BANKI I SYSTEMY BANKOWE
4.Ważniejsze problemy związane z dostosowaniem polskiego sektora bankowego do wymagań Unii Europejskiej.
Przystąpienie Polski do Unii Europejskiej
Na organizację polskiego systemu płatniczego wielki wpływ ma perspektywa przystąpienia Polski do Unii Europejskiej jak i zarówno do Europejskiej Unii Monetarnej (EUM). W 1991r. Polska zawarła układ o stowarzyszeniu ze Wspólnotami Europejskimi i ich państwami członkowskimi, natomiast w kwietniu 1994r. złożyła formalny wniosek o przystąpienie do Unii Europejskiej. W lipcu 1997r. Zostaliśmy oficjalnie zaproszeni do członkostwa. Zarysowała się wówczas realna możliwość przystąpienia do niej w pierwszych latach nowego wieku. Rząd RP zadeklarował gotowość przystąpienia do Unii w 2003r., ale wielu działaczy unijnych jak i polskich uważa, że powinno to nastąpić raczej w 2004, lub 2005r. Za realistyczną uznać należy propozycję osiągnięcia stanu gotowości w końcu 2002r. i stworzenia alternatywnych scenariuszy koniecznych dostosowań na 2004, lub nawet 2005r. Potwierdza to przewidywanie późniejszego przystąpienia Polski do Unii. W tym czasie należy odpowiednio uzupełnić i zmienić przepisy obowiązujące polskie banki, uwzględniając przy tym postępujące zmiany legislacyjne w Unii, zwłaszcza po utworzeniu Europejskiego Systemu Banków Centralnych (ESBC). Polskie banki muszą także opracować plany strategiczne pod kątem przewidzianych zmian przepisów prawnych, oraz przygotować się do zaostrzonej konkurencji z bankami unijnymi, która praktycznie już się zaczęła. Plany strategiczne powinny uwzględnić także problematykę techniczno-funkcjonalną w zakresie usług bankowych, w tym rozliczeń pieniężnych. Dotyczy to zwłaszcza innowacji bankowych i przyszłego postępu w tej dziedzinie.
Warunkiem przystąpienia do Europejskiej Unii Monetarnej (EMU) jest spełnienie wymagań zawartych w Traktacie z Maastricht:
Ø Wielkość deficytu budżetowego nie może być wyższa od 3%, a długu publicznego od 60% produktu krajowego brutto
Ø Inflacja w skali rocznej nie może przekroczyć więcej niż 1,5 punktu procentowego średniej stopy wzrostu cen, a długoterminowa stopa procentowa- 2 punktów średniej stopy w trzech państwach Unii o najbardziej ustabilizowanych cenach.
Ø Dane państwo musi być od co najmniej dwóch lat uczestnikiem Europejskiego Systemu Walutowego.
Jeśli do roku 2003-2005 spełnimy wymienione warunki, dyskusyjna może być długość okresu , w jakim będziemy pozostawać członkiem Unii przed przystąpieniem do Europejskiej Unii Monetarnej. W tym czasie w obrotach krajowych będziemy posługiwać się polskim złotym, traktując euro jako walutę zagraniczną. Przystąpienie do EMU i wprowadzenie do obrotów płatniczych euro przyniesie korzyści w postaci obniżenia kosztów transakcyjnych w rozliczeniach z krajami członkowskimi. Zniknie ryzyko kursowe, obniżając koszty tworzenia rezerw. Uproszczą się zagraniczne rozliczenia polskich przedsiębiorstw, co jest ważne szczególnie dla małych i średnich podmiotów gospodarczych. Z drugiej jednak strony pojawiają się określone ograniczenia suwerenności i zagrożenia. Państwo polskie zrezygnuje z prowadzenia własnej polityki monetarnej, a NBP przekaże znaczną część swoich uprawnień Europejskiemu Bankowi Centralnemu (EBC). Będziemy musieli zrezygnować z ważnego instrumentu ekonomicznego, jakim jest polityka kursu walutowego w ochronie krajowych interesów przed agresywnym działaniem gospodarczym niektórych członków Unii Europejskiej. Dlatego wydaje się celowe przeanalizowanie w gronie praktyków oraz naukowców terminu przystąpienia do Europejskiej Unii Monetarnej.
Ustalenie realnego terminu przystąpienia do UE, a następnie do EMU, ma istotne znaczenie dla organizowania w najbliższych latach krajowego systemu płatniczego. System płatniczy stanowi bardzo istotny obszar funkcjonowania sektora finansowego każdego kraju, który nabiera coraz większego znaczenia w świetle przygotowań Polski do integracji europejskiej i niezbędnej harmonizacji z rozwiązaniami przyjętymi w Unii Europejskiej. Powinno się kontynuować proces harmonizacji przepisów dotyczących usług bankowych (w krajach Unii proces ten przebiega już od wielu lat). Powołanie EMU i EBC przyczyniło się do stworzenia zharmonizowanego w tym zakresie systemu prawnego, ale wykazuje on jeszcze pewne zróżnicowanie między jego uczestnikami.
W praktyce problem harmonizacji przepisów jest trudny, co pośrednio dotyczy także krajów kandydujących do Unii. W latach 1998-1999 dokonano w Polsce formalnego przeglądu odpowiednich regulacji prawnych. Chociaż stopień dostosowania polskiego prawa bankowego do wymagań UE można określić jako wysoki, to jednak nie uwzględnia on jeszcze w pełni jej standardów.
Przystąpienie Polski do EMU i włączenie NBP do Europejskiego Systemu Banków Centralnych (ESBC) wymaga nowelizacji ustawy – Prawo bankowe, ustawy o NBP, a także ustawy – Prawo dewizowe i odpowiednich aktów wykonawczych. Obok podstawowych zmian , związanych z podporządkowaniem się polityce monetarnej EBC, niezbędne będą też zmiany wynikające z wprowadzenia euro do krajowego obiegu pieniężnego. W zakresie rozliczeń pieniężnych konieczne będzie uzupełnienie i przystosowanie polskich przepisów do wymagań dyrektywy w sprawie przelewów trans granicznych, a także przepisów o obowiązkach banków emitujących karty płatnicze i użytkowników kart oraz zasad realizacji płatności przy użyciu elektronicznych nośników informacji. Uzupełnienie polskich przepisów często będzie wymagać wprowadzenia nowych norm prawnych.
Oceniając ofertę polskich banków, trzeba stwierdzić, że jest ona skromna w porównaniu z bankami UE, zarówno jeśli chodzi o aktualne potrzeby kraju, jak i współpracy z tymi bankami. Jedną z dróg wzbogacenia zakresu usług polskich banków, zwłaszcza poprawienia ich jakości, są innowacje znajdujące zastosowanie w bankach Unii. Szersze wprowadzenie innowacji w dziedzinie bankowych usług rozliczeniowych wymaga powszechnej teletransmisji, łączącej jednolitym systemem wszystkie punkty obsługi bankowej poza siedzibami banków. Jeżeli jednak przyjmiemy przewidywane terminy integracji z „Eurolandem” i uwzględnimy tempo postępu technicznego, to należy uwzględnić także eksperymentowane innowacje, związane z zastosowaniem w rozliczeniach bankowych Internetu i zastąpieniem magnetycznej karty płatniczej – karta elektroniczną. Można przewidzieć także wzrost roli komputerów w świadczonych już usługach. Techniczne opanowanie takich innowacji będzie decydować o konkurencyjności polskich banków.
Rozliczenia bezgotówkowe
Struktura rozliczeń pieniężnych w Polsce różni się od struktury takich rozliczeń w krajach UE. Znacznie większy jest udział rozliczeń gotówkowych, zwłaszcza ludności, gdzie rozliczenia bezgotówkowe nie są zbyt popularne. Natomiast jednostki gospodarcze, budżetowe i inne mają obowiązek bezgotówkowego rozliczenia określonych transakcji. Stąd w perspektywie przystąpienia do UE należy dążyć do upowszechnienia rozliczeń bezgotówkowych wśród ludności. Cały system płatniczy, obejmujący rozliczenia wszystkich podmiotów, wymaga unowocześnienia. Różnice w strukturze rozliczeń pieniężnych polegają również na udziale poszczególnych form rozliczeń bezgotówkowych, towarzyszących im procedur oraz wykorzystaniu postępu technicznego.
Wśród form rozliczeń bezgotówkowych najpopularniejsze są polecenia przelewu stanowiące 90% rozliczeń, oraz czeki rozrachunkowe. Na odkreślenie zasługują także karty płatnicze, które wypierają rozliczenia za pomocą czeków. Akredytywa stosowana jest w rozliczeniach krajowych rzadko i praktycznie tylko z nie znającymi się lub niewypłacalnymi kontrahentami, a częściej w rozliczeniach zagranicznych. Okresowe rozliczenia saldami i rozliczenia planowe praktycznie nie znajdują zastosowania. Jednak te ostatnie mogą być w przyszłości przydatne w miarę automatyzacji rozliczeń. Od roku 1998 wprowadzono polecenie zapłaty , będące odpowiednikiem stosowanego w UE – „direct banking” .Stosowany jeszcze tradycyjny sposób rozliczeń przewiduje fizyczne transportowanie papierowego dokumentu polecenia przelewu pomiędzy rozliczające się oddziały banków. Coraz częściej polecenia przelewu wykonywane sż w drodze teletransmisji, ale klient składa w banku dyspozycje płatniczą w formie papierowego dokumentu. Dokonujący się w technice rozliczeń postęp wymaga wydania bankom dyspozycji płatniczych przez internet, telefon, lub w systemie teleinformatycznym. Jednak dla klientów tradycyjnie zachowujących w rozliczeniach międzybankowych dokument papierowy wprowadzono nowy standard dokumentu polecenia przelewu, który za pośrednictwem czytnika optycznego będzie przenoszony na elektroniczne nośniki informacji.
