Ogniwo III- Nabywanie pojęć, uogólnianie
I.
Czynności nauczycieli: kierowanie procesem nabywania pojęć, kierowanie procesami uogólniania
Czynności uczniów: procesy uogólniania służące wytworzeniu pojęć
II.
Etapy kształtowania pojęć wg Okonia:
1.kojarzenie nazw z odpowiadającymi im przedmiotami (rozpoczyna się , gdy dziecko zaczyna wymawiać pierwsze słowa, rozkwit w wieku przedszkolnym)
2.tworzenie ,, przedpojęć ” na podstawie znajomości zewnętrznych cech rzeczy i zdarzeń(kształtowanie pojęć elementarnych na podstawie znajomości zewn. cech przedmiotów-barwa, kształt, wielkość)
3.nabywanie pojęć naukowych:
ü Zestawianie przez uczniów danego obiektu lub zdarzenia z innymi w celu wyodrębnienia go spośród tych innych-ANALIZA WSTĘPNA
ü Wyszukiwanie cech podobnych , ich uogólnianie tj. szukanie tego, co jest wspólne dla różnych owoców, figur geometrycznych, zjawisk fizycznych, faktów społecznych- GENERALIZACJA
ü Poszukiwanie cech różniących dane rzeczy bądź zdarzenia od innych, zarówno nieistotnych cech zewn. , jak i przede wszystkim cech istotnych , ujawniających istotne związki między nimi- RÓŻNICOWANIE
ü Wytworzenie sobie przez uczniów danego pojęcia na podstawie znajomości istotnych cech danej kategorii przedmiotów. Jest to po dokonanej poprzednio analizie cech moment ich syntezy, połączenia zebranych informacji w całość. Synteza pozwala uczniom uporządkować właściwą treść danego pojęcia, oraz w razie potrzeby zdefiniować to pojęcie- SYNTEZA
ü Zastosowanie przez uczniów poznanego pojęcia w nowych sytuacjach poznawczych bądź praktycznych sprzyja sprawdzeniu czy wszyscy uczniowie je sobie przyswoili, tj. czy pojęcie zostało prawidłowo uogólnione i odróżnicowane, a następnie utrwalone-ZASTOSOWANIE
III.
METODY NAUCZANIA POJĘĆ wg R. Arendsa – DEDUKCYJNA i INDUKCYJNA
A) Metoda bezpośrednia (dedukcyjna):
• opiera się na toku dedukcyjnym: od reguły do przykładu.
• Nauczyciel najpierw przedstawia definicję pojęcia, potem podaje przykłady i nieprzykłady, pomagające zrozumieć pojęcie.
• Trudność polega na nazwaniu i definiowaniu pojęcia.
• Sprawdza się najlepiej w przypadku pojęć wcale lub ledwo znanych uczniom.
B) Metoda przyswajania (indukcyjna):
• porządek indukcyjny: od przykładu do reguł.
• Najpierw podaje się przykłady i nieprzykłady danego pojęcia, a uczniowie samodzielnie odkrywają lub przyswajają pojęcie dzięki rozumowaniu indukcyjnemu.
• Nazwa i definicje pojawiają się na końcu.
• Sprawdza się najlepiej, gdy uczniowie mają jakąś znajomość pojęcia.
Wewnętrzna organizacja lekcji z zastosowaniem wybranej metody nauczania:
A) Nauczanie bezpośrednie:
1. Nazwanie pojęcia i podanie definicji.
2. Określenie cech istotnych oraz podanie przykładów i nieprzykładów pojęcia.
3. Sprawdzenie opanowanie pojęcia: uczniowie sami podają przykłady i nieprzykłady.
B) Przyswajanie pojęć :
1. Podanie uczniom przykładów i nieprzykładów
2. Nakłanianie uczniów do snucia domysłów, podawania argumentów, na których się opierają. Stawianie dodatkowych pytań naprowadzających myślenie uczniów na właściwy kierunek.
3. Nazywanie i opisywanie procesów myślowych, którymi posługiwali się uczniowie. Podawanie przez nauczyciela dodatkowych przykładów i nieprzykładów, aby uczniowie przyswoili cechy istotne pojęcie i jego nazwę.
4. Nauczyciel podsuwa dodatkowe przykłady i nieprzykłady. Uczniowie je wyjaśniają i sami podają przykłady i nieprzykłady.
CECHY ISTOTNE I NIEISTOTNE POJĘCIA- definicje na przykładzie trójkąta równobocznego
Pojęcia mają cechy, które je opisują i umożliwiają zdefiniowanie. Niektóre cechy nazywamy nieistotnymi. Posługujemy się nimi dla odróżnienia jednych pojęć od innych
A) Cechy istotne:
• Cechy istotne trójkąta równobocznego: jest to trójkąt; każdy bok musi być równy. Trójkąty, których boki nie są równe, nie są trójkątami równobocznymi.
• Pojęcie podrzędne zawiera własne cechy istotne oraz zawiera również wszystkie cechy istotne pojęcia ogólnego – trójkąt równoboczny należy do pojęcia trójkąty, musi, zatem zawierać wszystkie istotne cechy trójkąta.
B) Cechy nieistotne (niedefinicyjne):
• Pewne cechy występujące w niektórych, ale nie we wszystkich obiektach należących do danej klasy.
• Nieistotna cech trójkąta równobocznego np. powierzchnia
Wszystkie pojęcia mają cechy istotne i nieistotne, których rozróżnianie sprawia czasem uczniom trudności, np. pojęcie „ptak” ( problem latania- nie wszystkie ptaki latają. Zatem fruwanie nie stanowi cechy istotnej pojęcia).
IV. Trudności uczniów podczas realizacji ogniwa:
· przejście od wyobrażeń do pojęć(u dzieci w szkole podstawowej, u których przeważa myślenie konkretno-obrazowe)
· w poprawnym wyrażaniu swoich myśli( wypowiedzi uczniów nie zawsze jasne i zrozumiałe)
· kształtowanie pojęcia na jednym przykładzie (myślenie uczniów przez analogię)
· gdy uogólnienie zostało dokonane na podstawie cechy nieistotnej ( np. owoce, cecha: jadalność; dziecko zalicza marchew do owoców)
· gdy treści nauczania zawierają podobne, zbliżone do siebie elementy (dziecku łatwiej zaobserwować różnice niż podobieństwa)
· gdy na jednej lekcji nauczyciel usiłuje kształtować zbyt wiele pojęć
· przyswajanie pojęć ogólnych( np. feudalizm, socjalizm)
· w przyswajaniu pojęć, które nie maja oparcia w spostrzeżeniach i wyobrażeniach uczniów(trudności w wyobrażeniu sobie czegoś nieskończonego; np. pojęcia w geometrii: płaszczyzna, prosta)
· gdy wiadomości przyrodnicze trzeba ujmować w formuły matematyczne, a następnie posługiwać się nimi
V. Błędy nauczycieli popełniane w czasie realizacji ogniwa:
· uogólnienie zostało dokonane tylko na podstawie jednego przykładu
· uczniowie przyswajają sobie pojęcia nowe, zanim utrwaliły się pojęcia poprzednio ukształtowane
· pominięto porównywanie przedmiotów i zjawisk dla uchwycenia występujących między nimi różnic i podobieństw; a więc gdy brak zróżnicowania i wyodrębnienia cech istotnych
· podawanie uczniom pełnych definicji nowych pojęć, zwalniając ich tym samym od samodzielnej analizy cech istotnych
· wprowadzanie zbyt wielu pojęć na raz
· uogólnianie cech przedmiotów na podstawie zbyt małej liczby przykładów
· zestawianie przedmiotów i zjawisk jednego rodzaju z przedmiotami zupełnie innego rodzaju, a więc zestawianie przedmiotów trudno porównywalnych a nawet uniemożliwiających wyodrębnienie cech wspólnych
· podawanie uczniom gotowych definicji, wzorów, praw w typowych kontekstach ,,książkowo-szkolnych”, brak wdrażania uczniów do stosowania pojęć w nowych sytuacjach, praktycznego ich wykorzystania
· egzekwowanie od uczniów definicji ,pojęć bez uprzedniego sprawdzenia rozumienia przez nich ich treści
1
xjednachwilax