DUALIZM AGRARNY W EUROPIE XV – XVIIIw.
Dualizm agrarny to dwutorowy rozwój rolnictwa europejskiego od połowy XV w. Granica dwóch systemów rolnictwa ustaliła się na rzece Łabie. Zmiany rolnictwa na zachodzie szły wyraźnie w kierunku gospodarki kapitalistycznej (indywidualne władanie ziemią, system dzierżawy, powiązanie z produkcją przemysłową), natomiast wschód przyjął narzucony popyt na zboże i rozwijał jednostronną produkcję polową. Narastały dysproporcje w dziedzinie społecznej: na zachodzie wzrastała rola nowej szlachty oraz mieszczaństwa, a na wschodzie na trzy następne stulecia umocnił się system feudalny oparty na poddaństwie chłopów, słabości miast i dominacji politycznej warstwy szlacheckiej. Konsekwencją tego było postępujące zacofanie gospodarcze wschodu Europy.
W Europie Zachodniej mamy do czynienia z kurczeniem się ziem uprawianych przez feudała oraz rozwojem systemu dzierżawy ziemi w zamian za rentę pieniężną, towarowym charakterem produkcji rolnej oraz jej specjalizacją. Następuje również rozwarstwienie wsi, powstanie gospodarstw dochodowych i upadek słabszych. Poprawia się też sytuacja prawna chłopów poprzez stopniowe zanikanie poddaństwa osobistego chłopów, np. prawo opuszczania wsi, zależność od sądów powszechnych.
Natomiast w Europie Wschodniej obserwujemy gospodarowanie folwarku oparte na zasadzie: niskie wydatki na inwestycje, a wysokie na konsumpcję i aparat nadzoru, powiększenie obszaru ziemi uprawianego przez feudała i produkcji rolnej, rentę odrobkową jako główną formą świadczeń feudalnych, poddaństwo osobiste chłopów, z którego wynikał zakaz opuszczania wsi przez chłopa oraz prawo sądzenia chłopa przez pana. Wszystko to doprowadziło do tego, że gospodarstwo chłopskie w Europie Wschodniej sprowadzone zostało do funkcji działki wyżywieniowej, reprodukcji siły roboczej i inwentarza.
Podsumowując, dualizm agrarny doprowadził do szybszego rozwoju miast i przemysłu w Europie Zachodniej i do osłabienia rynku wewnętrznego i zastoju gospodarczego w Europie Wschodniej, np. w Polsce system gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej przyniósł długotrwały kryzys gospodarczy, który doprowadził do upadku I Rzeczypospolitej.
REWOLUCJA PRZEMYSŁOWA W ANGLII XVIII – XIX w.
Rewolucja przemysłowa oraz zwycięstwo zasad liberalizmu gospodarczego umocniły rolę przemysłu i górnictwa w gospodarce. Spadał natomiast udział rolnictwa w tworzeniu dochodu narodowego. Rewolucja przemysłowa rozpoczęła się od przemysłu lekkiego w przemyśle włókienniczym. W 1733r. wynaleziono mechaniczne czółenko tkackie, które umożliwiło dwukrotne zwiększenie wydajności tkacza, w efekcie zwiększając popyt na przędzę. W ciągu kilku lat wynaleziono kilka urządzeń mechanicznych do przędzenia, pierwszym była mechaniczna przędzarka zwana “pędząca Joasia” , która zastępowała pracę kilku osób. Zaczęto poszukiwać rozwiązań problemu tkania mechanicznego, co w konsekwencji doprowadziło do wynalezienia krosna mechanicznego i jego dalszych ulepszeń. Rewolucja przemysłowa dotyczyła i innych gałęzi przemysłu. Zmiany te dotyczyły np. procesu wytapiania rudy żelaza za pomocą koksu, co uwolniło hutnictwo żelaza od zależności od węgla drzewnego, wynaleziono maszynę parową, nowe potężne źródło napędu, która uzupełniła, a w końcu zastąpiła siłę wiatru i energię wodną. Maszynę parową po raz pierwszy wykorzystano w górnictwie. Gdy wzrósł popyt na węgiel i metale, zwiększono wysiłki związane z ich wydobyciem z kopalni głębinowych. W 1712r. skonstruowano pierwszą pompę parową dla kopalni węgla. Tak więc potęga przemysłu angielskiego oparta była na produkcji przy użyciu maszyn, stosowaniu silników mechanicznych bazujących na rosnącym wydobyciu węgla kamiennego, rozwiniętym hutnictwie żelaza i wykorzystaniu kolei żelaznych. Powstanie kolei żelaznych i udoskonalenie lokomotywy pozwoliły na połączenie kilku miast liniami towarowymi i osobowymi. Wszystko to zadecydowało o tym, że powstała nowoczesna struktura gospodarki, która zadecydowała o tym, że Anglia w latach 1815-1870 była najbardziej gospodarczo rozwiniętym krajem świata.