Niektóre banki przeprowadzają już w tej chwili swoje rozrachunki między oddziałowe elektronicznie w czasie rzeczywistym, rezygnując z fizycznego przesłania dokumentów papierowych. Bez dokumentowe rozliczenia poleceniem przelewu będą w przyszłości podstawową formą rozliczeń bezgotówkowych. W płatnościach transgranicznych UE obowiązuje standard polecenia przelewu. Nie oznacza to jednak obowiązku jego stosowania w obrotach krajowych, co przepisy unijne pozostawiają do uznania krajowym bankom centralnym.
Wprowadzone w 1998 r. do polskiego systemu płatniczego „polecenie zapłaty” jest naszą wersją zachodniego „direct debil”. W poleceniu zapłaty stroną inicjującą rozliczenie jest wierzyciel, a więc odwrotnie niż przy poleceniu przelewu, gdzie dyspozycje płatniczą wydaje bankowi dłużnik. Jest to dla wierzyciela wygodna forma rozliczeń bezgotówkowych; przydatna jest przede wszystkim przy rozliczaniu należności bezspornych. Polecenie zapłaty wykonano wyłącznie w systemie ELIXIR Krajowej Izby Rozliczeniowej, a pierwsze transakcje poleceniem zapłaty zrealizowano w lipcu 1998r. W 1999r. liczba operacji wyniosła ok. 6000. Stanowiło to śladowy udział w wolumenie rozliczeń, mimo to należy popularyzować tę formę rozliczeń bezgotówkowych jako najwygodniejszą dla regulowania płatności bezspornych i odpowiednio zmodyfikować szczegółowe procedury operacji, np. wysokości rozliczanych kwot.
Czeki należą do najstarszych instrumentów rozliczeniowych. Chociaż straciły one na popularności, to nadal znajdują one zastosowanie. Wypada jednak uwzględnić dynamiczny wzrost popularności kart płatniczych, których liczba w krajach UE sięga dziesiątków milionów i wypiera w rozliczeniach czeki. W ocenie NBP czeki w Polsce nigdy nie były szeroko stosowane, a w ostatnich latach wobec wprowadzenia kart płatniczych, jego znaczenie jeszcze zmalało. Mimo to czek rozrachunkowy i czek gotówkowy pozostaną w użyciu, obok rosnących rozliczeń za pomocą kart płatniczych. Pojawiły się nawet propozycje, aby zastąpić czek rozrachunkowy kartą płatniczą, co było by znacznym skokiem w technice. Zwolennicy tej koncepcji nie uwzględniają jednak przyzwyczajeń ludności i pewnego konserwatyzmu, zwłaszcza osób starszych, wobec nowoczesnej techniki. Dlatego nie można rezygnować z rozliczeń dokonywanych za pomocą różnych rodzajów czeków. Wymaga to wprowadzenia pewnych zmian w organizacji i technice posługiwania się czekiem. Polskie przepisy przewidują, że realizacja zwykłego czeku rozrachunkowego może mieć miejsce tylko w banku, w którym posiadacz czeku ma otwarty rachunek. Zmiana przepisów powinna umożliwić realizację czeków rozrachunkowych w oddziałach wszystkich banków, podobnie jak w wypadku czeków gotówkowych. Natomiast zmiany organizacyjno-techniczne powinny zmierzać do wykorzystania teletransmisji przy realizowaniu czeków między różnymi oddziałami banków. Ponadto należy wprowadzić wynikające z prawa czekowego praktykę indosowania czeków, która znajduje zastosowanie w krajach UE. Czeki są tam indosowane i zmieniają posiadacza, zanim zostaną zrealizowane przez bank. Czek zgodnie ze swym charakterem staje się wówczas surogatem pieniądza i pełni funkcję obiegową.
Warunkiem rozliczeń przy użyciu czeku jest zapewnienie bezpieczeństwa obrotu czekowego. W przypadku utracenia czeku bądź blankietów czekowych posiadacz rachunku bankowego powinien zgłosić ten fakt bankowi; wynika to zazwyczaj z umowy rachunku bankowego. Krajowa Izba Rozliczeniowa oferuje bankom system Międzybankowej Informacji Gospodarczej – Dokumenty Zastrzeżone (MIGDZ), którym przesyłane saą informacje do oddziałów banków o utraconych czekach i książeczkach czekowych. Szybkie informowanie oddziałów operacyjnych zapobiega przestępczemu wykorzystaniu utraconych czeków i blankietów czekowych.
W rozliczeniach typowych transakcji gospodarczych kupna-sprzedaży odczuwa się brak formy rozliczeń dostosowanej do tej podstawowej działalności podmiotów gospodarczych. Bankowe inkaso dokumentów handlowych znajduje zastosowanie tylko w rozliczeniach zagranicznych, chociaż może być z powodzeniem wykorzystane także w obrotach krajowych. W obrotach krajowych jest stosowane tylko inkaso finansowe przy realizacji czeków za pośrednictwem innego banku.
Nowoczesnym produktem bankowym, który może zastąpić usługę inkasa dokumentowego, jest faktoring oferowany przez polskie banki. Jednak liczba operacji faktoringowych w porównaniu z krajami UE jest niewielka.
Faktoring jest złożoną operacją bankową i może występować w różnych odmianach, w zależności od treści umowy zawieranej między bankiem (faktorem) a klientem (faktorantem) korzystającym z jego usług. W klasycznej postaci faktoring jest formą nabycia i zainkasowania wierzytelności faktoranta, przy czym faktor zrzeka się prawa regresu do faktoranta, gdyby dłużnik nie uregulował zobowiązania. W innej odmianie faktoringu bank podejmuje się tylko ściągnięcia handlowych należności przedsiębiorstwa, finansując równocześnie inkasowane należności. Ryzyko niewypłacalności dłużnika ponosi w pierwszym przypadku faktor, a w drugim – faktorant. Szczegółowe zasady rozliczeń i podział ryzyka regulują umowy faktoringu. Na treść umów mają wpływ normy prawa obowiązujące w poszczególnych państwach. W Polsce umowa faktoringu jest rozwinięciem kodeksowej umowy przelewu, jest nie nazwaną umową konsensualną dwustronnie zobowiązującą i wzajemną. Przemawia to za uchwaleniem normy prawnej instytusjonalizującej faktoring. W 1998 r. faktoring był oferowany już przez 41 banków, ale mimo tego jest on nadal mało popularny wśród przedsiębiorstw.
Odmianą faktoringu jest forfaiting, polegający na zakupie przez bank forfaitingowych należności terminowych, wynikających z eksportu towarów i usług, z wyłączeniem prawa regresu wobec eksportera odstępującego wierzytelności. Bank forfaitingowy zakupujący od eksportera weksel, bez prawa regresu, przyjmuje zwiększone ryzyko, co znajduje odbicie w relatywnie wysokiej stopie dyskonta. Umowa forfaitingowa ma prawny charakter umowy kupna, a nie umowy kredytowej. Postulowana wyżej instytucjonalizacja w Polsce faktoringu objęła by również forfaiting. Główną zaletą tych operacji jest przerzucanie przez eksportera ryzyka na nabywcę należności eksportowych i poprawienie płynności. W Polskich warunkach, cechujących się trudnościami w eksporcie naszych towarów, forfaiting mógłby być wygodną formą rozliczenia i finansowania kontraktów eksportowych ze wschodnimi sąsiadami.
Włączenie się Polski do Europejskiego Systemu Banków Centralnych będzie sprzyjać szerszemu wykorzystaniu w rozliczeniach gwarancji bankowych i aspektów wekslowych. W transakcjach zagranicznych występują m.in. gwarancje przetargowe, należytego wykorzystania kontraktu i zwrotu zapłaty, zwane gwarancjami kontraktowymi. Międzynarodowa Izba Handlowa w Paryżu wydała reguły dotyczące gwarancji kontraktowych. Mają one zastosowanie w przypadku, gdy w wystawionej gwarancji stwierdzono, że gwarancja jest im poddana, a jeżeli nie zawiera ona postanowień w tym zakresie – zastosowanie ma prawo kraju gwaranta. Występuje znaczna dowolność w ustanowieniu treści i formy gwarancji, co czyni je elastycznym instrumentem wykorzystywanym także w obrocie płatniczym.
Podobnie tradycyjni instrument, jakim jest weksel, zapewne utrzyma się w obrotach gospodarczych między podmiotami gospodarczymi UE. Weksel pełni w obrotach gospodarczych wiele funkcji; prócz funkcji kredytowej można wskazać funkcję płatniczą i gwarancyjną , które wiążą się z rozliczeniami pieniężnymi. W funkcji płatniczej weksel jest wykorzystywany jako forma zapłaty w transakcjach handlowych kupna- sprzedaży. Weksel może być indosowany, może obiegać między wieloma podmiotami gospodarczymi , uczestnicząc w kolejnych transakcjach a każdy posiadacz weksla zabezpiecza w szczególny sposób zapłatę, za co odpowiedzialne są materialnie wszystkie osoby podpisane na wekslu. Stąd przypisuje się wekslowi funkcję gwarancyjna. Zapłatę weksla można dodatkowo zabezpieczyć awalem, czyli poręczeniem wekslowym osoby trzeciej, w tym także banku. Banki udzielają awali na wekslach, których remitentami są zagraniczni eksporterzy, często domagający się, aby akcepty polskiego importera były analizowane przez banki. Kraje członkowskie UE, z wyjątkiem Wielkie Brytanii, ratyfikował konwencje genewska, o wprowadzeniu jednolitego prawa wekslowego, który określa formę i zakres awalu. W krajach anglosaskich nie występuje instytucja awalu, a dodatkowe zabezpieczenie weksla polega na złożeniu podpisu na jego przedniej stronie. Innym produktem bankowym jest akceptowanie przez bank weksli i udzielenie kredytu akceptacyjnego na ich wykupienie. Tego rodzaju operacje bankowe znajdowały dotychczas zastosowanie w obsłudze krajowych importerów, ale nic nie stoi na przeszkodzie, aby upowszechnić je w obrotach krajowych. Taka forma rozliczeń chroni uczestników aktu kupna – sprzedaży przed skutkami występujących zatorów płatniczych, gwarantując obu stronom terminowość zapłaty.
v Karty płatnicze
Karty płatnicze są popularną w UE i na świecie formą rozliczeń, a ich liczba sięga setek milionów sztuk. W Polsce karty płatnicze są instytucjonalną formą rozliczeń, a proces ich popularyzacji trwa nadal. Liczbę bankowych kart płatniczych szacowano w 2000r. na ponad 6 mln. sztuk. Przed przystąpieniem polski do UE może ona wzrosnąć do 10 mln. Taka prognoza jest realna, ponieważ w krajach UE liczbę kart szacuje się jako dwukrotność liczby zatrudnionych, co w Polsce dałoby ponad 20 mln. kart.
Postęp techniczny i technologiczny sprawił, że kolejno wchodziły do użycia karty reprezentujące coraz wyższy poziom użyteczności i bezpieczeństwa operacji rozliczeniowych. Początkowo w kartach tłoczonych dane identyfikacyjne tłoczono wprost na kartach, gdzie również znajdował się podpis posiadacza karty. Są one stosunkowo łatwe do podrobienia, więc mimo niższych kosztów, polskie banki stopniowo ograniczają ich stosowanie na rzecz kart magnetycznych. Takie karty posiadają pasek magnetyczny z zakodowanymi informacjami o ich emitancie (banku) i posiadaczu z podanym tzw. PIN (Personal Identification Number). Są one trudniejsze do podrobienia, ale droższe w eksploatacji, bo wymagają instalowania urządzeń elektronicznych, niezbędnych do odczytania zakodowanych informacji. W ostatnich latach wprowadzono tzw. Karty inteligentne czyli mikroprocesorowe, które mają wbudowany układ elektroniczny, posiadający pamięć i mikroprocesor. Umożliwia to zapisanie w karcie większej ilości informacji oraz bardziej zróżnicowane ich wykorzystanie. Polskie banki korzystają jeszcze z kart tłoczonych, ale emitują obecnie przeważnie karty wyposażone w pasek magnetyczny, a niektóre podjeły także operacje z użyciem kart mikroprocesorowych.
Przyjmując kryterium sposobu wykorzystania bankowych kart płatniczych, można wyróżnić:
· Karty kredytowe
· Karty debetowe
· Karty typu charge
· Karty przedpłacone
Karty służą celom płatniczym, ale mogą być też wykorzystane do podejmowania gotówki w bankomatach. Niektóre banki emitują karty do bankomatów, które mogą być wykorzystane wyłącznie do tego celu.
Polskie banki, wprowadzając karty płatnicze, zaczynały od emitowania kart bankomatowych typu - karty tłoczone. Stąd ich udział w strukturze wykorzystywanych kart płatniczych jest jeszcze znaczny, ale ulega zmniejszeniu na rzecz kart o różnym zastosowaniu.
Karty płatnicze (zazwyczaj mikroprocesorowe) mogą być wielofunkcyjne i powiązane z różnymi rachunkami bankowymi, np. rachunkiem bieżącym i kredytowym, co umożliwia wybór źródła pokrycia danej płatności. Karty mogą być przypisane do rachunków bankowych osób fizycznych (personal card) lub rachunków osób prywatnych, podmiotów gospodarczych (business card). Karty mogą być wykorzystane w płatnościach krajowych (domestic cards) i zagranicznych (international cards). Obserwuje się wzrost liczby tych ostatnich, który zapewne ulegnie przyśpieszeniu po przystąpieniu Polski do UE.
Emitowanie kart płatniczych honorowanych w obrotach międzynarodowych wymaga przyłączenia się danego banku krajowego do międzynarodowej organizacji płatniczej. Bank narodowy emituje wtedy własne karty ze znakiem firmowym (logo) organizacji międzynarodowej. Najpopularniejszy w Polsce system rozliczeń międzynarodowych za pomocą kart płatniczych stworzyła organizacja „Visa International”, ale oprucz niej działają także inne organizacje: „Europay”, „American Express” i „Diners Club”. Za pomocą kart można dokonywać zakupów towarów i usług oraz podejmować gotówkę w bankomatach na całym świecie. Międzynarodowe organizacje rozliczeniowe konkurując o klientów, oferują uprzywilejowane (złote i platynowe) karty płatnicze, np. podróżowanie z kartą platynową uwalnia od ryzyka braku środków finansowych, bo nie ma z góry określonego limitu wydatków. Do zalet kart uprzywilejowanych należy także automatyczne ubezpieczenie w podróży, a ich posiadacze korzystają ponadto także z innych przywilejów,. Do rozliczeń krajowych powstała spółka Polcard S.A. , a polskie banki wydają karty płatnicze pod wspólnym logo Polcardu. Jest to obecnie najnowocześniejszy system rozliczeń bezgotówkowych, tańszy od kart międzynarodowych. Polcard ma bezpośredni dostęp sieci najważniejszych międzynarodowych organizacji rozliczeniowych, co umożliwia autoryzowanie i rozliczanie płatności krajowych przy użyciu kart płatniczych banków należących do tych organizacji.
Głównymi uczestnikami operacji rozliczeniowych z udziałem karty płatniczej są: posiadacz karty płatniczej, akceptant, emitent karty płatniczej oraz pośrednicząca organizacja rozliczeniowa. Ważnym aktem operacji płatniczej jest autoryzacja (weryfikacja) karty płatniczej, poprzedzająca ostateczne rozliczenie. Tradycyjny sposób autoryzacji polega na telefonicznym połączeniu z centrum autoryzacyjno-rozliczeniowym w celu otrzymania odpowiedniego potwierdzenia i następnie wystawienia dokumentów papierowych przez tzw. inprinter (powielacz). Po podpisaniu dokumentu przez posiadacza karty kopia zostaje przekazana do banku prowadzącego rachunek karty w celu zapłaty, czyli przeprowadzenia odpowiednich księgowań na rachunkach bankowych akceptanta i posiadacza karty.
Polskie banki stopniowo odchodzą od tradycyjnych metod autoryzacji na rzecz terminali elektronicznych POS i EFTPOS. Umieszczenie karty w specjalnym czytniku terminalu powoduje odczytanie niezbędnych danych z jej paska magnetycznego, przy równoczesnym połączeniu z centrum autoryzacyjno - rozliczeniowym, które udzieli odpowiedzi zwrotnej. Operację kończy elektroniczne rozliczenie transakcji i wydrukowanie dowodu sprzedaży z zamieszczonym kodem autoryzacji, co pozwala na późniejszą identyfikację transakcji. Opisany tryb autoryzacji wymaga jednak inwestowania znacznych środków w infrastrukturę telekomunikacyjno-informatyczną, łączącą jednostki handlowe i usługowe z centrum amortyzacyjno –rozliczeniowym. Takie centrum prowadzi Polcard i Bank PKO S.A. , a także niektóre większe banki dla swoich kart. W obrotach międzynarodowych pełnią te funkcje wspomniane międzynarodowe organizacje rozliczeniowe. Natomiast wykorzystanie do zapłaty kart mikroprocesorowych np. „elektronicznej portmonetki” nie wymaga takich połączeń. Należna sprzedawcy kwota jest bowiem odpisywana z zasobu pieniądza, jakim jest naładowana „ portmonetka”.
Podstawowym zadaniem stojącym przed polskimi bankami jest przede wszystkim upowszechnienie rozliczeń za pomocą kart płatniczych, przez zwiększenie liczby akceptantów oraz autoryzowanie transakcji za pośrednictwem terminali POS i EFTPOS (część akceptantów stosuje nadal tradycyjną metodę akceptacji, połączoną z wykorzystaniem papierowych dokumentów). Drugie zadanie polega na zapowiadanym już utworzeniu wspólnego krajowego centrum autoryzacyjno-rozliczeniowego. Dalszym zadaniem będzie upowszechnienie transakcji operacji płatniczych przy pomocy kart mikroprocesorowych, zwłaszcza przedpłaconych, jak np. „ portmonetka elektroniczna”. Organizacje płatnicze Visa International i Europay zmierzają do upowszechnienia w świecie płatności za pomocą kart mikroprocesorowych. Także w Polsce eksperymentowane są rozliczenia pieniężne za pomocą takich kart.
Rozliczenia gotówkowe
Polska może przystąpić do UE w 2003r. lub później. Nie oznacza to jednak obowiązku wprowadzenia z tą datą do obiegu krajowego znaków pieniężnych denominowanych w euro. Obowiązek taki powstanie kilka lat później, po przystąpieniu do EMU. W okresie przejściowym będziemy posługiwać się złotym, traktując euro jako walutę obcą. Po przystąpieniu Polski do UE rozliczenia zagraniczne będą przebiegać w euro. Praktycznie wiele krajowych przedsiębiorstw już teraz rozlicza w euro transakcje z krajami będącymi członkami Unii.
Euro jest walutą Eurolandu, czyli obszaru utworzonego przez 11 krajów, które przystąpiły do EMU. Euro kreuje od 1 stycznia 1999r. Europejski Bank Centralny (EBC) jako pieniądz bankowy, a od 1 stycznia 2001r. zostały wprowadzone banknoty do rozliczen gotówkowych. Wydaje się możliwe złagodzenie w Polsce przepisów dewizowych i dopuszczenie euro do rozliczeń gotówkowych jeszcze przed przystąpieniem do UE. Była by to forma przygotowania społeczeństwa do waluty, która będzie obowiązywać po przystąpieni Polski do EMU. Społeczeństwo polskie, mimo prawnych ograniczeń, przyzwyczajone jest od kilkudziesięciu lat (licząc od lat przedwojennych) do posługiwania się dolarem amerykańskim. Podobna role mogłoby odgrywać euro, jako obca waluta skupowana i sprzedawana przez banki i kantory wymiany po kursie rynkowym.
W ukształtowanej na koniec 1998r. strukturze nominałowej gotówkowego obiegu złotego, banknoty stanowiły ok. 97% a monety niewiele ponad 3 % wartości obiegu. Wzrosło przy tym wykorzystanie banknotów o wyższym nominale. Udział wartościowy gotówki w podaży pieniądza ogółem podlegał powolnemu spadkowi. Zjawisko to jest skutkiem stopniowo rosnącej roli pieniądza bezgotówkowego wśród ludności, w związku z rozwojem usług systemu bankowego w zakresie rozliczeń bezgotówkowych, a także nowych, korzystnych form oszczędzania. Nasuwają się tu wnioski co do:
· Struktury obiegu banknotów denominacyjnych w złotych
· Skutków techniczno- organizacyjnych dla banków komercyjnych po wprowadzeniu euro do gotówkowego obiegu krajowego
Usprawnienie płatności gotówkowych i czynności operacyjnych banków (sortowanie, liczenie, pakowanie, przechowywanie, transport) wymagać będzie szybkiego wprowadzenia banknotu 500-złotowego. Odpowiadał by on w przyszłości banknotowi o nominale 100 euro (najwyższym nominałem będzie banknot o wartości 500 euro). Uprości to także przejście z obiegu złotego na euro.
Po wstąpieniu do EMU polskim bankom będzie przysługiwał co najmniej półroczny okres równoległego obiegu waluty. W tym czasie nastąpi wymiana złotego i groszy na euro.
Wymiana złotych na euro i eurocenty wymaga wcześniejszego przygotowania. Z doświadczeń Bundesbanku wynika, iż niezbędne będzie przygotowanie odpowiednio zabezpieczonej powierzchni magazynowej. Pojemność posiadanych przez ten bank skarbców nie była bowiem wystarczająca dla przechowywania zapasu pieniężnego denominowanych w markach niemieckich oraz nowych euro. W Polsce sytuacja będzie jeszcze trudniejsza, bo już obecnie skarbce NBP nie mieszczą całego zapasu pieniądza. W roku 1999 NBP podpisał z dwunastoma bankami komercyjnymi umowy o przechowywaniu części pieniędzy, które przekazał ze swych skarbców. Jednak umowy zostaną prawdopodobnie wypowiedziane, gdyż banki komercyjne będą musiały przejściowo również magazynować zapas znaków pieniężnych w złotych i euro. Także inne bank komercyjne muszą zadbać o odpowiednie powierzchnie skarbcowe.
Następnym problemem jest konieczność ujednolicenia polskich przepisów z unijnymi w zakresie techniki liczenia, pakowania oraz transportu banknotów i monet. Zapewnienie bezbłędności rozliczeń gotówkowych w bankach wymaga szczegółowego i jednolitego postępowania przy przeliczeniu, sortowaniu, pakowaniu i oznaczaniu opakowań znaków pieniężnych. W tym celu prezes NBP wydał zarządzenie obowiązujące wszystkie banki; w stosunku do euro takie zasady będzie ustalał EBC.
Ważną dziedziną, wymagająca jednolitego uregulowania, są procedury postępowania banków w przypadku powstania różnic kasowych. Mimo rygorystycznych zasad liczenia i pakowania pieniędzy, w rozliczeniach transportów pieniężnych między bankami mogą wystąpić niezgodności. Różnice kasowe, podlegają potem rozliczeniu między bankami, jeżeli stwierdzono je w terminie obowiązującym dla przeliczenia gotówki. Zasady, które obowiązują obecnie polskie banki, muszą być ujednolicone z procedurami ustalonymi przez banki EMU.
Nowa europejska walutę będzie cechowała stabilna siła nabywcza. Stworzy to warunki do wykorzystania monet w automatach sprzedających detaliczne towary o niższej wartości, np. gazety, papierosy, a nawet tanie towary konsumpcyjne; także drobne opłaty za usługi mogą być pobierane automatycznie, np. parkomaty, bilety w transporcie masowym, znaczki pocztowe. Taka forma masowych rozliczeń będzie tańsza od kart płatniczych. Mimo szybkiego postępu technicznego w bezgotówkowych rozliczeniach pieniężnych, nie można wykluczyć płatności gotówkowych w obrocie detalicznym. Natomiast celowa ekonomicznie i łatwa technicznie będzie automatyzacja części tych rozliczeń. Taki sposób drobnych płatności może być nawet konkurencyjny w stosunku do „elektronicznej portmonetki”.
Protokół w sprawie statutu Europejskiego Systemu Banków Centralnych i Europejskiego Banku Centralnego przewiduje, że banknoty denominowane w euro mogą być emitowane nie tylko przez EBC, ale także przez narodowe banki centralne. Ponadto EBC ma w miarę możliwości respektować istniejące praktyki, związane z emisją i projektowaniem banknotów. Wydaje się celowe włączenie do pertraktacji o przystąpieniu Polski do UE tematu produkcji banknotów w krajowej Wytwórni Papierów Wartościowych. Wytwórnia istnieje od 1924r. i produkuje banknoty na najwyższym poziomie technicznym. To samo dotyczy produkcji monet, która może być podjęta przez Mennicę Warszawską. Bije ona monety od 1766r.
Postęp techniczny umożliwił automatyzacje rozliczeń gotówkowych w postaci automatów do liczenia i pakowania banknotów oraz monet, a także bankomatów zastępujących bankowych kasjerów. Pierwsze bankomaty, przeznaczone jedynie do wypłat gotówki zainstalowały w połowie lat 60-ych banki amerykańskie, a później europejskie. W Polsce tę formę automatyzacji wypłat gotówkowych zainicjowały z początkiem lat 90-tych większe banki, w tym PKO BP, oferując w 1991r. kartę „PKO Ekspres”; od połowy lat 90-tych niektóre polskie banki akceptują w swoich bankomatach karty płatnicze międzynarodowych organizacji płatniczych. W roku 1997 grupa banków zawarła porozumienie umożliwiające dokonanie wpłaty posiadaczom ich kart przez bankomaty wszystkich uczestników porozumienia; w 1999r. do porozumienia należało już 25 banków. Na początku 2000r. w Polsce zainstalowanych było ok. 3000 bankomatów, a wiele banków zapowiadało dalsze zakupy takich urządzeń, mimo wysokiego jednostkowego kosztu, sięgającego 50 tyś. USD.
Proces rozbudowy sieci bankomatów i rozpowszechnienia zautomatyzowanych wypłat gotówki przebiega w Polsce bardzo szybko, ale nie jest jeszcze ukończony. Jego dalszy rozwój wiąże się z wprowadzeniem postępu technicznego w rozliczeniach kartami płatniczymi, a także wymaga powiększenia liczby bankomatów do poziomu krajów zachodnioeuropejskich. Instalowane są tam bankomaty wielofunkcyjne dokonujące tylko wypłaty gotówki. Mogą one pracować w trybie on-line, czyli w czasie rzeczywistym, lub w trybie off-line i wówczas nie są bezpośrednio połączone z systemem informatycznym banku. W Polsce przeważają bankomaty typu CD, ale niektóre banki podejmują działania rozszerzenia zakresu usług świadczonych przez bankomaty. ATM w krajach europejskich i amerykańskich, prócz wypełniania gotówki, przyjmują także wpłaty gotówkowe i czekowe, informują o saldzie rachunku bankowego, wykonują polecenia przelewu oraz inne. W Polsce rozwój usług bankowych świadczony za pośrednictwem bankomatów wymaga instalowania ATM działających w systemie on- line w ramach sieci międzynarodowych organizacji rozliczeniowych. Nowo instalowane bankomaty powinny być przystosowane do obsługi kart mikroprocesorowych i „portmonetek elektronicznych.
v Pranie pieniędzy
gosicka