Zniszczenie części 2 batalionu czołgów lekkich.pdf

Mariusz Zimny

ZNISZCZENIE CZĘśCI 2 BATALIONU CZOłGóW LEKKICH

POD DOWóDZTWEM KPT. JóZEFA REJMANA

WE WRZEśNIU 1939 R. W RELACJACH

UCZESTNIKóW WALK

Wśród jednostek pancernych powołanych do życia przez 2 bata-

lion pancerny w Żurawicy w ramach mobilizacji alarmowej znalazł się

również 2 batalion czołgów lekkich. W dniach 4–5 września wziął on

udział w walkach pod Piotrkowem Trybunalskim z oddziałami nie-

mieckiego XVI Korpusu Armijnego 1 . Niniejsze opracowanie jest próbą

odtworzenia losów jednej z dwu grup, na które rozpadł się 2 batalion

po boju w dniu 5 września. Ze względu na niemal zupełny brak doku-

mentów autor oparł swój tekst przede wszystkim na relacjach byłych

żołnierzy 2 batalionu oraz niektórych oddziałów, które między 5 a 8

września zetknęły się z czołgami 7TP oddziału dowdzonego przez ma-

jora Edmunda Karpówa 2 .

1 Por. m.in. R. Szubański, Polska Broń Pancerna w 1939 roku , Warszawa 2004,

s. 62; A. Wesołowski, Szczerców-Góry Borowskie 1939 , Warszawa 2006, s. 154 i nast.

2 Relacje pochodzą ze zbiorów Instytutu Polskiego i Muzeum im. gen. Sikorskiego

w Londynie (IPMS), Centralnego Archiwum Wojskowego (CAW), Wojskowego Biura

Badań Historycznych (WBBH) oraz zbiorów Rajmunda Szubańskiego. Część z nich

(m.in. kpt. Słupskiego, kpt. Rejmana, kpt. Hajdenki, por. Świątkiewicza) została opu-

blikowana na s. 212–272 niniejszego numeru „Rocznika”.

197

Rocznik ARchiwAlno-histoRyczny cAw

Po wycofaniu się z pola walki pod Piotrkowem, grupa 7TP

z 2 batalionu czołgów lekkich dotarła wieczorem 5 września do Pabia-

nic. Tam zmęczone całodniowymi zmaganiami załogi – bez kolacji –

przenocowały w czołgach 3 . Poza dowódcą batalionu, mjr Edmundem

Karpówem 4 , kpt. Józefem Rejmanem (dowódcą 1 kompanii) oraz kpt.

Antonim Próchniewiczem (dowódcą 3 kompanii) w punkcie zbor-

nym znalazł się również kpt. Mieczysław Słupski, zastępca dowódcy

batalionu. Jeszcze tego samego dnia wieczorem (lub 6 września rano)

kpt. Słupski wraz z ppor. Tomaszem Dakowskim wyjechali samocho-

dem na poszukiwanie kompanii techniczno-gospodarczej. Odnaleźli ją

7 września w Skierniewicach 5 , utracili jednak łączność z grupą mjr.

Karpówa, do której już nie powrócili.

Istnieją zasadnicze rozbieżności co do przynależności i liczby czoł-

gów, które wieczorem 5 września dotarły do punktu zbornego. Oprócz

pewnej liczby 7TP z 1 kompanii, w grupie znalazł się co najmniej je-

den wóz 2 kompanii, dowodzony przez kpr. Edwarda Madeja, oraz nie

mniej niż 5 czołgów z 3 kompanii (2 pluton pchor. Antoniego Holika).

W swojej relacji kpt. Rejman podaje liczbę 8–9 7TP. Najprawdopodob-

niej jednak dotyczy ona wyłącznie czołgów 1 kompanii, gdyż pozostali

autorzy dość zgodnie wspominają o znacznie większej liczbie wozów

bojowych (pchor. Holik – 21, kpt. Słupski – 20–22) 6 . Za najbardziej

prawdopodobną można zatem uznać liczbę ok. 21 7TP 7 .

3 L. Dzikiewicz, Kapitan Holik mówi… , Warszawa – Krosno – Jasło 2002, s. 51.

4 Pisownia nazwiska dowódcy 2 batalionu czołgów lekkich została przyjęta za

opracowaniem A. Nawrockiego 2. Batalion Pancerny (Żurawica 1935–1939) , Prusz-

ków 2006, s. 92–93.

