Słownik terminów literackich 2.pdf

APORIA - APROSDOKETON

APTUM - ARCHAIZM

pożegnalna, kształtowana jako monolog osoby

wyruszającej w podróż. W a. wyraża się żal

z powodu rozstania z przyjaciółmi. Por. propem-

ptikon, pieśń, waleta,

Apotreptyki (< gr.) zob. Oratorstwo

i dwuznacznych. Jest jednym ze sposobów reali

zacji zasady zaskoczenia, odgrywającej wielką

rolę we współczesnej poezji. Np.

i aby powiedzieć — kocham

biegam jak szalony

zrywając naręcza ptaków

(Z.

jedynie niektóre warstwy dzieła (np. leksykal-

no-semantyczną), lub też pojawia się tylko w. ob

rębie wybranych form podawczych, np. w dialo

gach, opisach itp. Służy najczęściej odtworzeniu

kolorytu przedstawianej epoki, zwłaszcza w -•

powieści historycznej (np. w Trylogii H. Sien

kiewicza), często też uwzniośla styl utworu, na

dając mu piętno poetyckości (np. w Wyzwoleniu

S. Wyspiańskiego); może być sposobem nawiązy

wania do jakiegoś spetryfikowanego stylu lit.

przeszłości, m.in. w celach parodystyczno-grotes-

kowych (np. Trans-Atlantyk W. Gombrowicza,

Cyberiada S. Lema).

Lit.:

Apozycja (< łac. apposilio = dostawienie: ang.

apposition, fr. apposition, niem. Apposition, ros.

amt03uuu.i, npu .iooKeiiue) — umieszczenie w bez

pośrednim sąsiedztwie dwóch lub kilku wyrażeń

rzeczownikowych, z których jedno jest wyraże

niem określanym, a inne, zgodne z nim pod

względem przypadku i liczby, pełnią funkcję

określającą jako przydawki rzeczownikowe. Np.

człowiek dusza; urzędnik shtżbista; mowa trawa.

Przykłady poetycko rozbudowanej a.: „Anioły

proletariackie, dziewczyny, wychodzą z fabryk,

/ blondynki smukłe i smaczne, w oczach z ukry

tym szafirem" (K. I. Gałczyński, Ulica Towaro

wa); „Smukły kanarek, słoneczna premia, / Rzecz

najzłocistsza, jaką zna ziemia" (M. Pawlikow-

ska-Jasnorzewska, Para kanarków). Por. zesta

wienie,

Aporia (gr.) zob. Aversio

Herbert,

Chciałbym

opisać).

Aposiopesis (gr. aposiopesis = umilknięcie; ang.

aposiopesis, Ir. aposiopese, reticence, niem. Apo-

siopese, ros. ano3uone3uc) — przerwanie wypo

wiedzi i porzucenie pewnego jej wątku motywo

wane wzruszeniem, odrazą, wstydliwością itp.

Uwaga odbiorców zostaje wówczas tym bardziej

skupiona na niedopowiedzianej myśli, którą kon

tekst pozwala zazwyczaj zrekonstruować. Jedna

z -» figur retorycznych. Np. „I niechaj będzie

jakoby stoletnie... / Lecz nie... O Boże! nie słu

chaj, Jehowa" (J. Słowacki, Beniowski, pieśń III);

„Bo jakież by to były między szlachtą mowy,

/ Gdyby wiedziano, że ja, Jacek. .." (A. Mic

kiewicz, Pan Tadeusz, ks. X). Inne nazwy: intcr-

ruptio, praecisio, reticentia, zamilknięcie. Por.

praeteritio.

Por. pointa, gra słów.

aos

Aptum (łac.) zob. Styl retoryczny

Ara (gr.) zob. Aversio

Arabeska (< wł. arabesco; ang. arabesąue, fr.

arabesąue, niem. Arabesk, ros. apaóeck) — X.

w pierwotnym i podstawowym znaczeniu: or

nament oparty na stylizowanym motywie roślin

nym (wijąca się łodyga z liśćmi, kwiatami i owo

cami), znany architekturze helleńskiej, rzymskiej

i wczesnobizantyńskiej, a następnie arabskiej,

skąd w dobie renesansu przeniknął do sztuki

europejskiej. Por. groteska; 2. w odniesieniu do

literatury kategorię a. wprowadził F. Schlegel po

raz pierwszy w 1798 r. W jego ujęciu oznaczała

ona nowy gatunek prozy artystycznej: niewielki

rozmiarami utwór nasycony elementami baśnio

wej fantastyki, o kapryśnej kompozycji i ironicz-

no-humorystycznym stylu, kojarzący efekty poe

tyckie z komicznymi. Forma ta charakterystycz

na była zwłaszcza dla -» romantyzmu niemiec

kiego, ale mianem a. określali swoje utwory

narracyjne również pisarze spoza tego obszaru,

np. E.A. Poe czy N. Gogol.

Lit.: E. Kiihmel, Die Arabeskę, 1949; K. K.

Polheim, Die Arabeskę. Ansichten wid Ideen aus

Friedrich Schlegels Poetik, 1966; J. Woźniakowski,

Arabeska w literaturze i sztuce wczesnego roman

tyzmu, [w zbiorze:] Pogranicza i korespondencje

sztuk, red. T. Cieślikowska, J. Stawiński, 1980.

Dubisz, Archaizacja w XX-wiecznej

polskiej

powieści

historycznej

średniowieczu,

1991: zob. też archaizm, tk

aos

Archaizm (< gr. archaismós = przestarzały

wyraz; ang. archaisme, fr. archaisme, niem. Ar-

chaismus, ros. apxau3 .u) — element językowy

pochodzący z minionej epoki historycznej, który

wyszedł z powszechnego użycia m.in. na skutek

zastąpienia go przez element inny. Zjawisko a.

może występować we wszystkich płaszczyznach

języka: rozróżnia się a. fonetyczny (np. staropol

skie sierce), a. słowotwórczy (np. dawne zbrodzień

w stosunku do dzisiejszego „zbrodniarz"), a. lek

sykalny (np. kmieć), a. semantyczny (np. przerazić

w znaczeniu „przebić"), a. frazeologiczny (np.

mieć co po piecu — „mieć rzecz właściwą"), a.

składniowy (np. „oszukaństwa bo żadnego ni

ochyby nie widziałeś"), a. stylistyczny polegający

na zmianie wartości stylistycznej wyrazu (np.

w wypadku dawniej neutralnego wyrazu gęba).

W języku lit. pięknej a. są stosowane do celów

historycznej -* stylizacji wypowiedzi (-> archai

zacja). Motywację dla ich wystąpienia stanowić

mogą konwencje gatunku podejmowanego przez

pisarza, charakter wyzyskanego materiału tema

tycznego czy koncepcja stylistycznej tonacji

utworu (np. patetycznej).

Lit.: J. Zborowski, Z dziejów języka nowopol-

skiego. Archaizowanie i archaizmy językowe, „Ję

zyk Polski" 1913; A. Obrębska-Jabłońska, Od

archaizmu do nowej formy językowej, [w zbiorze:]

Stylistyka teoretyczna w Polsce, red. K. Budzyk,

1946; Z. Stieber, Kilka uwag o archaizmie języko

wym w polskiej literaturze pięknej, „Zagadnienia

Literackie" 1946, z. 2; Z. Klemensiewicz, Zagad

nienie archaizacji językowej, „Język Polski" 1947;

J. Bartmiński, Problemy archaizacji językowej

w powieści, [w zbiorze:] Styl i kompozycja, red.

J. Trzynadlowski, 1965.

aos

Appendix (łac. = przyczynek, dodatek; ang.

appendix, fr. appendice, niem. Appendix, Anhang,

ros. doóaejtenue) — dodatek, uzupełnienie lub

objaśnienie tekstu, publikowane oddzielnie lub

razem z tekstem, którego dotyczy. Por. addenda,

aneks, suplement, tk

Apostrofa (< gr. apostrophe = odwołanie się;

ang. apostrophe, fr. apostrophe, niem. Apostrophe,

ros. anocmpocfia) — bezpośredni, patetyczny

zwrot do osoby, bóstwa, upersonifikowanej idei

lub przedmiotu (-> personifikacja), występujący

najczęściej w przemówieniu (-* mowa) lub reto

rycznym i uroczystym utworze poetyckim (np.

w odzie), a kreujący w obrębie wypowiedzi

postać fikcyjnego adresata, zazwyczaj wyraziście

odmiennego od rzeczywistego czytelnika czy słu

chacza. Zaliczana do -* figur retorycznych, zna

mionowała styl podniosły i -ostentacyjnie lit.,

przeciwstawiony mowie potocznej i użytkowej.

Np. „Luno! ty córo niebios wysoka, / Boskiej

podobna Temirze!" (F. D. Kniaźnin, Do księży

ca). Por. aversio, inwokacja.

Lit.: J. Culler, Apostrophe, w: The Pursuit of

Signs.

Appositum (łac.) zob. Epitet

Aprakosy (ros. anpaKOću < gr. aprakteo =

nic nie robię, świętuję) — staroruskie -» ewan-

geliarze, zawierające fragmenty tekstów ewan

gelicznych zestawione w kolejności ich odczyty

wania w ciągu świąt roku liturgicznego, js

Aprosdoketon (gr. aprosdókiton = niespodzie

wany) — celowo zaskakujące odbiorcę wprowa

dzenie słowa lub wyrażenia innego niż zapowia

dane przez tok wypowiedzi, tj. układy frazeologi

czne, rytmiczne, rymowe, składniowe, logiczne

itp. Efekt niespodzianki jest tym większy, że

brzmienie słowa użytego (zwykle jego początek)

bywa aluzją do brzmienia słowa oczekiwanego.

W ten sposób zbudowana jest cała fraszka J.

Kochanowskiego Na Barbarę:

Jakoś mi już skaczesz słabo,

Folguj sobie mila Ba... rbaro, proszę cię.

Czart rozskakal tego swata,

Nie dba nic, choć kto ma la... da co przed sobą.

Okazuje swoje sztuki,

Alboć nie wie, że masz w Nu... remberku towar?

Chwyt taki wprowadził Arystofanes, dzisiaj poja

wia się on w popularnych tekstach żartobliwych

Semiotic,

Literaturę,

Deconstruction,

Arai (< gr. araios = przeklęty) — w poezji

starogreckiej wiersz złorzeczący, zawierający

przekleństwa zwrócone przeciwko określonej

osobie, odpowiednik łac. -» dirae.

1981.

aos

Apoteoza (< gr. apothedsis — ubóstwienie;

ang. apotheosis, fr. apotheose, niem. Apotheose,

ros. anotfieoi) — 1. utwór lit., w którym wy

stępujące postacie — najczęściej wielcy bohatero

wie, władcy, książęta itp. — wyposażone zostają

w cechy istot pozaziemskich, poddane uwznioś-

leniu i gloryfikacji; 2. w utworze dramatycznym

ostatnia uroczysta scena, gromadząca główne

postacie dramatu,

Archaizacja (< gr. archaios = dawny, stary;

ang. archaizing, fr. archdisation, niem. Archaisier-

ung, altertumlicher Stil, ros. apxau3auun) —

wprowadzenie do wypowiedzi, a zwłaszcza do

utworu lit. -> archaizmów jako czynnika -* styli

zacji historycznej przywołującej wzory i normy

mowy właściwe dla minionych faz ewolucji dane

go języka narodowego. A. obejmuje zazwyczaj

DIALBKTYZACJA - DIALOG 1

(DIALOG I) - DIALOG II

mująca się rekonstrukcją zróżnicowań dialekty

cznych języków w wiekach minionych (d. his

toryczna), tk

terystyczna jest wymienność ról nadawcy i od

biorcy wśród jego uczestników: ta sama osoba

występuje raz jako podmiot mówiący, to znów

jako adresat słów wypowiadanych przez innego

rozmówcę. Żadna z wypowiedzi składających się

na d., czyli -» replik, nie stanowi sama przez się

autonomicznej całości znaczeniowej, dopiero po

wiązanie wszystkich replik tworzy układ znacze

niowo kompletny i samodzielny. W typologii

form językowej komunikacji d. bywa umiesz

czany na biegunie przeciwległym w stosunku do

-» monologu; jest to uzasadnione głównie po

trzebami wyrazistych rozróżnień teoretycznych,

ponieważ w rzeczywistości językowej oba te typy

mowy ustawicznie przenikają się nawzajem. Ży

wioł dialogowy właściwy jest — przynajmniej

potencjalnie — wszelkim przejawom mowy mo-

nologicznej, z drugiej strony elementy monologu

pojawiają się często w ramach struktur dialogo

wych: dzieje się tak np. w wypadku, gdy wypo

wiedzi jednego z uczestników rozwijając konsek

wentnie jakąś ideę dominują nad wypowiedziami

pozostałych rozmówców, które stanowią dla

tamtych jedynie tło (na tym polega zwykle d.

mistrza z uczniami), albo — w inny sposób

— w wymianie rozbudowanych -* tyrad postaci

w dramacie klasycystycznym. Przy charakterys

tyce d. zasadniczą rolę odgrywają trzy jego aspe

kty: 1. aspekt dramatyczny związany z tym, że

każda replika utrwalając w sobie podmiotowy

punkt widzenia mówiącego zderza się z punktem

widzenia partnera (czy partnerów) rozmowy; stąd

właściwa wypowiedziom dialogowym opozycja

ja" — „ty"; 2. sytuacyjny związany z przed

miotowymi i psychologicznymi okolicznościami,

w których przebiega rozmowa; 3. semantyczny

związany z tym, że repliki dialogowe, dopełniając

sic nawzajem i reinterpretując, kształtują wspól

ny wątek znaczeniowy rozmowy (tzn. jej temat),

zarazem jednak każda z nich wnosi do d. in

dywidualne składniki sensu, na styku zaś między

poszczególnymi replikami powstają wyraziste na

pięcia znaczeniowe i zmiany kierunku linii tema

tycznej. Różne typy d. zakładają dominację tego

czy innego aspektu. Pierwszy przeważa zdecydo

wanie np. w kłótni; drugi odgrywa zasadniczą

rolę w rozmowach praktycznych lub mających

charakter wynurzeń osobistych; trzeci jest domi

nantą konwersacji na tematy oderwane; formą

pośrednią między d. opartym na wyrazistym

przeciwstawieniu ,ja " i „ty " a konwersacją jest

np. dyskusja, z kolei odmianą pośrednią między

rozmową motywowaną przedmiotowo (konsy-

tuacyjnie) a konwersacją byłaby pogawędka.

Wszelkie typy d. występujące w praktyce języko

wej mają zastosowanie w utworach lit. Przede

wszystkim w -» dramacie, gdzie d. stanowi pod

stawową i niezawisłą formę wypowiedzi — słow

ny równoważnik -* akcji scenicznej. W utworach

epickich (-* epika) partie dialogowe będące bez

pośrednią językową reprezentacją świata przed

stawionego występują wyłącznie w kontekście

narracji — jako mowa przytoczona (-» mowa

niezależna, -» mowa zależna, -> mowa pozornie

zależna). Zarówno w dramacie, jak i w epice

dialogi spełniają trzy zasadnicze funkcje: 1. cha-

rakteryzacyjną (sposób wypowiadania sic postaci

i treści jej wypowiedzi są ważnym elementem

-+ charakterystyki pośredniej); 2. fabularną (roz

mowy postaci są ogniwami przebiegu zdarzenio-

wego przedstawionego w dziele); 3. informacyjną

(wypowiedzi postaci powiadamiają o okolicznoś

ciach nie ukazanych na scenie lub nic zrelac

jonowanych przez narratora). W utworach lirycz

nych (-* liryka) konstrukcje dialogowe maskują

często istotny tok monologowy wypowiedzi; je

dynie w -» liryce sytuacyjnej (np. w -» sielance)

d. występuje w analogicznej z grubsza formie jak

w utworach dramatycznych lub narracyjnych.

Lit.: S. Skwarczyńska, Próba teorii rozmowy,

[w:] Szkice z zakresu teorii literatury, 1932;

N. N. Zotow, Osnowy dramaticzeskogo dialogu,

1964; W. W. Winogradów, Język artystycznego

utworu literackiego, [w zbiorze:] Rosyjska szkoła

stylistyki, red. M.R. Mayenowa, Z. Saloni. 1970;

W. N. Wołoszynów, Z historii form wypowiedzi

w konstrukcjach języka, tamże; M. Bachtin, Pro

blemy poetyki Dostojewskiego, 1970; J. Mu-

kafovsky, Dialog a monolog, [w:] Wśród znaków

i struktur, 1970; M. Głowiński, Dialog w powieści,

[w:] Gry powieściowe, 1973; R. Zimmcr, Dramati-

scher Dialog und aussersprachlicher Kontext,

1982; A. K. Kennedy, Dramatic Dialogue, 1983;

P. Canisius, Monolog und Dialog, 1986; G. Bor

kowska, Dialog powieściowy i jego konteksty,

1988; U. Żydek-Bednarczuk, Struktura tekstu

rozmowy potocznej, 1994; S. Durrer, Le Dialogue

romanesąue, 1994; B. Fassbind, Poetik der Dia-

logs, 1995. js

przede wszystkim twórczości filozoficznej. Twór

cą d. był Platon; w jego traktatach filozoficznych

pisanych w formie d. występowały pewne elemen

ty fikcji lit.: sytuacja fabularna, w której odbywa

się dyskusja, wyraźna charakterystyka przema

wiających postaci; ich wypowiedzi były często

zracjonalizowanymi dyskursami, ale także prze

kazami mitów i opowieściami. Szczególną formą

d. Platona jest tzw. -» d. sokratyczny (-* ironia

sokratyczna), w którym główny bohater, Sok

rates, poprzez zadawanie pytań swemu rozmów

cy dochodzi do sformułowania istotnej prawdy

(np. Fajdros, Teajtet). D. także w czasach nowo

żytnych jest częstą formą wypowiedzi filozoficz

nej (np. d. Erazma z Rotterdamu, Trzy dialogi

między Hylasem i Filonousem G. Berkeleya, Dia

logi filozoficzne E. Renana). W starożytności

rozwijały się także inne formy d., niekiedy zbliżał

się on do wypowiedzi dydaktycznej; dzięki Lu-

kianowi z Samosat, autorowi m.in. Dialogów

bogów, przekształcił się w gatunek satyryczny (-»

satyra). W czasach nowożytnych d. stał się jedną

z form -» eseju (np. Dialogi fikcyjne W.S. Lan-

dora, niektóre eseje P. Valery'ego i J. Parandow-

skiego) — w utworach tego typu autorzy nie

wykładają w sposób bezpośredni swoich racji, ale

przedstawiają ścierające się poglądy. Jedną z od

mian d.-eseju są rozmowy zmarłych. Ich twórcą

był także Lukian z Samosat; powstają one

i w czasach nowożytnych — przykładem Roz

mowy zmarłych B. FonteneIle'a (1683) i I. Krasic

kiego; na utwory tego typu składają się rozmowy

ludzi należących do różnych epok, najczęściej

sławnych postaci historycznych (w jednej z roz

mów Fontcnelle'a np. spotykają się Sokrates

i Montaigne). D. zmarłych czyniono niekiedy

także formą poetycką (np. Rozmowa zmarłych C.

Norwida, w której występują Rafael i Byron); 2.

gatunek występujący w lit. staropolskiej, często

0 przeznaczeniu dramatycznym. W teatrze szkol

nym (-• teatr jezuicki) zajmował niską pozycję

w hierarchii gatunków: stanowi! rozmowę dwu

lub więcej osób na tematy aktualne, z zachowa

niem fikcji teatralnej; mógł być pisany prozą

1 w języku narodowym. W wersji związanej

z teatrem popularnym utwory określane jako d.

nie miały ściśle sprecyzowanych cech gatunko

wych, były zróżnicowane tematycznie, dyspono

wały wieloma formami — od rozmowy do pelno-

spektaklowej sztuki. Inna nazwa: dialogus.

Lit.: R. Hirzel, Der Dialog, 1895; H. Walter,

Das Streitgedicht, 1920; T. Bieńkowski, Gatunki

dramatyczne w okresie staropolskim, „Ruch Lite-

Dialektyzacja (ang. local colour, regionalism, fr.

imitation du patois, niem. Dialektisierung, ros.

dua .ieKnnaaifu.H) — wprowadzenie do utworu lit.

lub innej wypowiedzi, której autorowi znane są

normy języka literackiego, -» dialektyzmów jako

czynników -<• stylizacji gwarowej. D. obejmować

może cały utwór i realizować się w obrębie

wszystkich jego.warstw (fonetycznej, leksykalnej,

składniowej), np. w utworach K. Tetmajera z cy

klu Na Skalnym Podhalu, albo tylko w nie

których fragmentach lub warstwach utworu, co

występuje np. w wierszach M. Konopnickiej

odwołujących się do wzorców poezji ludowej. D.

w utworach lit. służy przede wszystkim charak

terystyce bohaterów, środowiska społecznego

oraz odtworzeniu -» kolorytu lokalnego,

Dialektyzm (ang. dialectism, fr. dialectisme,

niem. Dialektismus, ros. dua .ieKmuj .u) — element

językowy pochodzący z określonego -> dialektu

i odbiegający od ogólnej normy językowej. D.

użyty w wypowiedzi jako zamierzony środek

służący osiągnięciu efektów artystycznych zys

kuje wyrazistą -* wartość stylistyczną, stając się

podstawowym środkiem -<• dialektyzacji. Naj

częstszą formą d. jest d. leksykalny, polegający na

użyciu wyrazów gwarowych (np. „A tam dziewu

cha może uświerkła", Zmierzch S. Żeromskiego),

występują też d. fonetyczne („proś Boga, żeby

nom scęścioł", Nowele W. Orkana), d. fleksyjne

(„A to już zapogódźwa sie, jaśnie panie", Zapom

nienie S. Żeromskiego). Wyróżnia się także d.

semantyczne (np. jabłka w znaczeniu „kartofle"

w gwarze śląskiej), d. słowotwórcze (np. forma

starzyczku użyta w opowiadaniu G. Morcinka),

d. frazeologiczne (np. kopać precz — kopać ciągle,

dalej, Zmierzch S. Żeromskiego), d. składniowe

(np. „matka dawno pomerła, a ojciec będzie jakoś

na wiosnę", Promień S. Żeromskiego).

Lit.: K. Budzyk, Gwara a utwór literacki, [w:]

Stylistyka. Poetyka. Teoria literatury, 1966; S.

Dubisz, Metody stylizacji gwarowej w przekroju

historycznym, [w zbiorze:] Język. Teoria — dyda

ktyka, 1979.

Dialog II (ang. dialogism, fr. dialogue, niem.

Dialog, ros. dua.toe) — 1. utwór lit. złożony

z odrębnych wypowiedzi dwu lub więcej osób,

nie mający jednak charakteru dzieła dramatycz-

no-scenicznego. D. ukształtował się na pograni

czu literatury i innych dziedzin piśmiennictwa,

Dialog I (< gr. dialogos; ang. dialogue, fr.

dialogue, niem. Dialog, Wechselrede, ros. duaAoz)

— rozmowa, zespół wypowiedzi co najmniej

dwóch osób na określony temat. Dla d. charak

388

PISMO - PLAN TREŚCI

389

(PIĘKNO) - PISMAK

wieka. W pierwszej antycznej definicji p., sfor

mułowanej przez Platona, było ono rozumiane

szeroko i obejmowało nie tylko wartości estetycz

ne, lecz także moralne i praktyczne (-» kalokaga-

tia). Teorie późniejsze preferowały wąskie rozu

mienie p. jako tych właściwości rzeczy, które

budzą upodobanie. Przypisywano je albo tylko

pewnej grupie przedmiotów, albo całej naturze.

Teorie obiektywne (Platon, teoretycy renesansu)

istotę piękna upatrywały w obiektywnych właś

ciwościach przedmiotów realizujących określone

reguły budowy, a więc takich, w których przeja

wia się ład, -> symetria, -» harmonia. Dostrzeże

nie i ocena tych przejawów były — zdaniem tych

teoretyków — możliwe dzięki idei doskonałego

piękna właściwej umysłowi ludzkiemu. Teorie

subiektywne (myśliciele XVII-wieczni: B. Pascal,

F. Bacon oraz większość poglądów współczes

nych) czynią warunkiem p. subiektywne dyspozy

cje tworzącego i poznającego umysłu, upatrują p.

nie w realizowaniu reguł umożliwiających zbliże

nie się ku idealnemu wzorcowi, lecz w dostrzega

niu i odtwarzaniu naturalnych, a także indywidu

alnych właściwości przedmiotu. Przełomowe zna

czenie miały w tej dziedzinie pisma filozofów

i estetyków 2. poł. XVIII w. (D. Hume, E. Burkę),

którzy dobitnie rozróżniali p. i -* wzniosłość,

a odczucie p. uzależniali od indywidualnego

-* smaku. W nowszych teoriach estetycznych

mniej miejsca poświęca się abstrakcyjnym roz

ważaniom o kategorii p., rozpatrując raczej —

uzależnione od czynników historycznych i in

dywidualnych — preferowane w danym momen

cie wartości estetyczne oraz społeczne upodoba

nia estetyczne. W konsekwencji p. staje się poję

ciem względnym, obejmującym zjawiska bardzo

odległe od tego, na co wskazywały dawne teorie

obiektywne, a nawet z nimi sprzeczne (np. obrazy

horroru, przemocy). Por. brzydota, decorum,

sztuka I, wdzięk.

a Theory of Comparathe Literaturę, 1990; M. M.

Miinch, Le Pluriel du beau, 1991.

punktu widzenia, naruszające akceptowane po

wszechnie wartości, uzasadniające praktyki, któ

re spotykają się z potępieniem (np. terror). Służą

ca złej sprawie działalność p. motywowana jest

głównie osobistymi korzyściami („sprzedajne

pióro"),

wypowiedzi utrwalonych w piśmie, związanych

funkcjonalnie z różnorodnymi zakresami życia

zbiorowego: działalnością poznawczą, gromadze

niem i systematyzacją wiedzy, pedagogiką społe

czną, wierzeniami religijnymi, działalnością in

stytucji politycznych, obiegiem informacji użyte

cznych w praktyce życia codziennego, domeną

potrzeb estetycznych. P. jest niezmiernie zróż

nicowaną wewnętrznie dziedziną aktywności kul

turalnej i obejmuje — zwłaszcza w nowoczesnym

życiu — ogromną liczbę typów wypowiedzi i ich

odmian. Najważniejsze wśród nich to: -» literatu

ra piękna, p. naukowe, popularyzacja wiedzy,

-> dydaktyczna literatura, -» publicystyka,

dziennikarstwo, p. propagandowo-polityczne, p.

praktyczno-użytkowe, dokumenty życia zbioro

wego,

Pikareska (<hiszp.) zob. Romans łotrzy-

kowski

Piktografia zob. Pismo

Pismo (ang. writing, fr. ecriture, niem. Schrift,

ros. nucbMo) — zespół znaków graficznych, po

zwalających na zapisanie (zwykle na trwałym

materiale) potoku mowy. P. ukształtowało się

dużo później niż język, zapewne przed 5000 —

— 6000 laty. W wielu kulturach archaicznych

istniały swoiste zespoły znaków poprzedzających

p. (np. węzełki tzw. kipu w społeczeństwie Inków).

P. właściwe ukształtowało się z piktografii, czyli

zespołu rysunków traktowanych jako środek wy

miany informacji. W obrębie piktografii pojawiły

się znaki będące oznaczeniem dźwięków, co po

zwoliło na rozwój p. w jego postaci ideograficz-

no-fonetycznej (egipskie hieroglify, p. klinowe).

Istniejące we współczesnych cywilizacjach p. jest

p. alfabetycznym (-» alfabet); jego zasadę stanowi

to, że poszczególnym dźwiękom danego języka

odpowiadają ściśle określone znaki graficzne (lite

ry). P. alfabetyczne powstało na Bliskim Wscho

dzie ok. 2500 r. p.n.e. W obręb p. wchodzą obok

liter znaki przestankowe i diakrytyczne.

Lit.: M. Cohen, Pismo, 1956; J. Friedrich,

Zapomniane pisma i języki, 1958; J. Peignot, De

1'Ecriture a la typographie, 1967; D. Diringer,

Alfabet, \912.

Piosenka (ang. ditty, popular song, fr. chanson-

nette, niem. Lied, Schlager, ros. necenHa) —

utwór słowno-muzyczny, przeznaczony do wyko

nywania przez śpiewaka solistę lub zespół. Jako

swoisty typ sztuki estradowej p. wyodrębniła się

na przełomie XIX i XX w., a jej kariera wiąże się

z rozwojem środków masowego przekazu w 2.

poł. XX w. (radio, telewizja, płyty gramofonowe,

kasety, płyty kompaktowe), dzięki którym stała

się jedną z podstawowych form współczesnej

kultury popularnej, zwłaszcza młodzieżowej. Wy

stępuje dziś w wielu różnych odmianach, z któ

rych najważniejsze to: kabaretowa, wywodząca

się z tradycji francuskich kabaretów końca

XIX w., o charakterze literackim lub satyrycz

nym, różnorodna tematycznie, utrzymana w to

nacji kameralnej; przebój (szlagier) zyskujący po

pularność dzięki tematyce i wizji świata odpowia

dającej potrzebom odbiorców; p. taneczna, utrzy

mana w modnym w danym momencie rytmie

tanecznym (jej odmianą jest p. dyskotekowa).

W kulturze salonowej XIX w., a także w kulturze

współczesnej p. występuje także w postaci tzw.

poezji śpiewanej: słowami p. są klasyczne teksty

poetyckie, np. Mickiewicza, Leśmiana. Tuwima.

Dużą rolę w kształtowaniu charakteru p. i jej

odmian odgrywają wykonawcy, lansujący własne

style muzyczne i interpretacyjne. Por. song.

Lit.: S. I. Hayakawa, Piosenka a życie, [w

zbiorze:] Super-Ameryka, t. 1, 1970; S. Barań

czak, Piosenka i topika wolności, „Pamiętnik

Literacki" 1974, z. 3; A. Barańczak, Słowo w pio

sence.

Pitawal — zbiór sprawozdań z rozpraw sądo

wych; nazwa pochodzi od nazwiska F. G. de

Pitavala, autora słynnych relacji sądowych pub

likowanych w 1. 1734— 1743.

Plagiat (< łac. plagiatus = skradziony; ang.

plagiarism, fr. plagiat, niem. Plagiat, ros. nna-

2u /im) — przypisanie sobie autorstwa dzieła,

którego się nie napisało; p. może polegać na

kradzieży bądź całego tekstu, bądź takich czy

innych jego elementów. Przed p. chroni zakazują

ce go -+ prawo autorskie, mg

Plan (ang. part of the view) — zasięg wizualny

obrazu filmowego (-> film), pole widzenia, które

obraz taki otwiera. Za jednostkę wielkości p.

uznaje się sylwetkę ludzką; ze względu na to

rozróżniane są: p. pełny (ukazujący całą scenerię

i szereg postaci ludzkich), p. ogólny (ujęcie z dale

ka: szeroki widok, najczęściej krajobraz, nie wy

odrębniający postaci), p. średni (przedstawienie

kilku postaci przesłaniających zewnętrzną scene

rię), p. amerykański (ukazanie jednej lub paru

postaci ludzkich do kolan w powiązaniu z jakimś

elementem tła), p. bliski (ukazujący popiersie

postaci), zbliżenie (ujęcie z bliska fragmentu po

staci lub przedmiotu), detal (ujęcie ukazujące

jakiś szczegół osoby ludzkiej, np. oczy, usta czy

rękę, lub przedmiotu, np, gwóźdź w ścianie), js

Pismo gotyckie (ang. gothic, fr. ecriture go-

thkjue, niem. gotische Schrift, ros. zomwiecKoe

nucbMÓ) — typ pisma drukarskiego (czcionki)

o kształcie łamanym, ostrokątnym, wprowadzo

ny w okresie późnego średniowiecza w zachod

niej Europie. Występował w paru odmianach,

z których najważniejsze to -» szwabacha, -» frak-

tura, ukształtowana z połączenia ich elementów

bastarda oraz włoska rotunda (p.g. o kształtach

zaokrąglonych); dwie pierwsze stosowane były

w Niemczech aż do II wojny światowej, js

Lit.: A. R. Chandler, Beauty and Humań Natu

rę, 1934; H. Osborne, Theory of Beauty, 1952;

E. Landmann, Die Lehre von Schonen, 1952;

S. Ossowski, U podstaw estetyki, 1958; Y. Vin-

cent, Signification du beau, 1962; W. Tatarkie

wicz, Historia estetyki, t. 1 -2, 1962, t. 3, 1967;

E. Grassi, Die Theorie des Schonen in der Antike,

1962; R. Assunto, Die Teorie des Schonen im

Mittelalter, 1963; W. Tatarkiewicz, Dzieje sześciu

pojęć, rozdz. IV —VI, 1976; P. Jaroszyński, Meta

fizyka piękna, 1986; Eseje o pięknie, red. K. Wil-

koszewska, 1988; M. Curdy, La Decouverte du

beau au sein de la laideur, [w zbiorze:] Toward

Poetyka

współczesnej piosenki estradowej,

1983.

Pirrychej (< gr.) zob. Stopa

Pismo ogamiczne zob. Ogamy

Pisarz zob. Literat

Pismo runiczne zob. Runy

Pismak (ang. grub, literary hack, fr. ecrivassier,

niem. Schreiberling, ros. nucona) — potoczne

pogardliwe określenie literata lub dziennikarza,

którego publikacje oceniane są w danej społecz

ności jako niegodne z moralnego i społecznego

Pistis (gr.) zob. Mowa

Plan treści (ang. content piane, fr. plan du

contenu, niem. Inhaltspłan, ros. n.iun codepotca-

Husi) — we współczesnej terminologii lingwistycz

nej wewnętrzna strona -* znaku językowego

(słowa, zdania), warstwa jego sensu, parałelna

Piśmiennictwo (ang. literaturę, fr. litterature,

niem. Schrifttum, ros. nuctiMeimocmb) —

ogół

532

STYL

STYL ARTYSTYCZNY - STYL AUTORA

533

dowanych replik dwuwersowych, czyli dystycho-

mytia. S. szczególnie często występowała w trage

diach Seneki, skąd przejął ją dramat elżbietański;

wyrazistą rolę odgrywa też w dialogach kome

diowych (Moliere, A. Fredro), js

ny s.), a także ogólne schematy organizacji tekstu.

Rolę -» dominanty stylistycznej mogą odgrywać

jednostki rozmaitych poziomów, podporządko

wując sobie lub neutralizując inne poziomy. W s.

indywidualnym wartość stylistyczna środków ję

zykowych poddanych celowym operacjom wybo

ru, interpretacji i konstrukcji rodzi się z ich

odchylenia lub sprzeciwu wobec ustalonych

norm stylistycznych; inaczej w s. typowym, gdzie

wartość taka kształtuje się jako wynik uległości

wobec stosownej normy; s. indywidualny często

pozostaje w konflikcie z -» konwencją stylistycz

ną (sam jednak może dawać początek takiej

konwencji), natomiast s. typowy z natury swojej

jest konwencjonalny. Przeciwstawienie s. indywi

dualnego i s. typowego nie wyklucza ich nieuch

ronnej współpracy w konkretnych inicjatywach

wypowiedzeniotwórczych; jednostkowa ekspresja

językowa musi odwoływać się do ustalonych

schematów organizacji wypowiedzi, gdyż w prze

ciwnym razie nie mogłaby dotrzeć do odbiorcy.

Z drugiej strony nawet najbardziej spetryfikowa-

ne formy wypowiedzi przez sam fakt konkret

nego ich zastosowania w określonej sytuacji

i w określonym celu w sposób konieczny ulegają

minimalnej choćby indywidualizacji. Wyraziste

współdziałanie s. indywidualnego i s. typowego

charakteryzuje w szczególności wszelkie odmiany

-* stylu artystycznego, w którym kanonizowane

stereotypy wypowiedzi (formy -» narracji czy

-* monologu lirycznego, -> system wersyfikacyj-

ny itp.), narzucające ramy aktywności językowej

twórcy, podlegają nieustannej reinterpretacji ze

względu na ekspresywne (-» funkcja ekspresywna

wypowiedzi) i estetyczne (-• funkcja estetyczna

wypowiedzi) zadania tej aktywności. Dziedzina

zjawisk s. stanowi przedmiot zainteresowań

-» stylistyki.

literatury pięknej, tamże; Literary Style, red. S.

Chatman, 1971; M. Riffaterre, Essais de stylis-

tiąue structurale, 1971; K. Vossler, L. Spitzer,

Szkice stylistyczne, red. M. R. Maycnowa, R.

Handke, 1972: O języku poetyckim i stylu, zespól

prac tłum. (J. Lotman, I. Fónagy, N. Ruwet, L.

Doleźel, E. Sapir, M. Riffaterre, Ch. E. Osgood,

S. R. Levin, M. A. K. Halliday, E. Buyssens),

„Pamiętnik Literacki" 1972, z. 2, 3; W. O. Hen-

dricks, Grammars of Style and Styles of Gram-

mar, 1976; M. R. Mayenowa, Pojęcie języka

poetyckiego i pojęcie stylu, [w zbiorze:] Z zagad

nień języka artystycznego, red. J. Bubak, A.

Wilkoń, 1977; S. Gajda, W poszukiwaniu teorii

stylu, [w zbiorze:] Z polskich studiów slawistycz

nych S. V, t. 2, 1978; R. M. Eastman, Style, 1984;

Qu'est-ce le style, 1994; Tekst i styl, red. S. Gajda,

1996; zob. też stylistyka, js

literatury, red. J. Bubak, A. Wilkoń, 1981; T.

Skubalanka, Historyczna stylistyka języka pol

skiego. Przekroje, 1984; Język artystyczny, red.

A. Wilkoń, t. 1-6, 1978-1989; E. Dąbrowska,

Wokół pojęcia styl artystyczny, [w zbiorze:] Sys

tematyzacja pojęć w stylistyce, red.

S. Gajda,

1992; zob. też język poetycki,

Styl (< lac. stilus = dosl. „rylec"; ang. Styk, fr.

style, niem. Stil, ros. cmu.ib) — sposób ukształ

towania wypowiedzi polegający na określonym

wyborze, interpretacji i konstrukcji materiału

językowego — ze względu na cel przyświecający

mówiącemu. Przy szerokim rozumieniu tej kate

gorii s. jest właściwy wszelkim przekazom wer

balnym, ponieważ każda inicjatywa wypowiedze-

niotwórcza wiąże się z nastawieniem na jakiś cel

i nastawienie to decyduje, w mniejszym lub

większym stopniu, o sposobie posługiwania się

przez mówiącego lub piszącego środkami, jakich

dostarcza mu system danego języka. W ściślej

szym jednak rozumieniu s. to takie celowe

ukształtowanie wypowiedzi, które charakteryzuje

się bądź indywidualną wyrazistością i odrębnoś

cią na tle wypowiedzi zbudowanych w sposób

standardowy („nicnaccchowanych"), zgodnych

zwłaszcza z przeciętnymi normami -* języka

literackiego, bądź też przeciwnie — odpowied-

niością względem -» norm stylistycznych realizo

wanych przez jakąś grupę wypowiedzi. W pierw

szym wypadku mamy do czynienia ze s. in

dywidualnym, w drugim ze s. typowym. Pierwsza

kategoria obejmuje zarówno s. dzielą literac

kiego, jak i -» s. autora; do drugiej kategorii

zalicza się takie zjawiska, jak s. gatunku literac

kiego, s. prądu literackiego, -* s. epoki, a w sferze

pozaliterackich zjawisk językowych społeczne

-» s. funkcjonalne. S. indywidualny wiąże się

każdorazowo z jednostkową motywacją o chara

kterze ekspresywno-impresywnym; utrwala w so

bie osobowe (psychologiczne i socjalne) cechy

podmiotu; czyni z danej wypowiedzi (czy zespołu

wypowiedzi tego samego autora) twór językowy

naznaczony niepowtarzalnym piętnem, jedyny

w swoim rodzaju. Dla s. typowego natomiast

znamienne jest to, że właściwe mu reguły po

sługiwania się językiem powtarzają się w mniej

szym lub większym zespole wypowiedzi; s. taki

każdorazowo pozostaje w opozycji do analogicz

nych s. tego samego rzędu (np. s. gatunku do

innych s. gatunkowych). Zarówno s. indywidual

ny, jak i s. typowy obejmować mogą wszelkie

poziomy jednostek językowych: elementy brzmie

niowe, leksykalne, składniowe, intonacyjno-ryt-

miczne (w tym sensie -* wiersz należy do dome

Styl autora (ang. style of the writer, fr. style de

Tauteur, niem. Individualstil, ros. aemopcKuu

cmu/ib) - zespół zasad i środków językowo-

-stylistycznych charakteryzujący dzieła określo

nej jednostki twórczej i będący wykładnikiem jej

indywidualnej inicjatywy w sposobie korzystania

z możliwości oferowanych przez system języko

wy. S.a. jest stylem osobniczym determinowanym

przez właściwości psychiczne, pochodzenie i sta

tus społeczny jednostki oraz jej zamysły pisar

skie; zarazem jednak inwencja stylistyczna jedno

stki uzależniona jest od stanu języka w danym

momencie rozwojowym oraz od określonych ten

dencji lit., z którymi pozostaje w kontakcie.