REWOLUCJA PRZEMYSŁOWA (przełom XVIII i XIX wieku w Anglii)Przechodzenie od rzemiosła i manufaktury do fabryki (produkcja masowa i fabryczna), robotnicy pracują dobrowolnie za daną umową.Zaistniała w Anglii, ponieważ:1. Anglia była bogatym krajem, rozwinięta gospodarka towarowo-pieniężna (przeciwieństwo gospodarki naturalnej - na siebie - wytwarzamy produkt i świadczymy usługi aby je sprzedać), stosunkowo wysoka zamożność2. Stabilizacja polityczna i brak wojen3. Pojawienie się przedsiębiorców 9mieli pieniądze, które pochodziły głównie z handlu zagr.)4. Pojawienie się wolnej siły roboczej (pochodzili ze wsi - wyrzuciły ich zmiany z XVI -XVII wieku ze wsi do miasta - zmiana użytkowania ziemi)5. Znakomity produkt (tkaniny bawełniane), na który był duży popyt. Bawełnę Anglicy sprowadzali na ogół z Indii. Parlament ogłosił dwie ustawy zakazujące sprowadzania bawełnianych produktów na rzecz ochrony rodzimych produktów (wełnianych). Tak więc ludzie zaczęli sprowadzać jeszcze ziarenka bawełny i sami przetwarzali to w tkaniny bawełniane.6. Chłonny rynek na produkty bawełniane (dobry syst. transportowy - spływne kanały wodne). Anglia nie była podzielona granicami celnymi.7. wolność
Etapy rewolucji w Anglii.1. przewrót w przemyśle włókienniczym (lata 60 i 70 XVIII w.)Etapy produkcji włókna:- po przywiezieniu - odziarnianie- przędzenie (z waty robiona nitka)- tkanie (przy użyciu krosna)2. lata 80 i 90 XVIII w. - przewrót w przemyśle ciężkim (górnictwo, hutnictwo, maszyna parowa)Na początku opalano drewnem. Na początku XVIII w. trzeba było już importować żelazo (z powodu braku lasów). Skłoniło ich to do używania węgla (koksu); upowszechniło się to w latach 80 i 90 XVIII w.. Wzrosło upowszechnienie na węgiel co pociągnęło za sobą rozwój górnictwa.Rozpoczęły się eksperymenty z maszyną parową, gdyż były problemy z kapiącą wodą w korytarzach kopalni (było to nagminne, więc zwierzęta nie wytrzymywały pracy; trzeba było je czymś zastąpić)I-sza nieskuteczna maszyna parowa była nazywana "przyjacielem górnika". Wymyślił Tomasz Newcomen, miała ona 0,25% wydajności (skuteczność wykorzystania pary). Pierwsze maszyny parowe były olbrzymie i mało wydajne.1776 r. - James Watt - podniósł wydajność energetyczną 20-krotnie maszyny parowej (do 5%).3. pierwsze 20 lat XIX w. - przewrót w transporcie, przy użyciu maszyny parowej (koleje, statki parowe)Można było już minimalizować maszynę parową, więc i wykorzystywać je w transporcie (parowiec - George Fulton wynalazł pierwszy parowiec w 1807 r.)Wynalazca kolei - G. Stephenson w 1814 r.; została nazwana rakietą i rozpędzała się do kilkunastu km/h.Pierwsza trasa - Manchester - Liverpool.Kolejnictwo miało wielkie znaczenie w rozwoju przemysłu - szybki transport na dalekie odległości.
INDUSTRIALIZACJA NA KONTYNENCIE EUROPEJSKIM I W USA W POŁ XIX
Dziewiętnastowieczny proces uprzemysłowienia był z pewnego punktu widzenia zjawiskiem europejskim, z innego punktu był zjawiskiem regionalnym. W Europie uprzemysłowionej nagle bardzo ważne okazała się ilość i jakość bogactw naturalnych. Dotyczyło to szczególnie węgla, a te regiony Europy, gdzie występowały jego obfite złoża, stały się głównymi ośrodkami przemysłu ciężkiego w XIX w. Pod koniec XIX w. wraz z wprowadzeniem energii elektrycznej z hydroelektrowni, kraje ,które obfitowały w energię wodną, jak Szwajcaria, częściowo Francja, Włochy, Szwecja i Norwegia, otrzymały nowe bogactwo równie pożyteczne. Cała Europa obfitowała w typowe bogactwa mineralne, takie jak żelazo, inne rudy metali, sól i siarka. Ze względu na przewóz surowców i towarów, w każdej dziedzinie przemysłu coraz ważniejszy stawał się szybki i sprawny transport. Po 1840r. budowa kolei ulega wielkiemu przyspieszeniu. Powstają pierwsze linie kolejowe w Belgii, Francji, Niemczech, Anglii. Koleje stały się znakomitym czynnikiem wzrostu gospodarczego, wymagały dużych ilości stali i żelaza, węgla kamiennego, drewna, rozwiniętego przemysłu maszynowego, dawały zatrudnienie dużej liczbie ludności. Dynamicznie rozwijał się transport morski, statki rozwijały też większą szybkość. Tempo zmian technicznych uległo przyspieszeniu, powstały nowe gałęzie przemysłu. Powszechnie stosowano energię wodną, wynaleziono ogniwo galwaniczne czyli baterię, energia elektryczna znalazła zastosowanie w wielu dziedzinach. Na coraz większą skalę używano ropę naftową, gaz, naftę. W hutnictwie dużą innowacją był wielki piec prowadzony na gorącym dmuchu. Rozwój hutnictwa miał duży wpływ na inne gałęzie przemysłu (np. szyny kolejowe). Ziemie pozostające po 1815r. pod rządami austriackimi i rosyjskimi, a także wschodnia część państwa pruskiego, wkroczyły ze znacznym opóźnieniem na drogę rozwoju przemysłowego. Przyczyny te tkwiły w ustroju społeczno-gospodarczym - gospodarce folwarczno-pańszczyźnianej , która nie stwarzała warunków do prawidłowego rozwoju rynku wewnętrznego, ani do akumulacji kapitału w przemyśle.
ISTOTA MERKANTYLIZMU I KAMERALIZMU
Merkantylizm jest odpowiedzią na nowe przemiany (odkrycia) geograficzne. Podstawowym założeniem merkantylistów było przekonanie, że o bogactwie kraju decydują zgromadzane zasoby kruszców (srebra i złota). Jest to potęga trwała w przeciwieństwie do dóbr żywnościowych, które są nietrwałe. Najwcześniejszy sposób gromadzenia kruszców praktykowany przez Hiszpanię, nie sprawdził się, gdyż kruszce nie “umacniały” gospodarki, lecz “wyciekały” z kraju na zakup dóbr konsumpcyjnych. Dlatego uznano, że celem państwa powinno być uzyskiwanie dodatniego bilansu w handlu zagranicznym, aby pieniądz kruszcowy ściągać do kraju. Chciano to uzyskać np. poprzez popieranie rozwoju produkcji krajowej (zwolnienia podatkowe), popieranie wzrostu liczby ludności, aktywne kształtowanie gustów i przyzwyczajeń ludności. W nowoczesnych państwach koniecznością stało się zniesienie wewnętrznych komór celnych, ujednolicenie miar i wag, ujednolicenie systemu podatkowego. W celu prowadzenia handlu budowano drogi, kanału żeglugowe, organizowano łączność i komunikację pocztową. Merkantyliści uważali, że państwo powinno być samowystarczalne. Możemy wyróżnić np. merkantylizm handlowy występujący w Anglii, merkantylizm przemysłowy we Francji.
W XVII w. w krajach Europy środkowowschodniej realizowano odmianę polityki merkantylistycznej zwaną kameralizmem. Kameralizm skupił się jednak na sprawach fiskalnych. Za główny cel uważano powiększenie dochodów panującego, gdyż pomyślność władcy miała być równoznaczna z pomyślnością kraju (Prusy). W Austrii kameralizm opierał się również na wykorzystaniu wydajnej pracy poddanych, rola monarchy miała polegać na stworzeniu im odpowiednich warunków do pracy. Stosowano całkowity zakaz sprowadzania obcych towarów co miało ożywić przemysł krajowy.
GOSPODARKA ŚWIATOWA PO I WOJNIE ŚWIATOWEJ
Podczas działań wojennych zginęła ogromna ilość wojsk /straty wojsk wynosiły około 10mln/jak i ludności cywilnej. Zostały zrujnowane miasta i wsie, Większość zniszczeń domów, zakładów przemysłowych i ich wyposażenia, kopalń, inwentarza żywego, środków transportu. Większość zniszczeń wystąpiła w północnej Francji, Belgii, obszarze północno-wschodnich Włoch oraz na polach bitew Europy Wschodniej. Zaczęli ginąć ludzie nie tylko z głodu ale i z powodu epidemii, a straty materialne były ogromne. Ogromne też tyły straty w żegludze oceanicznej. Po przez nadmierną eksploatację ziem spowodowały zmniejszenie rolnictwa.
Wielki światowy system handlowy rozpadł się podczas wojny, który ograniczył środki na odbudowę gospodarki. Państwa walczące wyczerpały swoje rezerwy walut i złota. W państwach zniszczonych wojną brakowało środków na likwidację zniszczeń i opłacenie importu. Państwa utraciły możliwość handlu z koloniami, które zostały przejęte gównie przez Stany Zjednoczone. Problemem była również dezorganizacja handlu międzynarodowego i wojna gospodarcza między uczestnikami wojny. Stosunki gospodarcze między Niemcami a resztą tych państw uległy zahamowaniu. Utrata rynków zagranicznych ściśle związana z dezorganizacją handlu międzynarodowego. Wojna zakłóciła również równowagę światowego rolnictwa. Znacznie zwiększając zapotrzebowanie na żywność i surowce z krajów nie ogarniętych wojną: Stany Zjednoczone i Ameryka Łacińska. Uczestnicy wojny państw europejskich cierpiały również na utratę dochodów z żeglugi i innych usług np. inwestycji. Najważniejszą przyczyną zaburzeń w gospodarce stała się inflacja. Deficyt pokrywano dodatkową emisją pieniądza bez pokrycia.
Natomiast Stany Zjednoczone i Japonia weszły na różne rynki zamorskie. Stany Zjednoczone ponadto zwiększyły swój eksport do alianckich i neutralnych krajów Europy.
Po przerwaniu działań wojennych masy demobilizowanego wojska powracały do swych krajów. Odbywało się to głównie w sposób chaotyczny i nierzadko w połączeniu z grabieżą. Zrewoltowane oddziały wojskowe łączyły się ze zdesperowanymi robotnikami grożąc wybuchem rewolucji np. na początku listopada 1918r. Wybuchła rewolucja niemieckich marynarzy. Niemcy jeszcze przed traktatami pokojowymi chciały ponieść jak najmniejsze konsekwencje, gdyż bali się zwycięstwa rewolucji. Zatrudnienie zdemobilizowanych żołnierzy stanowiło wielki problem.
Po wojnie nastąpiły również istotne zmiany w układzie sił gospodarczych, gdyż w związku z traktatami paryskim zostały wprowadzone nowe ustalenia dotyczące nie tylko ograniczenia terytorium Niemiec, ale i powstanie nowych państw w Europie min. Polska, Czechosłowacja, powstała Jugosławia, rozpadła się monarchia habsburska na rzecz: Austrii, Węgier. Powojenne rozstrzygnięcia zamiast rozwiązać problemy gospodarcze wywołane wojną, zaostrzyły je. Z traktatów wyniknęły 2 kategorie trudności gospodarczych: wzrost nacjonalizmu gospodarczego i problemy walutowe i finansowe. Najważniejszym traktatem był traktat wersalski, gdzie na rzecz Francji Niemcy oddały Alzację i Lotaryngię oraz zezwoliły na francuską okupację doliny Saary, bogatej w węgiel. Z części ziem niemieckich powstało państwo Polskie. Kolonie niemieckie zostały całkowicie przejęte przez aliantów /w tym też Japonię/ Ponadto Niemcy musieli oddać marynarkę wojenną, wielką ilość broni, większość marynarki handlowej. Musiały zgodzić się na ograniczenie sił zbrojnych oraz podpisać klauzulę o "“winie za wojnę" co związane było z tym, że Niemcy musiały ponieść konsekwencje wojny w formie “reparacji” na rzecz aliantów.
Nowe państwa dążyły mimo zniszczenia terenów w skutek wojny o stanie się państwami samowystarczalnymi i tak np. przez pewien czas nie zgadzano się nawet na opuszczenie jakiegokolwiek pociągu ze swoich terenów, co spowodowało pełny zastój handlu. Nacjonalizm gospodarczy występował nie tylko w nowych państwach np. Rosja – podczas trwającej tam wojny domowej – nie utrzymywała stosunków gospodarczych. Na zachodzie kraje, które były uzależnione poprzednio od handlu zagranicznego uciekły się do stosowania wysokich ceł, jak również do ograniczenia importu – wprowadzone w czasie wojny nadal obowiązywały. Jednocześnie chciały pobudzić własny eksport. W Stanach Zjednoczonych cła po wojnie podniosły się do bezprecedensowego poziomu np. całkowity zakaz importu niemieckich barwników. W związku z tym inne kraje broniąc swych interesów podnosiły cła na artykuły amerykańskie. Przesadny nacjonalizm gospodarczy zamiast zwiększyć produkcję i dochody, zmniejszył je.
Zakłócenia walutowe i finansowe doprowadziły do załamania gospodarki międzynarodowej. Jądrem tych zakłóceń tyły “reparacje”. Do momentu przyłączenia się Stanów Zjednoczonych do aliantów koszty wojny ponosiła głównie Wielka Brytania. Państwa wzajemnie udzielały sobie pożyczek, z myślą, że po wojnie zostaną umorzone, ale Stany Zjednoczone nie chciały zrezygnować ze spłat. W związku z tym Francja i Wielka Brytania chciały, by Niemcy zapłaciły nie tylko za straty materialne, ale i zwróciły wszystkie koszty poniesione przez zapożyczenia. Niemy płaciły w gotówce i naturze, ale nie mogły spłacić ze swych zasobów, w związku z czym zaciągały pożyczki, głównie ze Stanów Zjednoczonych. Po roku 1923r. Marka miała mniejszą wartość od papieru, na którym była produkowana.
Ujemnych konsekwencji inflacji nie udało się ograniczyć tylko do Niemiec. Wszystkie nowopowstałe państwa przeżyły podobną inflację.
Zgodnie z przewidywaniami Keynesa gospodarka międzynarodowa znalazła się w stanie głębokiego kryzysu. Wielka Brytania podczas wojny utraciła zagraniczne rynki zbytu, część marynarki handlowej, co zmniejszyło dochody. Musiała eksportować, ale fabryki i kopalnie stały bezczynnie co spowodowało duże bezrobocie. Dla byłych robotników wypłacano zasiłki, które jeszcze bardziej obciążały budżet. Dlatego Wielka Brytania chciała wrócić do systemu opartego na złocie, aby umocnić własną gospodarkę. Chociaż Wielka Brytania miała takie problemy, większość krajów Europy w latach dwudziestych prawie całkowicie powróciło do normalności.
W przeciwieństwie do Europy Stany Zjednoczone wyszły silniejsze niże kiedykolwiek, stały się wierzycielem. Odebrały producentom europejskim rynki zbytu i zapewniły sobie dodatnie saldo bilansu handlowego.
Największym udoskonaleniem średniowiecznego rolnictwa było zastosowanie trójpolówki zamiast antycznej dwupolówki. W tym systemie ziemia podzielona była na trzy części, obsiewana w jednej części zbożem ozimym, w drugiej jarym a trzecia leżała odłogiem. Było to ściśle powiązane ze wprowadzeniem ciężkiego pługa na kołach i wykorzystaniu konia jako siły pociągowej. Pług ten był w stanie orać gliniastą ziemię charakterystyczną dla północno-zachodniej Europy. Konie mogły wykonać pracę za trzy, cztery woły, jednak ich utrzymanie kosztowało trzy czterokrotnie więcej od utrzymania woła. Dlatego wprowadzono je tylko tam, gdzie można było w pełni wykorzystać ich siłę. Oprócz tych najważniejszych innowacji w średniowiecznym rolnictwie zastosowano całe mnóstwo wynalazków o mniejszym znaczeniu. Dzięki ulepszonej obróbce metali żelazo stało się bardziej dostępne i tańsze. Znajdowało więc ono zastosowanie obok zbroi i broni rycerzy w produkcji narzędzi rolniczych. Wykonywano z nich ostrza do pługów, a także proste narzędzia jak motyki, widły czy siekiery. Ulepszono sierp i bronę oraz wynaleziono kosę. Więcej wysiłku wkładano w gromadzenie i przechowywani nawozu zwierzęcego w celu późniejszego użyźniania gleby. Takie techniki umożliwiły wprowadzenie na niektórych terenach czwórpolówki. W Europie w ciągu całego średniowiecza wprowadzono wiele nowych roślin uprawnych. Jedną z nich było żyto, które stało się podstawowym zbożem chlebowym. Również owies był bardziej dostępny i stał się głównym pożywieniem dla koni. Groch, fasola i soczewica stały się bardziej powszechne i urozmaicały pożywienie. Wiele jarzyn i owoców pochodzących z Afryki i Azji zaklimatyzowało się w Europie. Europejczycy nauczyli się uprawiać bawełnę, trzcinę cukrową, owoce cytrusowe oraz ryż. Rozwinął się przemysł włókienniczy a co za tym idzie zwiększył się popyt na niektóre barwniki naturalne, więc poszczególne regiony wyspecjalizowały się w tej dziedzinie.
GOSPODARKA ŚREDNIOWIECZNEJ EUROPY
Rolnictwo - niska efektywność, najważniejsza gałąź produkcji; (80 - 90% ludzi); wynikało to z prymitywnej technologii;trójpolówka - dzielenie ziemi na trzy pola (niwy): a) zboże b) ozime c) ugór;metoda wypaleniskowa - zajmowanie obszaru, karczowanie lasu, palenie resztek, jest nawóz, dzięki temu była żyzna gleba, to prowadziło do koczowniczego trybu życia;dwupolówka - a) zboże b) ugórtechnika - prymitywnanarzędzia - motyka (socha), cep (do młucenia), żarna (starożytność - ręczne żarna), młyn wodny, wiatrak;efektywność była uzależniona od warunków atmosferycznych itp.
Chłopi - nie byli niewolnikami, ale byli chłopami poddanymi (nie byli narzędziami mówiącymi); byli w sytuacji pośredniej (przypisani do danej ziemi, nie mogli się przemieszczać);Trzy aspekty poddaństwa chłopów:- zależność osobista (istota poddaństwa)- sądowa (władzę sądowniczą nad chłopem miał jego pan - sądownictwo patrymorialne)- gruntowa (chłop musiał płacić (świadczyć) rentę)
Własność - nie wiadomo kiedy ten termin pojawił się; instytucja związana z cywilizacją ludzką; jest bezwarunkowa i niepodzielna.W gospodarce feudalnej własność ziemi była podzielna (chłop i jego pan) i warunkowa (pan miał obowiązek bronić chłopa, a ten miał obowiązek mu płacić za to rentę - powinność stanowa)
Trzy formy renty:- naturalna (ustalone ile chłop miał zanieść na dwór; nie musiały być to pieniądze);- odrobkowa (pańszczyzna) - chłop idzie na pańskie ple ze swoimi narzędziami i wykonuje całą robotę;- czynsz (opłata pieniędzmi) - możliwe gdy mamy do czynienia z towarem, czynnikiem i pieniądzem
System pól otwartych - pole jest moje ale trochę otwarte dla innych (ma do tego prawo ktoś inny).
Rzemiosło.W miastach pracowali rzemieślnicy. Byli zrzeszeni w "cechach" mających monopol na działalność gospodarczą. Nie każdy mógł się do "cechu" dostać. Produkcja rzemieślnicza była ograniczona ze względu na skalę, technikę. Ten kto próbował na własną rękę miałby pewne represje ze strony miasta.Od XII - XIII w rósł popyt, a cechy krępowały rozwój gospodarczy. Powstawali partacze - pracowali niezależnie od miasta i "cechów" (byli niezrzeszeni). Pracowali na przedmieściach (jurydykach) - nie sięgała tam administracja i były to prywatne ziemie szlacheckie.Powstało także chałupnictwo (nakład) w XII - XIII w. w płn. Włoszech, Flandrii. Pojawił się przedsiębiorca (nakładca), który zleca rzemieślnikom albo chłopom wykonanie jakiejś pracy (np. przędzalstwo) - zapłata w pieniądzach, lub w części tego towaru. Pracowali u siebie w chałupach, na swoim sprzęcie, tylko surowiec był nie ich. Więcej ludzi było zatrudnionych w produkcji (jej wzrost). Był to wyłom z "cechostwa".Kolejnym wyłomem była manufaktura (XVII w.). Tworzono prymitywną fabrykę, gdzie pracowali pracownicy na maszynach i z surowcem właściciela tej fabryki. Właściciel miał wszystkich na oku (sprzężyste zarządzanie) nie trzeba dowozić towaru; podział pracy (biegłość - wzrost wydajności). Upowszechniły się wtedy, gdy pojawił się masowy rynek zbytu na tanie towary dla dużej ilości ludzi. Taka produkcja mogła obsługiwać potrzeby:- konsumpcyjne - powszechnego użytku dla ludzi (papier, skóry), produkcja na długie serie - manufaktury mieszczańskie- państwo - armia - duża cząść armii to piechota (rozwija się broń palna) z poboru- magnackie - eleganckie produkty wykorzystywały najemną siłę roboczą specjalistyczną oraz chłopów pańszczyźnianych, przynosiły straty - płytki rynek.
Pieniądz i początki bankowości.Pieniądz jest tak stary jak cywilizacja ludzka. Bez niego nie można żyć w społeczeństwie. Bardzo wiele produktów pełniło rolę pieniądza (bydło, konie, muszelki, niewolnicy, złoto itd.)Funkcje pieniądza:- miernik wartości - co ile jest warte.- wymiany - służy w handlu, zdejmuje zobowiązania- tezauryzacji
Towar, który ma być pieniądzem musi być:- trwały- powszechnie pożądany- podzielny
Najlepiej nadawały się do tego metale szlachetne: złoto, srebro, miedź.Od X w. p.n.e. przyjęto używanie monet, na których jest stempel mówiący o wartości tej monety. Ma ona substancjalną wartość. Używane są na podst. umowy społecznej.Monety lepsze są wyparte z obiegu przez gorsze ( lepsze zatrzymujemy dla siebie) - prawo Greshama.Do XVIII w. w Europie dominował bimetalizm - waluta była oparta na złocie i srebrze (wartość złota do srebra 1:15). Raz używa się monet srebrnych a raz złotych. Występowały także banknoty. W XII i XIII w. posługiwano się papierem o pewnej wartości - początki banków. W XVI w. w Anglii złotnicy przestali zajmować się jubilerstwem i zaczęli zajmować się operacjami bankowymi (wydawał pokwitowania - banker note - banknoty), były one w każdej chwili wymieniane na kruszec - banki prywatne.Od XVI w. zaczęły pojawiać się banki publiczne - pożyczały pieniądze władzy; często w prywatnych domach bankowych.1694 r. - utworzona BANK ANGLIIBanki te emitowały banknoty i pożyczały pieniądze władzom publicznym. Powstały Banki Centralne (pożyczają pieniądze, przechowują bankom, kontrolują banki)
Wielkie odkrycia geograficzne i początek kolonializmu.Do żeglowania po Atlantyku skłoniła europejczyków chęć zysku. W XVI w. nie można było trafić do Indii drogą naziemną. Już w średniowieczu istniał szlak lewantylny. Z Indii sprowadzano przyprawy. Portugalczycy chcieli opłynąć Afrykę i że dopłyną do Indii i Chin; zakładali tam faktorie. Hiszpanie płynęli cały czas na zachód; Kolumb dopłynął do Ameryki (myślano że to Indie zach.). Z Ameryki sprowadzano nowe produkty (warzywa, owoce, używki). Hiszpanie odkryli że w Ameryce jest b. dużo kruszców; przywozili je w XVI i XVII w. Hiszpania była bardzo bogata i silna politycznie. Duże ilości złota i srebra sprowadzały inflację (XVI - połowa XVII w. ceny wzrosły 4 razy - rewolucja cenowa),. Gospodarka europejska na zachodzie zaczęła rozwijać się szybko.
Rozwój rolnictwa plantacyjnego.W Ameryce hodowano indygo, kauczuk, bawełnę itp. Jednak rdzenni mieszkańcy (Indianie) nie nadawali się do pracy w rolnictwie, wymierali z powodu chorób przywiezionych z Europy. Przywożono niewolników, jako siłę roboczą, z Europy. W Ameryce od XVI do końca XVII w. trwał handel niewolnikami (wywożono ich z Afryki; ok. 10 mln.). Anglicy wykupili monopol handlu niewolnikami od Hiszpanów. Statki żeglowały po Atlantyku, zawijały do portów i kupowano niewolników za paciorki, broń; Trafiali do Ameryki.
Reformacja.Zwycięstwo w wielu krajach protestantyzmu (wyparł katolicyzm). Protestantyzm i wysoki poziom gospodarki pokrywały się ze sobą (z pewnymi wyjątkami - Francja). Kraje gdzie zwyciężyła kontrreformacja (katolicyzm) np.: Polska, Włochy, były słabiej rozwinięte.Max Webber - "Etyka protestantyzmu a duch kapitalizmu" - w etyce protestanckiej zawarte są takie normy, które sprzyjają bogaceniu się, w przeciwieństwie do katolicyzmu.Duch średniowiecza - modlenie się, ubóstwo, asceza i jałmużna. Lichwa jest grzechem.Etyka protestancka - pracuj, oszczędzaj, bogactwo jest rzeczą słuszną, nie marnuj pieniędzy, inwestuj, bądź rzetelny w interesach.
Rozwój zcentralizowanych nowożytnych monarchii, w których panowała władza absolutna.Powstawały w XVI w. Trzeba było się rozpychać aby istnieć (wygrywać wojny). Władcy chcieli mieć ludne, szerokie granice, liczne armie, bogate kraje.
Merkantylizm - teoria i polityka gospodarcza od XVI do XVII w. (Anglia, Francja, Prusy, Rosja).Rodzaje:- przemysłowy- kupiecki- kameralizmWspólne cechy:- zaangażowanie państwa w gospodarkę- popieranie produkcji, polityka mająca na celu uzyskanie dodatniego salda w handlu zagranicznym (wysokie cła)
Merkantylizm przemysłowy - panował przede wszystkim we Francji. Koncentrował się nad rozbudową infrastruktury, co miało zapewnić napływ bogactwa.Merkantylizm handlowy - (Anglia), Anglikom chodziło o to. By Holendrzy nie zarabiali na handlu w Anglii. Anglia miała monopol na handel na statkach dzięki aktom nawigacyjnym.Kameralizm - koncentrowano się na uzyskiwaniu wysokich dochodów (nakładano duże cła).
Kompanie handlowe - przedś. kupieckie, których celem było prowadzenie handlu z danym regionem (do lat 20-tych XIX wieku)
ZASADA WOLNEGO HANDLU - lata 60 i 70 XIX w. w tym okresie było najmniej ograniczeń w handlu zagranicznym.Prekursorem tego handlu jest Anglia - struktura gosp. uzależniała ją od handlu zagranicznego, eksport produktów, najwcześniej weszła na drogę wolnego handlu, redukcja ceł, zniesiono przywileje kompanii handlowej, anulowane akty nawigacyjne. Przełomowy moment na drodze do wolnego handlu to zniesienie ceł zbożowych (1846 r.). Te cła podnosiły cenę zboża w Anglii, idealne warunki dla rodzimego rolnictwa, ale złe warunki dla przedsiębiorców. Duży import do Anglii oznaczał duży eksport z innych krai.W 1838 r. Powołano Ligę do walki z cłami zbożowymi (in. Liga Manchesterska - właściciel R. Cobden)W połowie lat 40 - głód w Irlandii i okolicach - zaraza ziemniaczana, co było powodem do zniesienia ceł zbożowych, które zostały zniesione w 1846 r. (wszystkie prócz tych o charakterze fiskalnym). W latach 80-tych kraje inne poszły śladem Anglii.
Inne kraje zauważyły, że wszystkie strony w handlu międzynarodowym (wolnym handlu) tylko muszą się specjalizować w konkretnej produkcji (sprzedaż nadwyżek) - teoria kosztów komperatywnych. W 1860 r. Francja podpisała układ z Anglikami o zmniejszeniu ograniczeń w wymianie handlowej między nimi, była też klauzula najwyższego uprzywilejowania. Potem zaczęto podpisywać podobne układy z innymi krajami (Niemcy, Holandia). Oprócz Rosji w Europie cła przestały mieć duże znaczenie. Po jakimś czasie dla ochrony gospodarki rodzimej wprowadzono cła importowe. Był to tzw. NEOPROTEKCJONIZM.
WALUTA ZŁOTA - została wprowadzona w Anglii w latach 20-tych XIX w.; porzucili bimetalizm i oparli swój system walutowy monometalistyczny (wada bimetalizme - prawo Greshama). Największą wartość w Anglii miały emitowane przez Bank Anglii banknoty (1694 r.). U schyłku XVIII w. w Anglii obiegały banknoty, złote monety i bilon. W 1793 r. Anglia zaczęła prowadzić wojny z Francją do 1815 r. Król coraz bardziej zadłużał się w Banku Anglii; dodrukowywano banknoty; malało zaufanie do banknotów, więc ludzie zaczęli wymieniać je na złoto (do 1821 r. Kiedy zaprzestał Bank Anglii je wymieniać). Wzrost dużej ilości banknotów w obiegu spowodował wzrost cen, dlatego od 1821 r. Przywrócono wymienialność banknotów na złoto. Inne kraje zrobiły to dopiero w latach 70-tych XIX w. (brak tak dużej ilości złota).
SYSTEM GOLD STANDARD POLEGA NA:- wielkość pieniądza papierowego jest prawie ograniczona w stosunku do ilości złota w skarbcu.- bank emitujący banknoty jest zobowiązany do kupowania i sprzedawania na każde żądanie złota.- wolno transferować (wywozić) złoto za granicę (złoto ma szansę stać się pieniądzem światowym)
SYSTEM GOSPODARKI GOLD STANDARD:- zabezpieczenie przed inflacją- duże ułatwienie w handlu zagranicznym- automatycznie jest przywracana równowaga w obrotach zagranicznych- powoduje powrót do równowagi przez wahania inflacyjne i deflacyjne.Podczas I wojny światowej zawieszono wymienialność banknotów na złoto, a całkowicie pieniądz papierowy rozstał się ze złotem w 1971 r. (orędzie Niksona o $)
CYKL KONIUNGTURALNYPojawił się, gdy upowszechniła się gosp. rynkowa. W XIX w. cykle występowały ok. co 10 lat.W kryzysie nie ma inflacji (także podczas Wielkiego Kryzysu w XIX w.)W kryzysie ceny spadają, a podczas dobrej koniungtury ceny rosną.W 1847 r. pojawił się kryzys (zaraza ziemniaczana); objął całą Europę Zachodnią. Kolejny w 1857 r. zaczął się w USA i rozlał się na Europę. Kryzys 1873 sowodował głęboki spadek produkcji (tzw. wielka depresja).ZMIANA CHARAKTERU GOSP. KAPITALISTYCZNEJ PO 1870 R.Wcześniej rynek był wolnokonkurencyjny a potem monopolistyczny. Zmieniła się wielkość i sposób zachowania się firm na rynku (wzrost produkcji, zatrudnienie ilości kapitału). Powstały duże przedsiębiorstwa (bo wymagała tego technologia do której potrzenby był duży kapitał) poza tym wzmagała się konkurencja (małe firmy upadały) - wolny handel, łatwy transport itp. Duże firmy musiały zatrudniać menedżerów (pomagali oni właścicielom, zastępowali go w dysponowaniu przedmiotem własności). Pojawiają się spółki akcyjne, akcjonariusze. Zmienia się sposób konkurowania na rynku (małe firmy działają w formie konkurencji doskonałej).Kuratele - różni producenci łączą się i kontrolują wielość produkcji na rynku a także ceny.Kuratele ograniczają konkurencję. W USA wydawane były ustawy antytrusowe przez parlament.Trust - najsilniejsza firma ma akcje pozostałych słabnących firm (ustawa Shermana). Pojawiły się ponownie holdingi (ustawa Claytona).
II rewolucja przemysłowa pod koniec XIX wieku. Pojawiły się nowe technologie.Rozwój hutnictwa - aluminium, która wymagała dużo energii z wody tzw. hydroenergia. Rozwój silnika elektrycznego, żarówki, telegrafu.Petrochemia - ropa naftowa eksploatowana w latach 50-tych XIX w. Ropa wykorzystywana była w 80-tych latach do silnika spalinowego. Pionierzy motoryzacji - Francja, Niemcy. Rozwój lotnictwa - 1903 r. pierwszy lot.Przemysł chemiczny - I-sze sztuczne włókna, nawozy 80-te i 90-te lata XIX wieku (Niemcy)Przemysł optyczny - nowe technologie, branże i rejony.
USA zrobiły karierę, bo w latach 80-tych XVIII wieku nie było tam przemysłu prawie wcale (trochę rzemiosła). W dniu przed wybuchem I wojny św. 1/4 produkcji światowej należało do USA, dalej zwiększając swój udział. Ludzie w USA byli najbogatsi. PNB 380$ per capital. Amerykanie stali się bogatsi i potężniejsi od Anglików. Czynniki:- ustrojowy - podst. 1787 r. Konstytucja - I-sza na świecie, sztywna, obowiązująca do dziś, nienaruszona. Traktuje sprawy liberalnie - stąd stanowi to o sile USA do dzisiaj: wolność obywatelom (prócz Indian i niewolników), słowa, sumienia, pracy, zawierania umów, równość wobec prawa.- demograficzny - Amerykanów było 4,5 mln; później nagły wzrost - w przededniu I wojny światowej - 100 mln. Przyrost ten wynikał z wysokiej rozrodczości oraz z imigracji (z Europy, Azji). Od lat 30-tych XVIII wieku imigranci poprawiali strukturę demograficzną USA - dominowali ci w wieku produkcyjnym. W USA ciężka praca gwarantowała pomyślność. Liberalizm zmusza do ciężkiej pracy, jest okrutny dla przegranych. Polityk liberalny - w USA lewicowiec. Ideał SELF MADE MAN' a.- geograficzny - USA mają wszelkie surowce, ziemie, różne klimaty. Miały jedną walutę i jeden rynek; nie miały ceł wew. Rynek był duży i chłonny. Przemieszczali się, zajmowali tereny a także kupowali je (Luizjana - od Francji, Floryda od Hiszpanii, Alaska od Rosji). USA są federacją - są na lądzie ale nie mają łączności. W rezultacie rozrosły się 6-7-miokrotnie w XIX wieku.
DUALIZM - płn i płd. Na północy USA rozwój przemysłu - rewolucja przemysłowa (30-te i 40-te XIX w. - przemysł włókienniczy i ciężki). Od lat 40-tych powstał przemysł ciężki. Rozwijało się rolnictwo i hodowla. Było dużo ziemi i mało ludzi. Ziemie można było zająć prawie za darmo (ustawa o osadnictwie). Gospodarstwa były wielkie (inaczej niż w Europie).Na południu USA rozwijało się rolnictwo plantacyjne (trzcina cukrowa, bawełna, tytoń). Produkcje bawełny były najważniejsze - eksportowano do Anglii. Esport dawał 50% dochodu USA. Pracowali na nich niewol...
Dagisa61