5 W relacji kpt. Słupskiego (IPMS, sygn. B.I.1005/b) data dołączenia do kompanii

techniczno-gospodarczej nie została podana. Z relacji kpt. Hajdenki (ibidem), spisanej

27 listopada 1939 r. w Paryżu, wynika jednak, że dowodzona przez niego część 2 bata-

lionu czołgów lekkich dotarła do Skierniewic nad ranem 7 września (w relacji podano

omyłkowo datę 8 września). Po dołączeniu do grupy kpt. Hajdenki kpt. Słupski przejął

dowodzenie i wydał rozkaz skierowania się w rejon Garwolina. Nie wiadomo, czy ten

punkt docelowy był wcześniej uzgodniony z mjr Karpówem.

6 Tylko relacja kpt. Słupskiego została spisana jeszcze w czasie wojny. Relacja kpt.

Rejmana (IPMS, sygn. B.I.105/b) jest de facto zapisem rozmowy przeprowadzonej

z nim w 1951 r. w Londynie. Wspomnienia pchor. Holika były również spisywane/

nagrywane w okresie powojennym, głównie w latach 1998–2001.

7 M. Bielski, Grupa Operacyjna Piotrków 1939 , Warszawa 1991, s. 152. Autor po-

198

mariusz zimny - zniszczenie części 2 batalionu...

Osobną sprawą są daty związane z dołączeniem grupy mjr Karpówa

do Wołyńskiej Brygady Kawalerii. Zachowane relacje nie precyzują, czy

7TP z 2 batalionu przebywały w rejonie stacjonowania Brygady przez

jedną czy też przez dwie noce. Najprawdopodobniej dopiero nad ranem

6 września czołgi majora Karpówa, wraz z resztkami 11 batalionu strzel-

ców oraz 2 baterii 2 dywizjonu artylerii konnej dołączyły do oddziałów

Wołyńskiej Brygady Kawalerii, która minionej nocy została przegru-

powana w rejon Wadlewa 8 . Dowódca brygady, płk Julian Filipowicz,

krytycznie ocenił dowodzenie batalionem przez mjr. Karpówa i ode-

brał mu dowodzenie jednostką, przekazując ją pod komendę dowódcy

21 dywizjonu pancernego, mjr. Stanisława Glińskiego; na dowódcę

grupy czołgów 7TP wyznaczono dowódcę 1 kompanii, kpt. Józefa Rej-

mana 9 .

Wrak czołgu 7TP. Fotograia ze zbiorów autora

daje, że w grupie mjr. Karpówa było 10 czołgów 7TP. Na stronie 165 liczba ta topnieje

do 8, przy czym przyczyna rozbieżności pomiędzy tymi liczbami nie została wyjaśnio-

na.

8 WBBH, Zbiory specjalne, sygn. II/3/84, H. Zieliński, „Zarys kroniki działań Wo-

łyńskiej Brygady Kawalerii w Kampanii Wrześniowej roku 1939”, Otwock 1961, s. 27.

9 M. Bielski, op.cit . , s. 152.

199

Rocznik ARchiwAlno-histoRyczny cAw

Kapitan Rejman wspomina: „Gdy zaczęło szarzeć, na punkcie tym

[zbornym – przyp. M.Z.] zebrało się 8 czy 9 czołgów, przy czym połowa

z nich musiała być holowana. Nie było wcale amunicji. Nie było też na

punkcie zbornym kompanii technicznej, co do której istniały pogłoski,

że została rozbita przez lotnictwo i dywersantów podczas dowożenia

amunicji. Byli natomiast na punkcie zbornym dowódca baonu i do-

wódca kompanii kpt. Próchniewicz. Prócz czołgów był tylko jedyny

pojazd mechaniczny tj. samochód dowódcy baonu (samochód kpt.

R. był w kompanii technicznej)” 10 .

Świadkiem wydarzeń pod Piotrkowem był por. Stanisław Wartak,

dowódca kompanii techniczno-gospodarczej 21 dywizjonu pancerne-

go ze składu Wołyńskiej Brygady Kawalerii:

„Wycofujące się 7TP – 12 czołgów – dowódca brygady podporząd-

kowuje mjr. Glińskiemu. Ich położenie jest dość trudne, gdyż brakuje im

paliwa i łączności z własną kompanią techniczno-gospodarczą. Dowód-

ca dywizjonu poleca mi dostarczyć im materiały pędne z Łodzi. Jadę tam

osobiście z kilkoma samochodami ciężarowymi. Zabieramy kilkunastu

żołnierzy i samochód pancerny jako osłonę. Przydało się to ubezpie-

czenie, bowiem trasę przejazdu trzeba było torować ogniem cekaemów,

spędzać niemieckie patrole, penetrujące w kierunku na Wadlewo i za-

mykające drogę na Łódź. W Łodzi składnica materiałów pędnych była

już opuszczona, ropę pobieraliśmy sami. W ciągu czterech godzin byli-

śmy z powrotem. Czołgi zostały uruchomione i uratowane. Następnego

dnia dołączyły do macierzystego oddziału” 11 .

Najprawdopodobniej 7 września wczesnym rankiem czołgi majo-

ra Karpówa samowolnie odjechały z rejonu Wadlewa, za co dowódca

Wołyńskiej Brygady Kawalerii rozkazał oddać byłego dowódcę 2 bata-

lionu pod sąd polowy 12 .

10 IPMS, sygn. B.I.105/b, Relacja kpt. Rejmana .

11 S. Wartak Udział 21 dywizjonu pancernego w wojnie 1939 r., „Wojskowy Prze-

gląd Historyczny” nr 3/1981, s. 167–168. Wartak w swej relacji nie podaje dokładnej

daty wypadu do Łodzi.

12 Ibidem. Bielski, za opracowaniem Zielińskiego (WBBH, Zbiory specjalne, sygn.

II/3/84) na s. 152 podaje, że czołgi kompanii kpt. Rejmana odjechały „w ciągu nocy [tj.

z 5 na 6 września] w nieznanym kierunku” .

200

mariusz zimny - zniszczenie części 2 batalionu...

Nie są znane przyczyny podjęcia przez majora Karpówa decyzji

o odłączeniu się od Brygady. Relacja por. Wartaka wyklucza jednak

brak paliwa jako przyczynę tej niesubordynacji. Być może major uznał,

że faktyczna podległość dowództwu armii „Prusy”, w ramach której

batalion został zmobilizowany, nie pozwala na odebranie mu dowo-

dzenia podległą jednostką i jest wystarczającym powodem do nieza-

stosowania się do rozkazu płk Filipowicza 13 . Jedno pozostaje faktem

– mjr Karpów nie informując o tym swoich przełożonych (tak nomi-

nalnych, jak i samozwańczych) odjechał w nieznanym kierunku zabie-

rając ze sobą 21 czołgów 7TP.

Rano 7 września 14 zgrupowanie pod dowództwem mjr. Karpówa

dotarło do m. Chojny pod Łodzią 15 , gdzie w opuszczonych już przez

wojsko magazynach intendentury (obsługiwanych przez ochotniczki

z żeńskiego przysposobienia wojskowego) zaopatrzono się w żywność,

amunicję oraz olej napędowy. Pozostałe po zatankowaniu paliwo wy-

lano na ulicę, by nie dostało się w ręce Niemców 16 .

Przed południem czołgi ruszyły w kierunku na Łowicz, przy czym

– na rozkaz kpt. Próchniewicza – pluton pchor. Holika miał ubezpie-

czać marsz grupy boczną drogą przez Brzeziny. Jeszcze zanim ubezpie-

13 Najprawdopodobniej mjr. Karpów usiłował nawiązać łączność z resztą batalio-

nu. W zachowanych relacjach brak jednak jakichkolwiek informacji, że poza wysłaniem

6 września rano kpt. Słupskiego na poszukiwanie kompanii techniczno-gospodarczej

dowódca batalionu przez następne 2 dni podjął jakiekolwiek próby nawiązania łączności

z dowództwem armii „Łódź” lub też że wyznaczył i przekazał kpt. Słupskiemu informa-

cję na temat miejsca, w którym rozproszone grupy 2 batalionu miały się spotkać.

14 Szczegóły oraz daty związane z losami grupy majora Karpówa są trudne do

ustalenia. Bez wątpienia najpóźniej 7 września czołgi zostały zaopatrzone w paliwo;

tego samego dnia po południu niemieckie patrole pojawiły się na przedmieściach Ło-

dzi. Kpt. Rejman nie był w stanie podać w swojej relacji dokładnej daty: „Tej samej

lub następnej nocy ruszyliśmy do Łodzi, dokąd dotarliśmy zdaje się następnego dnia.

Nie było żadnych władz w mieście”. Podobnie wygląda sprawa podporządkowania

3 kompanii dowódcy 21 dywizjonu pancernego – mjr Stanisław Gliński w swoich

wspomnieniach z września 1939 r. nie wspomina o tym fakcie, jest on jednak potwier-

dzony w relacji innego żołnierza dywizjonu ( 21 Dyon Pancerny w walkach wrześnio-

wych , „Co słychać” nr 37, październik 1941, s. 814).

15 Dziś dzielnica Łodzi.

16 W tym samym magazynie 3 września oleju napędowego do silników Diesla bez-

skutecznie poszukiwał dla 2 batalionu czołgów lekkich dowódca broni pancernych

Armii „Łódź”, płk dypl. Stanisław Rola-Arciszewski.

201

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: