KOMPOZYCJE PRZESTRZENNE DOLNOŚLĄSKICH ZAŁOŻEŃ PAŁACOWO-FOLWARCZNYCH.pdf

Architectura 7 (2) 2008, 51–58

KOMPOZYCJE PRZESTRZENNE DOLNO L!SKICH

ZA"O#E$ PA"ACOWO-FOLWARCZNYCH

Renata Guba ska

Uniwersytet Przyrodniczy we Wroc!awiu

Streszczenie. Zespo!y pa!acowo-folwarczne kszta!towa!y si" przez stulecia. Stosunkowo

wcze#nie pojawi!y si" na terenie Dolnego $l%ska i bardzo intensywnie rozwija!y si", przede

wszystkim ze wzgl"du na wysokiej klasy gleby wyst"puj%ce na tym terenie. Dolno#l%skie

wiejskie struktury osadnicze, w których powstawa!y za!o&enia folwarczne b%d' pa!acowo-

folwarczne, charakteryzuj% si" bardzo interesuj%cymi uk!adami ruralistycznymi. Na pod-

stawie przeprowadzonych bada wyró&niono trzy podstawowe typologie: !" na podstawie

analiz dotycz%cych uk!adów ruralistycznych osiedli wiejskich okre#lono relacje mi"dzy

folwarkiem a wsi%; 2) po szczegó!owym rozpatrzeniu kompozycji przestrzennych wybra-

nych za!o&e pa!acowo-folwarcznych podano typologi" ze wzgl"du na przestrzenny uk!ad

zabudowy; 3) analizom poddano funkcje poszczególnych folwarków, na podstawie których

wyró&niono typologi" pod wzgl"dem funkcji reprezentacyjno-gospodarczej. Nale&y pa-

mi"ta(, &e zespo!y folwarczne, mimo &e stanowi!y niezale&ne i samowystarczalne jednost-

ki terytorialne, to zawsze by!y nieroz!%czne z kompozycj% przestrzenn% pozosta!ej cz"#ci

wsi. Wywiera!y znaczny wp!yw nie tylko na ruralistyk" danej miejscowo#ci, ale tak&e na

jej architektur".

S%owa kluczowe: Dolny $l%sk, typologia, uk!ady przestrzenne, za!o&enie pa!acowo-fol-

warczne

WST&P

Zespo!y dworsko- i pa!acowo-folwarczne od wieków kszta!towa!y i wywiera!y

wp!yw na krajobraz wiejski. Niezale&nie od epoki, w której powstawa!y, liczb" i wiel-

ko#( budynków inwentarskich, magazynowych i pomocniczych dostosowywano do po-

trzeb produkcyjnych. Dok!adnie wybierano miejsce pod nowe gospodarstwo, z regu!y

w cz"#ci centralnej gruntów uprawnych. Starannie opracowywano kompozycj" przestrzen-

n% nowego, a tak&e rozbudowywanego folwarku. Na szczególn% uwag" zas!uguje fakt,

Adres do korespondencji – Corresponding author: Renata Guba ska, Uniwersytet Przyrodniczy

we Wroc!awiu, Wydzia! In&ynierii Kszta!towania $rodowiska i Geodezji, Instytut Architektury

Krajobrazu, pl. Grunwaldzki 24a, 50-363 Wroc!aw, e-mail: renata.gubanska@up.wroc.pl

52 R. Guba ska

&e za!o&enia dworsko- b%d' pa!acowo-folwarczne stanowi!y zakomponowane struktury

i bezpo#rednio mia!y wp!yw na kompozycj" ruralistyczn% wsi.

Celem prowadzonych bada jest zwrócenie uwagi na obiekty stanowi%ce w!a#ciw%

zabudow" folwarczn%, poniewa& z regu!y s% one niezauwa&ane w ró&nego rodzaju opra-

cowaniach. Rezydencje dawnych w!a#cicieli maj%tków ziemskich oraz bezpo#rednio s%-

siaduj%ce z nimi za!o&enia ogrodowe lub parkowe posiadaj% podstawowe inwentaryzacje

i ewidencje, w których „zapomniano” o zabudowie gospodarczej, tak znacz%co wp!y-

waj%cej na ruralistyk" wsi. Dla podkre#lenia wa&no#ci dawnej zabudowy folwarcznej

w uk!adach przestrzennych osad wiejskich przedstawiono podstawow% typologi" dolno-

#l%skiego folwarku.

HISTORIA DOLNO L!SKIEGO FOLWARKU W ZARYSIE

Pierwsze formy folwarczne pojawi!y si" w dobrach ko#cielnych, nast"pnie szlachec-

kich, przewa&nie w okolicach miast, gdzie by! zapewniony wi"kszy zbyt. Podobnie sy-

tuacja przedstawia!a si" na Dolnym $l%sku. W okolicach Wroc!awia (miasto intensywnie

si" rozwija!o na przestrzeni wieków) ju& w okresie #redniowiecza zauwa&a si" liczne wy-

st"powanie gospodarstw folwarcznych. Rozwojowi folwarków na Dolnym $l%sku sprzy-

ja! nie tylko zapewniony zbyt na wyprodukowany towar, ale przede wszystkim wysokiej

klasy grunty wyst"puj%ce na opracowywanym terenie.

Szczególnie wyra'ne nasilenie budownictwa folwarcznego nast%pi!o w XV i XVI

wieku oraz w pierwszej po!owie XIX wieku. Schy!ek #redniowiecza to okres zwi"kszo-

nego popytu na zbo&a, g!ównie na rynkach zagranicznych; z kolei pocz%tek XIX wieku

to wprowadzenie koniecznych zmian w procesie produkcyjnym. By!y one niezb"dne ze

wzgl"du na coraz liczniej wyst"puj%ce i nasilaj%ce si" bunty ch!opskie. Spo!eczno#( wiej-

ska od zawsze by!a obci%&ona wieloma obowi%zkami, lecz w drugiej po!owie XVIII wie-

ku nie by!a w stanie im podo!a(. W wyniku wojny siedmioletniej wiele gruntów zosta!o

opuszczonych i by!y one ch"tnie przejmowane przez pozosta!ych w!a#cicieli ziemskich.

Ch!opi dotychczas pracuj%cy w maj%tku nie byli w stanie podo!a( nowym zadaniom,

w wyniku czego wzrasta!o niezadowolenie oraz emigracja ludno#ci ch!opskiej do miasta.

Wprowadzenie zmian zwi%zanych m.in. z zatrudnieniem pracowników najemnych by!o

konieczno#ci%. Sytuacja taka trwa!a do wybuchu drugiej wojny #wiatowej.

Nale&y pami"ta(, &e na Dolnym $l%sku wraz z folwarkiem intensywnie rozwija! si"

przemys! zwi%zany z produkcj% roln%. W obr"bie prawie ka&dego wi"kszego gospodar-

stwa folwarcznego wyst"powa!y browary lub gorzelnie, w mniejszych folwarkach – fa-

bryki krochmalu b%d' dro&d&y. Zwyczajn% rzecz% by!a produkcja mas!a i sera. Na tere-

nach, gdzie uprawiano buraki cukrowe, budowano cukrownie.

Zahamowanie rozwoju budownictwa folwarcznego, a w!a#ciwie jego stopniowe za-

nikanie nast%pi!o po 1945 roku wraz ze zmian% ustroju. Dawne maj%tki ziemskie upa -

stwowiono, przekszta!caj%c je w Pa stwowe Gospodarstwa Rolne lub Rolnicze Spó!-

dzielnie Produkcyjne. Nowy zarz%dca z regu!y jedynie eksploatowa! zarówno budynki,

jak i ziemi". W ten sposób dawne zabudowania folwarczne, pozbawione nawet bie&%cych

prac remontowych, zacz"!y stopniowo niszcze(, a nast"pnie popada( w ruin". Zdecydo-

wanie lepszy stan zachowania reprezentuj% zespo!y folwarczne zaadaptowane na us!ugi

Acta Sci. Pol.

Kompozycje przestrzenne dolno!l"skich za#o$e pa#acowo-folwarcznych 53

o#wiatowe (np. szko!y, o#rodki wychowawcze) b%d' placówki zdrowotne (o#rodki reha-

bilitacyjne, opieku cze itp.), w których systematycznie wykonywano niezb"dne prace

konserwacyjne i naprawcze.

W chwili obecnej prawnym w!a#cicielem dawnych maj%tków ziemskich jest Skarb

Pa stwa. Na mocy ustawy o gospodarowaniu nieruchomo#ciami rolnymi Skarbu Pa stwa

z 1991 roku nadzór nad nimi powierzono Agencji W!asno#ci Rolnej Skarbu Pa stwa,

której zadaniem jest m.in. znalezienie nowych funkcji, odpowiednich w!a#cicieli lub za-

rz%dzaj%cych.

W wi"kszo#ci zespo!ów obj"tych opracowaniem stwierdzono stopniowe, lecz syste-

matyczne niszczenie tkanki budowlanej. Ka&dy obiekt pozbawiony opieki skazany jest

na popadanie w ruin". Niestety w wi"kszo#ci dolno#l%skich wsi, w których niegdy# wy-

st"powa!y wspania!e za!o&enia pa!acowo-folwarczne, wyró&niaj%ce si" zarówno kompo-

zycjami przestrzennymi, kubatur%, jak i starannie opracowanym wystrojem architekto-

nicznym, wspó!cze#nie s% one obiektami najcz"#ciej zdewastowanymi lub popadaj%cymi

w ruin".

METODY

Cel i charakter pracy, zwi%zane z analiz% kompozycji przestrzennych dawnych fol-

warków, narzuci!y okre#lone metody bada i studiów. Zastosowano przede wszystkim

metody wykorzystywane przy opracowaniach historycznych, a mianowicie wyszuki-

wanie i selekcjonowanie materia!ów wyj#ciowych oraz ich wzajemne porównywanie

i wnioskowanie.

Do rozwa&a nad strukturami przestrzennymi dawnych gospodarstw wielkoobsza-

rowych wybrano dolno#l%skie wsie. Jednak ze wzgl"du na zbyt rozleg!y obszar, ograni-

czono go do terenów Równiny Wroc!awskiej. Badaniom poddano zachowan% do chwili

obecnej zabudow" folwarczn%, tj. datowan% na po!ow" XVIII, poprzez XIX, a sko czyw-

szy na XX wieku.

WYNIKI BADA$

Kompozycja przestrzenna dolno'l(skiego folwarku

W wi"kszo#ci opracowywanych zespo!ów folwark sk!ada! si" z dwóch cz"#ci: re-

prezentacyjnej, tzn. siedziby mieszkalnej w!a#ciciela ziemskiego wraz z parkiem, oraz

gospodarczej, czyli w!a#ciwego folwarku. Rezydencje stanowi!y zazwyczaj dwory lub

pa!ace. Do pa!acu z jednej strony przylega!o za!o&enie ogrodowe, parkowe, z drugiej za#

– w!a#ciwy majdan gospodarczy. Zachowane ogrody to g!ównie obszary dawnych kom-

pozycji barokowych; z kolei parki to rozwi%zania krajobrazowe nawi%zuj%ce do uk!adów

angielskich.

W!a#ciwy dziedziniec gospodarczy (rys. 1), z regu!y o kszta!cie wyd!u&onego prosto-

k%ta, d!u&szym bokiem orientowano wzd!u& g!ównej drogi. Do jego wn"trza prowadzi!o

kilka wjazdów: przynajmniej jedna brama g!ówna i 1–3 tzw. polne (pomocnicze, prowa-

Architectura 7 (2) 2008

54 R. Guba ska

Rys. 1. Schemat kompozycji przestrzennej folwarku: 1 – rezydencja; 2, 3 – oÞ cyny mieszkalne;

4, 5, 6, 9, 10 – budynki inwentarskie; 7 – stodo!a; 8 – spichlerz; 11 – p!yta gnojowa

Fig. 1. The plan of old farm: 1 – a mansion-house; 2, 3 – outhouses; 4, 5, 6, 9, 10 – farm buil-

dings; 7 – a barn; 8 – a granary; 11 – a dunghill

dz%ce bezpo#rednio na pola). W!a#ciwe zabudowania folwarczne, tworz%ce zwarte ci%gi,

dzieli!y si" na trzy podstawowe grupy: inwentarskie, magazynowe i pomocnicze.

Po!udniow% lub zachodni% cz"#( podwórza przeznaczano pod zabudow" domu. Po

przeciwleg!ej stronie sytuowano obiekty nara&one na ewentualne po&ary, mianowicie spi-

chlerze i stodo!y. Obiekty o charakterze inwentarskim: stajnie, obory, chlewnie, owczar-

nie, stanowi!y obudow" d!u&szych boków dziedzi ca folwarcznego. Podwórza starano

si" nie zabudowywa( wysokimi obiektami, aby nie przes!ania( widoku z okien gabinetu

w!a#ciciela lub zarz%dzaj%cego. Powszechnie wyst"powa!y jedynie p!yty gnojowe, rza-

dziej obiekty pomocnicze typu: ku'nie, piekarnie, studnie, kurniki, go!"bniki. W wi"k-

szych gospodarstwach na dziedzi cu, w najbli&szym s%siedztwie g!ównego wyjazdu na

pole, znajdowa!y si" niedu&e zbiorniki z wod%. Ich g!ównym zadaniem by!o zebranie

brudu z kó! wozów powracaj%cych z prac polowych; z dobrodziejstw wody korzysta!o

tak&e ptactwo domowe oraz mniejszy inwentarz.

Budynki przemys!u rolno-spo&ywczego (m.in. gorzelnie, browary, mleczarnie, cu-

krownie) cz"sto wchodzi!y bezpo#rednio w sk!ad zabudowa folwarcznych, stanowi%c

wraz z nimi obudow" dziedzi ca gospodarczego b%d' tworzy!y odr"bne zespo!y, nale&%-

ce do folwarku, ale zlokalizowane w pewnym oddaleniu od niego.

W!a#ciciele wi"kszych maj%tków ziemskich starali si" zapewni( podstawowe warun-

ki bytowe swoim pracownikom, z tego wzgl"du budowano wzd!u& g!ównej drogi dojaz-

dowej do folwarku pracownicze domy mieszkalne, powszechnie nazywane czworakami.

Wspomniane domy sytuowano równie& wokó! odr"bnych dziedzi ców, tworzy!y one

tzw. kolonie.

Typologia dolno'l(skiego folwarku

Na badanym obszarze zauwa&a si" du&% ró&norodno#( uk!adów ruralistycznych.

Szczególnie interesuj%ce s% struktury przestrzenne, w sk!ad których wchodz% za!o&enia

dworsko- lub pa!acowo-folwarczne. Wspomniane zespo!y, mimo &e stanowi% samodziel-

Acta Sci. Pol.

Kompozycje przestrzenne dolno!l"skich za#o$e pa#acowo-folwarcznych 55

ne jednostki, to zawsze wywiera!y wp!yw na zabudow" miejscowo#ci, w której wyst"-

powa!y.

W kompozycjach przestrzennych wyró&nia si" nast"puj%ce usytuowania folwarku

wzgl"dem zabudowa wiejskich [Guba ska 2005]:

– g!ówna droga miejscowo#ci dzieli wie# na dwie cz"#ci: po jednej stronie znajduje

si" teren za!o&enia folwarcznego, po drugiej – zagrody wiejskie (rys. 2a),

– folwark umiejscowiono po jednej stronie drogi, lecz z dwóch stron otacza go pozo-

sta!a zabudowa wsi, która wyst"puje tak&e po przeciwnej stronie drogi (rys. 2b),

– przez zespó! folwarczny przechodzi g!ówna droga miejscowo#ci, dziel%c go na dwie

cz"#ci (czysto mieszkaln% i czysto gospodarcz%), a pozosta!a zabudowa wsi otacza go

z dwóch stron (rys. 2c),

– folwark stanowi zamkni"cie wsi: zlokalizowany po jednej ze stron drogi (rys. 2d)

lub po jej obu stronach (rys. 2e),

– za!o&enie folwarczne zlokalizowane na skrzy&owaniu dróg: w cz"#ci centralnej

miejscowo#ci (rys. 2f) b%d' na jej skraju (rys. 2g).

a b c

d e f

Rys. 2. Schematy usytuowania folwarku wzgl"dem wsi

Fig. 2. Plans old farm location with respect to village buildings

Architectura 7 (2) 2008

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: