taine.doc

Quel cimetière que l'histoire! [Jakimż to cmentarzyskiem jest historia!]

Hippolyte Taine (1828-1893) był francuskim filozofem i historykiem, twórcą wpływowych w 2 połowie XIX w. koncepcji z zakresu nauki o literaturze. Taine już w dzieciństwie zdradzał niezwykłą inteligencję i talent do nauki oraz pewne zdolności literackie (wygrywał szkolne konkursy literackie i retoryczne). W 1848 r. rozpoczął studia w École Normale Supérieure. Doktoryzował się na podstawie pracy o bajkach La Fontaine’a. Pracował następnie w liceach, ucząc retoryki oraz na uniwersytetach w Neveres i Poitiers. W latach tych publikował w dwóch głównych czasopismach naukowych „Francji Revue des Deux Mondes” i „Journal des Débats” liczne artykuły na tematy literackie, filozoficzne i historyczne.

W 1863 r. publikuje wielką, pięciotomową Historię literatury angielskiej. Otworzyła mu ona drogę do kariery naukowej na zagranicznych uczelniach (Oxford, 1871) i w Akademii Francuskiej (1878), aczkolwiek nie od razu. W 1865 r. wydał Filozofię sztuki, a w latach 1875-1893 kolejne tomy Histoire des origines de la France contemporaine (w sumie 5), poświęcone przyczynom Wielkiej Rewolucji Francuskiej i ich znaczeniu dla życia społecznego współczesnej mu Francji. Oprócz wymienionych rozpraw i studiów wydał wiele innych prac, które tu zostaną pominięte. Jako historyk był umiarkowanym demokratą, w pracach historycznych krytykował wszelkie skrajności życia społeczno-politycznego (np. rewolucje). Najciekawsze wyniki przyniosły jednak jego badania nad literaturą XIX wieku.

Specyfika teorii naukowych Taine’a sprowadza się do przeniesienia idei scjentyficznych (pozytywistycznych) na grunt badań nad literaturą, tym samym do zerwania z dotychczasowymi metodami francuskiej szkoły republikańskiej, panującymi w naukach historycznych w pierwszej połowie stulecia. Już w czasie studiów zdradzał Taine predylekcję do ścisłego definiowania i klasyfikowania faktów literackich, co budziło sprzeciw niektórych jego wykładowców i kolegów z uczelni, posługujących się nienaukowymi, w dzisiejszym rozumieniu tego słowa znaczeniu, określeniami jak np. „natchnienie poetyckie”.

Taine utrzymywał, że wszelkie fakty historyczne zdeterminowane są przez te same prawa naturalne, którym podlegają organizmy żywe. Wyróżnił on trzy czynniki określające każdy fakt historyczny (czyli także każde dzieło literackie). Były to kolejno: le milieu - miejsce (geografia, klimat), la race - rasa (biologicznie uwarunkowane dyspozycje człowieka), le moment - moment (stan rozwoju społecznego i intelektualnego). Twierdził, że badając te warunki można uzyskać wiedzę o literaturze. Jego metoda miała charakter eksperymentalny, jak w medycynie, polegała na ustalaniu symptomów. Analizował on dzieła podobnie, jak proces trawienia, uważając, że można w ten sposób odsłonić tajemnicę skrywaną przez tekst.

Dzieło literackie, w jego ujęciu, zawiera informacje o przebiegu procesów społecznych. Jest więc ono kopią rzeczywistości społecznej (swoisty mimetyzm teorii Taine’a). W związku z tym Taine traktował dzieło, jak dokument epoki. Dzieło literackie w jego teorii było zatem faktem socjologicznym. Poznać dzieło - znaczyło poznać przyczyny jego powstania. Wszelkie operacje podejmowane w badaniach literackich sprowadzał do czterech czynności: analizy, klasyfikacji, definiowania i ustalania relacji. Celem Taine’a było uczynienie z historii (w tym z historii literatury) dyscypliny naukowej poprzez modernizację jej założeń i narzędzi poznawczych. Był to imponujący, wizjonerski plan, który udało się wcielić w życie.

Od teorii Taine’a należy odróżnić ich krytykę. A ta jest miażdżąca. Teorie Taine’a zawierają wszystkie wady ujęć pozytywistycznych. Twierdzenia o miejscu, czasie i rasie, jako czynnikach definiujących każdy tekst literacki, zależały od ogólnych koncepcji, jakie stworzył i wprowadził do obiegu pozytywizm, takich jak: duch narodu, wpływ środowiska społecznego na twórców, znaczenie cech plemiennych, ewolucja i postęp społeczny. Metodologia pozytywistycznych badań nad literaturą zakładała, że dzieło literackie jest dziełem sztuki, któremu przysługują jakości estetyczne, pod warunkiem, że dzieło to jest użyteczne społecznie. Prowadziło to w praktyce do absurdalnych sytuacji, jak dzielenie dzieł ze względu na piękno i wymowę. Na przykład z dwóch dzieł przedstawiających bohatera i tchórza, za piękniejsze uważano to, które przedstawia bohatera. Jest to oczywisty absurd! Za naukowością tych teorii kryły się na ogół przemycane ukradkiem twierdzenia moralne.

Innym błędem było redukowanie tekstu do przyczyn jego powstania. Dzieło nie jest też prostym i bezpośrednim odzwierciedleniem życia społecznego. Pozytywizm był filozofią oddającą cześć liczbom, literom, statystykom, wiedzy. Pozytywiści nie uznawali pojęć typu „natchnienie” czy „duch twórczy”, uznając tylko to, co da się zmierzyć, policzyć lub ogarnąć. Oznaczało to spłycenie analiz i interpretacji naukowych opartych na tych ideach. Jak wykazali przeciwnicy Taine’a, literatura ze swoim bogactwem nie mieści się w tak sztywnie i skromnie wytyczonych ramach. Nie wszystko w niej pozwala się ująć w sposób ścisły i racjonalny, przyjęcie wyłącznie takiej perspektywy jest poznawczym nadużyciem. Prawa pozytywistów - w tym Taine’a - są typowe, dzieła literackie – zawsze jednostkowe. Wówczas nie zdawano sobie sprawy z tych sprzeczności i niemożliwości ich pogodzenia. Twierdzenie, że dzieło literackie można badać tak, jak społeczeństwo czy stosunki liczbowe, okazało się już u progu XX stulecie mitem.

Zanim doszło do gruntownej krytyki teorii Taine’a jego myśli o literaturze na dobre zdominowały życie kulturalne i naukowe Francji i Europy. Socjologia literatury Taine’a stała się głównym kierunkiem w badaniach nad literaturą w drugiej połowie XIX w. Taine uzyskał olbrzymi wpływ nie tylko na uczonych, ale i na literatów, zwłaszcza na kierunek literacki zwany naturalizmem (Goncourtowie, E. Zola i inni) – pierwszy bodaj kierunek literacki, na którego treści ideowe wpłynęło literaturoznawstwo rozumiane naukowo. Od czasów naturalizmu nowoczesne teorie języka i tekstu będą z przerwami oddziaływać na rozwój literatury, co widać także obecnie.