etymologia nazw ludowych.pdf

ETYMOLOGIA LUDOWA W ŠWIĘTOKRZYSKICH TOPONIMACH

«FOLK ETYMOLOGY OF HOLY CROSS TOPONYMS»

by Elżbieta Michow

Source:

Respectus Philologicus (Respectus Philologicus), issue: 10 (15) / 2006, pages: 158164, on

www.ceeol.com .

The following ad supports maintaining our C.E.E.O.L. service

158

II. FAKTAI IR APMÀSTYMAI / FAKTY I ROZWAÝANIA

Elýbieta Michow

Akademia Úwiætokrzyska im. Jana Kochanowskiego w Kielcach

Instytut Filologii Polskiej

ul. Leúna 16, 25-509 Kielce, Polska

Tel.: (48–41) 349 71 20

E-mail: elamich@o2.pl

ETYMOLOGIA LUDOWA W ÚWIÆTOKRZYSKICH TOPONIMACH

W artykule przedstawiono kilkanaúcie úwiætokrzyskich toponimów, na losy których wpùynæùa etymologia ludowa.

W pierwszej wyróýnionej grupie znalazùy siæ nazwy miejscowe, które w wyniku procesów etymologii ludowej

zmieniùy na zawsze ksztaùt graficzny i fonetyczny. Sà to w wiækszoúci nazwy úwiætokrzyskich wsi, ale teý i kilku

wiækszych miast. Gùównà przyczynà zmiany brzmienia i pisowni byùo zerwanie ùàcznoúci z podstawà nazwy

(najczæúciej wychodzàcymi z uýycia staropolskimi nazwami osobowymi: Czatosz, Pacon, Pasturz, Ýæda itd.), co

sprzyjaùo licznym na przestrzeni wieków faùszywym asocjacjom dêwiækowym i wtórnym skojarzeniom z wyrazem

powszechnie znanym (np. rzeczownikiem, przymiotnikiem, liczebnikiem, czasownikiem). Czasami procesy

etymologii ludowej sà powiàzane dodatkowo ze zjawiskami gwarowymi: mazurzeniem, uproszczeniami grup

spóùgùoskowych, wymianami gùosek itd. W grupie drugiej umieszczono nazwy miejscowe bez zmiany ksztaùtu

graficznego i fonetycznego, ale tak nieczytelne etymologicznie dla mieszkañców regionu, ýe wyjaúnienie ich

intrygujàcego brzmienia przybraùo ksztaùt literacki (úwiætokrzyskich legend, bajek i przypowieúci ludowych).

SÙOWA KLUCZE: jæzykoznawstwo, onomastyka, toponimy, etymologia naukowa, etymologia ludowa.

Wiele nazw miejscowych na przestrzeni wieków

swojego istnienia przejawiaã moýe róýnorodne

wahania brzmienia. Problem przeksztaùcania

toponimów czæsto pojawia siæ w pracach

onomastycznych, a do gùównych przyczyn zmian

zalicza siæ zwykle np. wtórne skojarzenia ze

znanymi apelatywami, liczne naturalne bàdê

przypadkowe zmiany fonetyczne i sùowotwórcze

oraz wpùywy etymologii ludowej. Zwùaszcza w

przypadku úwiætokrzyskich nazw miejscowych

nie sposób nie zauwaýyã licznych procesów

ludowego (naiwnego) etymologizowania. Niezna-

ne sà dotychczas statystyki ujawniajàce, ile

toponimów poddaùo siæ omawianemu procesowi,

poúwiadczonemu przy tym nie tylko przez

legendy, lecz wszelkie regionalne materiaùy

êródùowe: etnolingwistyczne, gwarowe, geogra-

ficzne, historyczne itd. D. Kopertowska podaje,

iý na 144 toponimy, wynotowane z podañ ludu

úwiætokrzyskiego, etymologia ludowa odnosi siæ

do 46 i jest oparta na doúã prostych skojarzeniach

zastosowanych, aby „nazwa staùa siæ czytelna,

«mówiàca»” . Fabularyzowane interpretacje nazw

miejscowych naleýà w úwiætokrzyskiej twórczoúci

podaniowej do bardziej interesujàcych przede

wszystkim z racji swej specyfiki w zakresie

tworzenia fabuùy : „Podstawà jest tu podpo-

rzàdkowanie akcji, jej uczestników, jak równieý

samych wydarzeñ z góry zaùoýonemu celowi,

takiej mianowicie konstrukcji, która prowa-

dziùaby do objaúnienia zaszyfrowanej w nazwie

informacji” (Kopertowska 1993, s. 274 oraz

277) . Taka etymologia ludowa jest úwiadectwem

màdroúci regionalnych twórców, daje wglàd w

Elýbieta Michow. ETYMOLOGIA LUDOWA W ÚWIÆTOKRZYSKICH TOPONIMACH

159

ich sferæ wyobraýeniowà i specyficznà logikæ

skojarzeñ.

Wúród úwiætokrzyskich toponimów moýna

wyróýniã dwie podstawowe grupy nazw, które na

skutek etymologii ludowej na przestrzeni dziejów:

a) zmieniùy ksztaùt graficzny i fonetyczny; b) nie

zmieniùy ksztaùtu graficznego i fonetycznego 1 .

A. Toponimy, które zmieniùy ksztaùt graficzny

i fonetyczny na skutek procesów etymologii

ludowej:

Niezwykle ciekawà i licznà grupà sà toponimy

z województwa úwiætokrzyskiego, które na

przestrzeni wieków ulegùy faùszywym asocja-

cjom dêwiækowym i na skutek tego zmieniùy

na zawsze swojà postaã. Sà to w wiækszoúci

nazwy wsi, ale teý i kilku wiækszych miast.

Gùównà przyczynà zmiany brzmienia byùo

zerwanie ùàcznoúci z podstawà nazwy i wtórne

skojarzenie z jakimú, bædàcym w powszech-

nym uýyciu, znanym wyrazem. Czasami

procesy etymologii ludowej sà powiàzane ze

zjawiskami gwarowymi: mazurzeniem, np.

Pacanów ; uproszczeniami grup spóùgùos-

kowych: êdê > dê w Udziców ; wymianà m’ i n’ :

Úniadka , wczeúniej Úmiatka ; zanikiem úród-

gùosowego - y , por. Szwarzyszowice , obecnie

Szwarszowice itd. W funkcji skojarzonego

apelatywu mogà wystàpiã:

nazwy z Czatoszowy na Czartoszowy na przeùomie

XVI i XVII wieku;

Pacanów ( pacan ) – nazwa dzierýawcza z

sufiksem - ów , od nazwy osobowej Pacon , Pacan

lub Paczon wzglædnie Paczan , powstaùej od

podstawy psù. *pakú ‘silny, zdrów’. Podstawa ta

oraz jej obocznoúci pace -, paèe - ‘silniej, lepiej’,

staùy siæ podstawà wielu zùoýonych nazw

osobowych, np. polskiego Pakosùaw , czeskiego

Paèeslav , skróconych bezprzyrostkowych i

przyrostkowych nazwisk: Pacz, Paczon, Paczan .

Nazwæ wsi jeszcze w XIV wieku zapisywano

Paczonów (co moýna odczytywaã jako Paczonów

lub Paconów ). Na skutek etymologii ludowej od

okoùo XV wieku wystæpuje takýe brzmienie

Pacanów , powstaùe przez adideacjæ do apelatywu

pacan ‘gùupi’ i ostatecznie przyjæte w nazewnictwie

oficjalnym;

Panisùawice ( pan ) – nazwa wsi, patronimiczna

z sufiksem - ice , od staropolskiej nazwy osobowej

Chwalisùaw (wymawianej w gwarach maùopols-

kich jako Falisùaw, z wymianà grupy chw > f ),

zapisana juý w XIV wieku jako Falisùawice , a

nastæpnie – na skutek dysymilacji l oraz ù – w XIX

wieku zmieniona na Fanisùawice . Na tym etapie

rozwojowym pojawiùa siæ etymologia ludowa: w

wyniku wtórnego skojarzenia z apelatywem pan ,

zaczæto uýywaã w okolicznej gwarze formy

Panisùawice , nie przyjætej jednak w nazewnictwie

urzædowym (tu nadal Fanisùawice );

Pasturka ( pasturka ‘pasterka’) – nazwa wsi,

pierwotnie dzierýawcza z sufiksem - ów , od

podstawy osobowej * Pastur(z) , por. nazwiska

Pasturzewic , Pasturczyk , popularne w XV wieku.

Udokumentowana juý w 1176 roku w zapisie

Pasturov ( Pasturów ) i w tym ksztaùcie istniejàca

do XIII wieku. Zapis z 1791 roku podaje juý

1) rzeczowniki:

Czartoszowy (skojarzone z czart ) – nazwa wsi,

udokumentowane zapisy: Czathoszowy (1508),

Czatoschewy , Czatoschowy (1520) dowodzà, ýe

to nazwa dzierýawcza, z sufiksem - owy , powstaùa

od nazwy osobowej * Czatosz (< Miùoczat ). Jednak

etymologia ludowa wprowadziùa wtórne skoja-

rzenie z apelatywem czart , co wpùynæùo na zmianæ

1 Przykùady pochodzà ze sùowników onomastycznych: (Kopertowska 1984; Kamiñska 1964-1965; Rospond 1988;

Rymut 1987).

I. PROBLEMOS IR SPRENDIMAI

160

II. FAKTAI IR APMÀSTYMAI / FAKTY I ROZWAÝANIA

nazwæ Pasturka , bædàcà skutkiem wtórnego

skojarzenia z apelatywem gwar. pasturka ‘pa-

sterka’;

Rzædowice ( rzàd ) – nazwa wsi, patronimiczna,

z sufiksem - owice , utworzona od podstawy

osobowej stpol. Ýæda . Pierwotne brzmienie

Ýædowice , poúwiadczone zapisem de Zandowicz

w 1364 roku. Etymologia ludowa, oparta na

wtórnym skojarzeniu z apelatywem rzàd wywoùuje

zmianæ pisowni w XVIII wieku na Rzædowice ;

Suchedniów ( suchedni lub dzieñ , dni ) – nazwa

miasta, dzierýawcza z sufiksem - ów , do XIV wieku

brzmiaùa Suchynia (od nazwiska dawnego

wùaúciciela kuênicy Stanisùawa Suchyni). Doku-

ment z 1578 roku podaje zapis: minera Stanislai

Suchinia , czyli kuênica Stanisùawa Suchyni. Z

biegiem czasu zwiàzek miædzy nazwà kuênicy a

nazwiskiem pierwotnego wùaúciciela zostaù

zerwany, co wywoùaùo procesy etymologii

ludowej. Od XVIII wieku pojawia siæ brzmienie

( Kuênica ) Sucheniów , a nastæpnie w XIX wieku

Suchedniów , na skutek wtórnego skojarzenia z

uýywanym wtedy terminem suchedni ‘ustalone

úwiadczenia cechu rzemieúlniczego (tu: braci

kuêniczej) na rzecz koúcioùa poùàczone z

uczestnictwem w okreúlone dni w mszy i staùych

ceremoniach religijnych’ (D. Kopertowska) lub

przez skojarzenie do formy przypadka zaleýnego

apelatywu dzieñ, co byùo moýliwe wùaúnie na

etapie brzmienia Sucheniów (S. Rospond);

Szwarszowice ( swar ) – nazwa wsi ze znacze-

niem patronimicznym i sufiksem - owice , od

staropolskiej nazwy osobowej * Swarzysz . Zapisy

Swarzissouicze (1413) oraz Szwarziszowicze

(1578) dowodzà pierwotnego brzmienia S(z)war-

zyszowice , którego uýywano do XVI wieku.

Nastæpnie zanik nieakcentowanego - y - dopro-

wadziù do wtórnych skojarzeñ z apelatywem swar ,

co skutkowaùo w koñcu XIX wieku zmianà nazwy

w dokumentach na Szwarszowice ;

Úladków ( úlad ) – obecnie w nazwie dwóch wsi:

Úladków Duýy i Úladków Maùy , toponim dzier-

ýawczy z sufiksem - ów , od gwarowej nazwy

osobowej * Úlodek z pochylonym a (od Úladek ).

Pierwotny Úlodków potwierdzony jest zapisami

w dokumentach z XV i XVI wieku: Slothkow

(1470-80), Slyodkow , Slodkow (1579). Zmiana

brzmienia toponimu na Úladków nastàpiùa pod

wpùywem skojarzenia z apelatywem úlad ;

Únieýkowice ( únieg ) – nazwa wsi, toponim

patronimiczny z sufiksem - owice , pierwotnie do

XIV wieku znany w brzmieniu Úwieszkowice

(zapisy: de Swescouicz z 1333 roku, Swansz-

kowicze z 1396 roku), gdyý wywodziù siæ od

podstawy osobowej Úwiæszek lub Úwiæszko . W

procesie etymologii ludowej wystàpiùo wtórne

skojarzenie z apelatywem únieg . Od 1882 roku

istnieje juý forma Únieýkowice ;

Ucisków ( ucisk ) – nazwa wsi, sufiks - ów

wskazuje na dzierýawczoúã, pierwotnie Ucieszków

(zapisy do XVI wieku: Uczyeszkow ), gdyý od

nazwy osobowej * Ucieszek , Uciech . Gwarowe

pochylenie artykulacji samogùoski e w i , a takýe

mazurzenie ð > s umoýliwiùy w procesie ety-

mologii ludowej wtórne skojarzenia z apelatywem

ucisk . Nowa forma: Ucisków , potwierdzona jest

po raz pierwszy w dokumencie z 1892 roku;

Udziców ( udo ) – nazwa wsi, toponim dzier-

ýawczy z sufiksem - ów , pierwotnie brzmiàcy:

Uêdziców (zapisy z XV wieku – Usdziczow ), co

od nazwy osobowej * Uêdzic , Uzdek . Uproszczenie

grupy spóùgùoskowej êdê > dê przyspieszyùo

procesy etymologii ludowej polegajàce na

wtórnym skojarzeniu z apelatywem udo . Nowe

brzmienie zapisano juý w 1578 roku jako

Udziczow ;

Warzyn ( war ) – nazwa 2 wsi: Warzyn Pierwszy i

Warzyn Drugi , toponim dzierýawczy z mæskim

sufiksem - in , pochodzàcy od nazwy osobowej

* Waýel lub Waýla , pierwotnie brzmiàcy: Waýlino ,

Elýbieta Michow. ETYMOLOGIA LUDOWA W ÚWIÆTOKRZYSKICH TOPONIMACH

161

co zmieniono w XVII wieku na Waýyn . Natomiast

zapis z 1765 roku potwierdza kolejnà zmianæ

nazwy – na Warzyn , co nastàpiùo w wyniku

zerwania ùàcznoúci znaczeniowej z nieuýywanà

juý staropolskà nazwà osobowà * Waýel oraz przez

wtórne skojarzenie z apelatywem war ‘wrzàtek’,

warzyã ‘gotowaã’;

ficzna: od apelatywu úniat ‘pieñ, drzewo bez

konarów’). Nazwa osady brzmiaùa w XV wieku

Úniatka (czego dowodzà zapisy: Sznyathka z 1417

roku, Szmyathka z lat 1470–1480, Sniatka z 1578

roku). Pierwszy zapis nazwy po zmianie brzmie-

nia pochodzi z roku 1839 roku i jest konsek-

wencjà wtórnego skojarzenia z apelatywem

úniady ;

Cudzynowice ( cudzy ) – nazwa wsi, toponim

patronimiczny (sufiks - owice ), którego podstawà

byù staropolski antroponim Czudzin znany jeszcze

w XIV wieku (por. Czudzin de Piscorouicz w 1388

roku). Kiedy nazwa osobowa wyszùa z uýycia,

pierwotne brzmienie Czudzinowice utraciùo swojà

motywacjæ i wystàpiùy wtórne skojarzenia z

apelatywem cudzy . Nowà formæ zapisano juý w

XV wieku jako Cudzynowicze ;

2) liczebniki (i rzeczowniki):

Piñczów ( piæã, piædê, pieniek ) – nazwa miasta,

toponim dzierýawczy z sufiksem - ów , którego

podstawà byùa nazwa osobowa Piædzic , Piædzik

(antroponim wywodzàcy siæ od apelatywu piædê ).

Zapisy: Pandziczow (1405), Pyadzyczow (1424),

Pyadzyczow (1470-80) dowodzà brzmienia

Piædziców , uýywanego do koñca XV wieku.

Zerwanie wiæzi z zamarùà i niejasnà z czasem

podstawà imiennà nazwy wywoùaùo w XVI wieku

zmianæ nazwy z Piædziców na Piñczów . Wystàpiùy

wtórne skojarzenia z podobnie wymawianymi w

gwarach apelatywami: piædê , por. piædê ziemi

(gwar. p’eñã ), pieniek (gwar. p’iñek ) lub liczeb-

nikiem piæã (gwar. p’iñã ). Ponadto nowa forma

zawiera - cz , co stanowi przejaw hiperpoprawnoúci

na tle ucieczki przed mazurzeniem. Znane od

XVIII wieku lokalne podania tùumaczà tajemnicæ

nazwy gùoszàc, ýe miasto zwaùo siæ najpierw

Piæãsów , gdyý zostaùo zaùoýone w piæknej okolicy,

gdzie nocny odpoczynek rycerskiej druýyny

(moýe ksiæcia Kazimierza Sprawiedliwego)

zakùóciùy haùasujàce, pokrzykujàce w konarach

drzew, sowy. W innej wersji poboýny pustelnik,

doprowadzony w to miejsce przez piæã sów,

buduje maùà drewnianà kapliczkæ, z czasem

gromadzà siæ tutaj wierni, którzy miejsce zwà Pinc-

sów , potem Piñczów ;

4) czasowniki:

Oblægór ( oblegaã ) – nazwa wsi, toponim

dzierýawczy równy nazwie osobowej, od staro-

polskiej nazwy osobowej Objægor (por. Objæsùaw ).

W XV wieku brzmiaùa Objægor , co poúwiadcza

zapis Obyàgor z 1508 roku. Od XIX wieku

etymologia ludowa wywoùaùa zmianæ na Oblægór ,

co byùo wynikiem wtórnego skojarzenia z

apelatywem oblegaã , por. oblegaã (otaczaã) góry ;

Skarýysko ( skarýyã ) – nazwa miasta, dzier-

ýawcza, pochodzàca od nazwy osobowej Karszyc

(utworzonej patronimicznym sufiksem - ic/-yc od

Karsz ). Poczàtkowo brzmiaùa Karszycsko , co z

biegiem czasu uproszczono na Karszycko . Na

dalsze losy nazwy miaùo wpùyw czæsto uýywane w

mowie codziennej wyraýenie przyimkowe z

Karszycka (przyimek po ubezdêwiæcznieniu

brzmiaù s ). Na tym etapie zapewne wystàpiùo

wtórne skojarzenie z czasownikiem skarýyã

(czemu sprzyjaùo wyodræbnienie rzekomego

formantu - isko , znanego z innych nazw miejs-

cowych). Nowe brzmienie przyjæùo siæ w ciàgu

XVI i XVII wieku.

3) przymiotniki:

Úniadka ( úniady ) – nazwa wsi, toponim

dzierýawczy z sufiksem - ka , moýe od nazwy

osobowej Úniat (istnieje takýe wersja topogra-

I. PROBLEMOS IR SPRENDIMAI

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: