1. Noematyka (teoria czterech sensów biblijnych)
Nauka zajmująca się objaśnieniem Pisma Świętego nazywa się hermeneutyką biblijną. Nazwa pochodzi od greckiego czasownika hermeneuein, czyli: wyjaśniać, tłumaczyć, wykładać. Noematyka jest jednym z trzech działów hermeneutyki biblijnej - obok heurystyki i proforystyki. Jej zadaniem jest odnajdywanie zamierzonego przez autora natchnionego sensu wypowiedzi (czyli nauka o sensach biblijnych). Natomiast zadaniem heurystyki jest ustalenie, jak należy tych sensów poszukiwać, a proforystyki, jak te znalezione sensy wykładać.
Średniowieczna scholastyka, poszukując znaczenia słów (sensów) zawartych w Biblii, wypracowała teorię o poczwórnym sensie Pisma Świętego. Oprócz sensu dosłownego (1) mamy wg niej trzy sensy duchowe:
- (2) topologiczny (moralis), który zajmuje się prawami moralnymi,
- (3) anagogiczny (anagogicus), dotyczący życia wiecznego,
- (4) alegoryczny (alegoricus) , który zajmuje się prawdami dogmatycznymi.
Koncepcja ta była powszechnie uznawana przez większość egzegetów i teologów chrześcijańskich. Zakładała, że tekst pisma poza swoim znaczeniem dosłownym ma jeszcze inne głębsze znaczenia, które można ogólnie określić jako duchowe. Teoria ta umożliwia odczytanie pewnych fragmentów Pisma Św., których znaczenie literalne jest niezrozumiałe. Koncepcja ta odgrywała ogromną rolę szczególnie w czasach Ojców Kościoła, w momencie podjęcia po raz pierwszy ogromnego wysiłku przyswojenia sobie całego tekstu Biblii.
2. Wyjaśnij pojęcia: Weltliteratur, wpływ, historia gatunków
Weltliteratur (literatura światowa/ literatura uniwersalna) – pojęcie to zostało użyte przez Goethego w rozmowie z Peterem Eckermannem w roku 1827. Wg Goethego poezja jest wspólnym dobrem całej ludzkości, dlatego należy poszukiwać jej również wśród obcych narodów. W obliczu literatury powszechnej, literatura narodowa jest pojęciem, które niewiele mówi, dlatego konieczne jest otwarcie na literaturę światową, spojrzenie w stronę innych kultur. W związku z tym Goethe zachęca do podróżowania (wielu pisarzy romantycznych wybierało się w podróż edukacyjną), pozytywnie wartościuje wszelkie kontakty literackie (podróże, lektury) oraz ich wpływ na powstawanie kolejnych tekstów. Pojęcie Weltliteratur ma również znaczenie polityczne à próba pokonania napieć i wynikających z nich konfliktów między narodami europejskimi. Pojęcie wprowadzone przez Goethego poddał rewizji René Etiemble w szkicu Czy należy zrewidować pojęcie „Weltlieteratur”?
3. Reguły w rzymskiej poetyce normatywnej – Horacy:
§ Periodyzacja dziejów rzymskiej literatury wyodrębnia – po okresie zwanym przez niektórych badaczy cycerońskim (ok. 90 – ok. 40 p.n.e.) – okres augustowski, zamykający się datą śmierci cesarza Oktawiana Augusta (14 r. n.e.); okresowi temu był przydawany epitet złoty, który uwydatnić ma świetność czasów wyróżniających się wspaniałym rozkwitem życia intelektualnego i twórczości artystycznej.
§ W rozwoju literatury łacińskiej owego okresu – znakomity poeta rzymski Quintus Horatius Flaccus magna pars fuit. Horacy (65 – 8 p.n.e.) przyszedł na świat w Wenuzji, w południowej Italii; studiował w Rzymie i w Atenach. Młodość jego minęła w atmosferze wojen domowych i burzliwych przemian politycznych, ideologicznych, społecznych. Były to lata schyłku i kresu republiki, lata słabnięcia dawnej i wyłaniania się nowej formy rządów, lata ustrojowego kryzysu – i zarazem wielkiej aktywności Rzymian na polu kultury. Dorobek pisarski tej epoki przełomu był różnorodny i bogaty zarówno w zakresie publicystyki, prozy literackiej i poezji, jak też w zakresie dokumentów świadomości twórczej i teorii artystycznej. Osiągnięcia okresu cycerońskiego złożyły się na zaplecze umożliwiające dalsze postępy w kulturze i powstanie złotej literatury augustowskiej. Dojrzały wiek Horacego przypadł już na czasy pryncypatu Augusta; polityka cesarza sprzyjała umacnianiu pokoju (tzw. Pax Romana, Pax Augusta), politycznej i społeczno-gospodarczej stabilizacji, uprawianiu nauk i sztuk.
§ Horacy rozpoczął swą twórczość poetycką w dziesięcioleciu 40-30 r. p.n.e., a więc wówczas, gdy rodziły się i pojawiały pierwsze wybitne dzieła inicjujące augustowski okres w dziejach literatury. Napisał wówczas księgę utworów (Epodon liber), które sam nazywał jambami (iambi), a którym późniejsi ich badacze przyznawali miano epodów.
§ W latach późniejszych (30 r. p. n.e. – 13 r. p.n.e.) uprawiał Horacy przede wszystkim lirykę i poezję heksametryczną; opublikował cztery księgi Pieśni oraz dwie księgi Listów, stworzył też Pieśń Jubileuszową z okazji obchodów ku czci końca starego i nadejścia nowego wieku.
§ Wieszcz wenuzyjski był nie tylko poetą wielkim i utalentowanym, był zarazem poetą odznaczającym się wysokim stopniem świadomości twórczej oraz naukowymi: historycznymi, krytycznymi i teoretycznymi zainteresowaniami dla dokonań literackich. Utwory Horacego pełne są opinii i sądów historycznoliterackich, przesycone pierwiastkiem krytycznoliterackim, przeniknięte problematyką autotematyczną i kwestiami teoretycznoliterackimi.
§ W trzech utworach składających się na drugą księgę Listów zagadnienia krytyczne i teoretycznoliterackie uległy szczególnej kondesacji. Dwa z tych listów (jeden skierowany do Oktawiana Augusta, drugi do Juliusza Florusa), choć tematycznie związane z wiedzą o literaturze, tkwią zarazem dość silnie w konwencjach gatunku poetyckiego, do którego należą. Trzeci jednak adresowany do Pizonów (ojca i dwu synów – prawdopodobnie chodzi o konsulów z ostatniego dwudziestolecia I w. p.n.e., choć ostateczna identyfikacja pozostaje wciąż pod znakiem zapytania) – to utwór wymykający się skutecznie genealogicznym klasyfikacjom: po części list poetycki, po części rozprawa o znamionach naukowości, utwór artystyczny, a zarazem quasi-wykład z poetyki. Przyjmuje się, iż Kwintylian jako pierwszy określił Horacjański List do Pizonów mianem księgi o sztuce poetyckiej. Stulecia późniejsze przyjęły i rozpowszechniły tę nazwę, włączającą List do Pizonów w obręb wiedzy o poezji i sformułowanej sztuki tworzenia.
§ List do Pizonów, choć poświęcony sprawom teorii poezji, rozważa je według artystycznie wypracowanego porządku. Wykorzystuje jakby ułamki różnych wzorców konstrukcyjnych, przeniesionych z terenu wiedzy o poezji, i zarazem modyfikuje owe wzorce, realizując swoisty, naznaczony indywidualnością autora schemat budowy. Podobnie jest ze sposobem ujęcia pewnych tradycyjnych problemów, tematów i koncepcji artystycznych. Pojawiają się tutaj różnorodne składniki pojęciowego repertuaru teorii poezji.
§ Kwintylian nazywając List do Pizonów księgą o sztuce poetyckiej ujawnił jakby w ten sposób instruktywność metapoetyckich refleksji Horacego. W rzeczy samej, poemat ten adresowany do twórców i do tych, co tworzyć zamierzają – poucza i naucza jednocześnie. Poucza o sprawach i problemach, w których poeta powinien być zorientowany, naucza zaś norm i reguł gwarantujących powodzenie w praktyce twórczej. Horacy opowiada się wprawdzie za swobodą w artystycznym działaniu, przypominając obiegowe przekonanie, że malarze i poeci mogą tworzyć co im się podoba. Jednakże ta licentia poetica ma wyraźnie zaznaczone granice, które dają się wytyczyć dzięki wskazówkom i przepisom; jest to więc swoboda przypominająca dobrze uregulowaną rzekę. Wysiłek twórczy uwieńczony będzie pozytywnym rezultatem, jeśli poeta zachowa posłuszeństwo wobec określonych zasad. Horacy ma prawdopodobnie na myśli sztukę (ars) w sensie dyrektyw wpływających na postępowanie poety i niektóre z tych dyrektyw mniej lub bardziej dobitnie formułuje w swym poemacie.
§ Tutaj ars utożsamia się z nauką i z umiejętnością (jej synonimicznym określeniem jest studium), która w ścisłym zespoleniu z naturalnymi uzdolnieniami warunkuje poetycką kreację. Wenuzyjski poeta występując jako podmiot wypowiedzi metapoetyckiej przybiera postawę preceptora – wychowawcy i nauczyciela piszących wiersze.
§ Wskazówki, które mają kierować postępowaniem twórcy przybierają w poemacie Horacego kształt dwojaki: są to ogólne sentencje i maksymy przekazujące bardziej w formie stwierdzenia niż zalecenia pewną wiedzę, wyraźnie jednak podporządkowaną ukrytemu i jawnemu normatywizmowi; prawdy wypowiadane w Liście do Pizonów są bowiem (wyjąwszy wykład historycznej genealogii) w większości punktami wyjścia dla zdecydowanych dyrektyw i reguł twórczych. Oba pierwiastki, naukowy i normatywny, dopełnione przy tym zostają trzecim, wartościująco-oceniającym. Swoją dbałość o treść poetyckiego utworu Horacy wyraża także w innych wypowiedziach. Domaga się, by podęciu tematu towarzyszyła świadomość możliwości umysłowych tworzącego.
§ Formułuje dyrektywy dotyczące postaci w utworze tragediowym (wierność tradycji, ale i prawo zmyślania, pod warunkiem wewnętrznej zgodności charakteru bohatera i konsekwencji w przedstawianiu jego cech i działań).
§ Akcentuje bardzo silnie postulat jednorodności i jednolitości, odnosząc tę zasadę – simplex et enum – nie tylko do świata przedstawionego przez poetę, lecz także do całości tworzonego przezeń dzieła. Nie pomija jednak i spraw formalnych. Rozpatruje zalety i wady w ukształtowaniu prezentowanej rzeczywistości i w ukształtowaniu językowej warstwy utworu. Z aprobatą wspomina o jasnym układzie (lucidus ordo), domaga się, by to, co jest komponowane miało charakter całościowy, koherentny, naznaczony artystyczną logiką i porządkiem.
§ Osobno zajmuje się Horacy mową poetycką, w niej także widząc teren stosowania reguł i zarazem obszar poddany swobodnym, choć ograniczonym zabiegom konstrukcyjnym.
§ Od sposobu łączenia (iunctura) słów i manipulowania nimi zależy, jak sądzi Horacy, znakomitość wypowiedzi poetyckiej, podobnie jak znakomitość treści dzieła zawisła jest od sposobu ułożenia znanych motywów tematycznych. Estetyczna wartość poematu, jego piękno i to, co czyni go pociągającym (pełnym słodyczy), co sprawia iż zniewala on ludzkie dusze i budzi wzruszenia – nie uchodzi wprawdzie uwagi Horacego, ale nie wnika on głębiej w istotę tych walorów, tak samo jak nie analizuje dydaktycznych i przyjemnościowych aspektów dzieła. Zamiast tego dobitnie określa społeczne zadania twórczości, funkcję spełnianą przez poetów względem odbiorcy. Dodaje ponadto, że wszystkie głosy uzyskuje ten, kto połączy pożytek z przyjemnością, bawiąc czytelnika a zarazem go ucząc. Gnomiczny charakter tych wypowiedzi Horacego spowodował, iż stosunkowo szybko weszły one do repertuaru dość powszechnie uznawanych prawd teoretycznoliterackich.
§ Nieco obszerniej potraktowane zostały w Liście do Pizonów sprawy genologiczne. Horacy wymienia (choć nie czyni tego początkowo za pomocą nazw gatunkowych – posługując się poetycką parafrazą) poezję epicką, elegijną, liryczną, jambiczną, a także twórczość komediową, tragediową i dramat satyrowy. Tym, co konstytuuje gatunek poetycki jest dla Horacego przede wszystkim temat (przedmiot tworzenia) i wiersz (czyli mowa poddana zasadzie miarowości).
§ Zarysowana, w ogromnym zresztą uproszczeniu, typologia gatunków wspiera się o te dwa kryteria; złączenie określonego przedmiotu i określonych środków, służących jego opisaniu, stanowi o naturze gatunku poetyckiego. Swój szkic problematyki genologicznej dopełnił jeszcze Horacy wzmiankami na temat genezy i przeszłości poszczególnych gatunków, ich przemian i romanizacji greckich wzorców. Podjął też zagadnienie, które można by nazwać kwestią rozszczepienia się funkcji utworu poetyckiego odpowiednio do jego gatunkowej przynależności.
§ List do Pizonów osadzony był nie tylko w teoretycznoliterackim, lecz także w historyczno-kulturowym kontekście. Nasyciły go realia okresu, w którym powstał, uwarunkowała go konkretna sytuacja literacka. W czasach późniejszych znaki owej sytuacji w poemacie Horacego uległy jakby zneutralizowaniu. W epoce średniowiecza nawiązywano głównie do ogólnych i retorycznych w swym duchu wskazówek, nie dbając o dystans badawczy wobec poglądów zrodzonych w przeszłości, która stawała się coraz odleglejsza.
§ W dobie renesansu doceniono już wprawdzie historyczny punkt widzenia, ale dominował nad nim kult autorytetu: dla starożytnego wieszcza i prawodawcy poezji. Dlatego też tezy i reguły zawarte w Liście do Pizonów poddawane były absolutyzacji i dogmatyzacji. Odnajdywano w nich ponadczasowe treści, uniwersalne przesłania.
UWAGA! W zagadnieniu 2. brakuje wyjaśnienia terminu wpływ i historia gatunków – postaram się to jak najszybciej dosłać (nie było mnie na wykładzie, a nie mogłam tego nigdzie poszukać)
heaen