, Esterajcher, Fiedler, Romer
Ormiańskie: Awedyk, Eminowicz, Krikor, Pasakas
Rumuńskie: Bahleda, Fudala, Haręża
Słowackie: Machay, Teslar, Sedleczek
Tatarskie: Bałaban, Mustafa, Safrewicz
Ukraińskie: Czetwertyński, Harasymowicz, Kuryłowicz
Węgireskie: Bafia, Batory, Kisz
Włoskie: Nardelli, Zanusii
Żydowskie: Akszenazy, Ejzyk, Pinkas.
madralala