Swoiste cechy s.a. mogą przejawiać się w opero

waniu elementami gramatyczno-językowymi (np.

skłonność do posługiwania się pewnymi formami

fleksyjnymi, formacjami słowotwórczymi itp.),

jak również w użytkowaniu właściwych dla dane

go okresu -* konwencji stylistycznych, regulują

cych sposoby wykorzystywania zróżnicowań sty

listycznych języka narodowego, możliwości mo

dulowania znaczeniowego używanych słów, po

sługiwania się konstrukcjami składniowymi, wy

korzystywania wartości brzmieniowych znaków

językowych itp. Charakterystyczne dla danego

twórcy sposoby organizacji tworzywa językowe

go w obrębie wszystkich płaszczyzn budowy

dzieła pozwalają odkryć generalną zasadę stylis

tyczną, stanowiącą o istocie i swoistości s.a. Por.

styl, styl artystyczny, styl dzieła literackiego, styl

epoki, stylistyka.

Styl artystyczny (ang. artistic style, fr. style

artistiąue, niem. kiinstlerischer Stil, ros. xydoMcec-

meenubiu cmu.ib) — zespół norm i środków

językowych charakteryzujących ukształtowanie

wypowiedzi w -» dziełach lit. i odróżniających te

dzieła od innych typów wypowiedzi. Z lingwis

tycznego punktu widzenia s.a. traktowany jest

jako jeden ze -> stylów funkcjonalnych występu

jących w obrębie -» języka literackiego. Jednak

w odróżnieniu np. od -» stylu naukowego czy

-» urzędowo-kancelaryjnego mogą być przezeń

wykorzystywane do swoistych celów estetycz

nych (-» funkcja estetyczna wypowiedzi) środki

wykształcone w różnych odmianach stylowych,

terytorialnych i historycznych określonego -> ję

zyka narodowego. S.a. jest zjawiskiem historycz

nie zmiennym, jego właściwości i rozwój pozo

stają w związku z ogólnym stanem języka narodo

wego, ale jednocześnie sam wpływa kształtująco

na możliwości i kierunki przemian języka lit. S.a.

manifestuje się w konkretnych właściwościach

-* stylu autorów i -» stylu dzieł lit., funkcjonuje

jednak w ramach stylu epoki i podlega kon-

wencjonalizacji (-» konwencja literacka), stając

się mniej lub bardziej wyraziście wyodrębnionym

składnikiem -+ tradycji literackiej. Por. język

poetycki.

Lit.: M. R. Mayenowa, U progu nowych badań

nad historią polskiego języka artystycznego, „Pa

miętnik Literacki" 1950, z. 1; R. Ingarden, Funk

cje artystyczne języka, [w:] Studia z estetyki, t. 3,

1970; M. Karaś, O polskim języku artystycznym

(1944-1974), 1974; Z zagadnień języka artystycz

nego, red. J. Bubak, A. Wilkoń, 1977; O języku

Lit.: Style in Language, red. T. A. Sebeok,

1960; Z. Klemensiewicz, W kręgu języka literac

kiego i artystycznego, 1961; L. Spitzcr, Stilstudien,

t. 1 -2, 1961; H. Kurkowska, S. Skorupka, Stylis

tyka polska, wyd. 2, 1964; S. Ullmann, Language

and Style, 1964; N. E. Enkvist, J. Spencer, H. J.

Gregory, Linguistics and Style, 1964; F. Lucas,

Style, 1964; A. N. Sokołów, Tieorija stila, 1968;

Z. Klemensiewicz, Ze studiów nad językiem i sty

lem, 1969; G. N. Pospiełow, Problemy litieratur-

nogo stila, 1970; D. Alonso, Esej o metodach

i granicach stylistyki, [w zbiorze:] Współczesna

teoria badań literackich za granicą, red. H. Mar

kiewicz, t. 1, 1970: G. Antoine, Stylistyka francus

ka, tamże; W. Winogradów, Nauka o języku

Lit.: Z. Klemensiewicz, Jak charakteryzować

język osobniczy, [w:] W kręgu języka literackiego

i artystycznego, 1961; J. Mukafovsky, Jednostka

a rozwój literatury, [w:] Wśród znaków i struktur,

1970; E. Sapir, Mowa jako rys osobowości, „Pa

miętnik Literacki" 1972, z. 3; S. Skorupka, O me

todach badań języka autorów, „Przegląd Humani

styczny" 1973, nr 5; T. Kostkicwiczowa, Pro

blemy całościowej charakterystyki stylu pisarza,

[w zbiorze:] Problemy metodologiczne współczes

nego literaturoznawstwa, red. H. Markiewicz, J.

Sławiński, 1976; Język osobniczy jako przedmiot

badań lingwistycznych, red. J. Brzeziński, 1988;

534

STYL DZIELĄ LIT. - STYL NAUKOWY

STYL NISKI - STYL RETORYCZNY

535

T. Skubalanka, Fleksja a język pisarza, [w zbio

rze:] Wokół języka, 1988; Ś. Gajda, Styl indy

widualny a współczesna stylistyka, [w zbiorze:]

Z polskich studiów slawistycznych Seria VIII, t. 2,

1988; R. Pawelec, O metodach badania osob

niczego języka wartości, [w zbiorze:] Język a kul

tura, t. 3, red. J. Puzynina, J. Anusiewicz, 1991;

zob. też styl.

styl -» prądu literackiego, szkoły czy grupy lit.

W jego obrębie kształtują się też -> konwencje

stylistyczne, które przejawiają się zazwyczaj nie

tylko w realizacjach -»• stylu artystycznego, lecz

także określają sposoby językowego ukształto

wania pozaartystycznych i praktycznych form

wypowiedzi, takich jak np. pamiętnikarstwo, epi-

stolografia. Przez s.e. rozumie się czasem także

zespół właściwości charakterystycznych dla całej

twórczości artystycznej, a nawet dla całej kultury

duchowej epoki. Por. styl, styl autora, stylis

tyka,

scientifiąue, style samnt, niem. wissenschaftlicher

Stil, ros. Haymbiu cmu .ib) — funkcjonalna od

miana -* języka literackiego, występująca w pra

cach naukowych i publikacjach popularyzują

cych osiągnięcia wiedzy. S.n. nie waloryzuje w za

sadzie możliwości ekspresyjnych tkwiących

w warstwie brzmieniowej języka, poddaje nato

miast szczególnemu ukształowaniu słownictwo

i składnię. Stosuje się w nim wyrazy abstrakcyjne

oraz liczne -* terminy, czyli słowa o ściśle okreś

lonym w danej dziedzinie nauki znaczeniu. Licz

ne są też wyrazy wskazujące na cechy i relacje

między pojęciami (przyimki, spójniki, przysłów

ki), niezbędne w wypowiedziach mających cha

rakter logicznie zrygoryzowanych wywodów.

Zdania są przeważnie wieloczłonowe, podrzędnie

złożone. Układ wypowiedzi jest bezwzględnie

podporządkowany tokowi rozumowania, dowo

dzenia i dokumentacji prezentowanych twier

dzeń. Por. style funkcjonalne, podręcznik, kom

pendium, rozprawa, studium, traktat, dysertacja.

Lit.: A. Furdal, Język naukowy jako składnik

języka literackiego, [w zbiorze:] Język literacki

i jego warianty, red. S. Urbańczyk, 1982; S. Gaj

da, Podstawy badań stylistycznych nad językiem

naukowym, 1982; M. Rachwałowa, Słownictwo

tekstów naukowych, 1986; S. Gajda, Współczesna

polszczyzna naukowa. Język czy żargon?, 1990; J.

Biniewicz. A. Starzec, Styl naukowy, [w zbiorze:]

Przewodnik po stylistyce polskiej, red. S. Gajda,

1995.

zorientowanego na prezentację opinii i ocen oraz

na przekonanie odbiorców o ich słuszności. S.p.

jest czynnikiem pośredniczącym między ośrod

kami opiniotwórczymi a masowym odbiorcą

oraz między różnymi grupami i środowiskami

społecznymi. Cechuje go nastawienie perswazyj

ne, dążność do kształtowania opinii publicznej

i oddziaływania na świadomość odbiorców (-•

propaganda, -» funkcja impresywna wypowiedzi),

co określa właściwe mu słownictwo, konstrukcje

składniowe, a przede wszystkim frazeologię. Po

sługuje się zwrotami o nacechowaniu wartoś

ciującym i emocjonalnym, konstrukcjami obra

zowymi, sugestywnymi i dobitnymi sformułowa

niami. Wykorzystuje nieraz środki mowy potocz

nej, np. utarte wyrażenia i zwroty, a także artys

tycznej, np. tropy i figury stylistyczne, które

w jego obrębie szybko ulegają konwencjonali-

zacji, stając się utartymi formułami i szablonami

stylistycznymi - etykietami zastępującymi nazy

wanie i opis. Por. artykuł, felieton, kronika ty

godniowa, nowomowa, publicystyka, reportaż,

style funkcjonalne.

Lit.: W. Kniagininowa, W. Pisarek, Język

wiadomości prasowych, 1966; W. Pisarek, Retory

ka dziennikarska, 1975; S. Dubisz, Kultura języka

politycznego, 1980; J. Bralczyk, O języku polskiej

propagandy politycznej lat siedemdziesiątych,

1987; G. Majkowska, H. Satkiewicz, Frazeologia

stylu publicystycznego, [w zbiorze:] Z proble

mów frazeologii polskiej i słowiańskiej, t. 5, 198S;

W. Pisarek, Polszczyzna we współczesnej prasie,

[w zbiorze:] Język — kultura — społeczeństwo,

red. S. Dubisz, 1990; Język i polityka, „Teksty

Drugie" 1990, nr 4; E. Szczurek, Styl publicys

tyczny,

Styl dzieła literackiego (ang. style oj' literary

work, fr. style d'oeuvre litteraire, niem. Stil des

literarischen Werkes, ros. cmuAb xydooicecmeeH-

HOZO npomeedettu .H) — zespól zasad i środków

językowych nadających dziełu lit. indywidualne

piętno jako dziełu sztuki i decydujących o sposo

bach realizowania przez nie -» funkcji estetycznej

oraz innych właściwych mu funkcji. S.d.l. wy

znaczany jest przez założenia — stylu autora, ale

jednocześnie kształtuje się pod ciśnieniem moż

liwości danego języka narodowego, panujących

w danym okresie -» konwencji stylistycznych

i literackich, uwarunkowań związanych z wybo

rem tematu oraz norm właściwych realizowane

mu przez pisarza -» rodzajowi i -> gatunkowi lit.

Indywidualne właściwości s.d.l. mogą przejawiać

się w sposobach wykorzystywania elementów

brzmieniowych, gramatycznych, Icksykalno-se-

mantycznych i składniowych języka oraz w spo

sobach kształtowania -» form podawczych czy

też w odwołaniach do odmian stylowych języka

ogólnego lub tradycji stylistyczno-literackiej.

Wszystkie te właściwości podporządkowane są

zwykle naczelnej zasadzie stylowej (-> dominanta

stylistyczna), która zapewnia dziełu jego języko

wą niepowtarzalność. Por. styl, styl artystyczny,

styl epoki, stylistyka,

Styl kwiecisty (ang. jlorid style, fr. style jleuri,

niem. geschraubter (schwulstiger) Stil, ros. uaemu-

cmbtu c.toz) — odmiana stylu ozdobnego (-» styl

retoryczny), realizowana jako pokaz sztuki sło

wa, ostentacyjnie odmienna od mowy potocznej

i spontanicznej, charakteryzująca się nadużywa

niem -* figur retorycznych traktowanych jako

środki upiększające, mające zadziwić odbiorcę

i sprawić mu przyjemność. Według retorycznej

-* teorii trzech stylów zaliczany do stylu śred

niego. Por. colores rhetorici, flores rhetoricalcs.

florydacyzm.

aos

Styl makaroniczny (ang. macaronic style, fr.

style macaroniąue, niem. makkaronischer Stil, ros.

MOKaponuHecKuu cmwib) — sposób mówienia

polegający na szczególnie silnym nasyceniu słow

nictwa wypowiedzi -> barbaryzmami i na wpla

taniu do tekstu całych zwrotów i zdań obco

języcznych, zwłaszcza łacińskich. W polszczyźnic

XVII i 1. połowy XVIII w. s.m. stał się powszech

nie przyjętym przez ludzi wykształconych zwy

czajem językowym (co pozostawało w związku

z wpływem łaciny na język polski); występował

także w poezji. Jako celowym środkiem artys

tycznym posłużył się nim J. Kochanowski w żar

tobliwym

Styl niski zob. Teoria trzech stylów

Styl nizany zob. Oratio perpetua

zbiorze:]

Przewodnik

stylistyce

Styl prosty zob. Teoria trzech stylów

polskiej, red. S. Gajda, 1995.

Styl epoki (ang. style of literary epoch, fr. style

d'epoque, niem. Epochenstil, ros. cmu .ib jnoxu) —

zespół norm i środków językowych charaktery

zujących sposób ukształtowania wypowiedzi

wspólny utworom powstałym w danym okresie

lit. S.c. jest zawsze rezultatem rekonstrukcji tych

właściwości -» stylu dzieł literackich, które po

zwalają określić ich przynależność do pewnej

epoki, np. romantyzmu czy Młodej Polski. Przez

te generalne zasady stylistyczne realizują się

w sferze budowy językowej dziel lit. założenia

światopoglądowe i poznawcze, przekonania ideo

logiczne, rozumienie społecznych zadań litera

tury i jej istoty — właściwe danej epoce. S.e.

podporządkowane są zjawiska stylistyczne cha

rakteryzujące mniejsze całości literackie, takie jak

utworze

Carmen macaronicum.

Por.

Styl publicystyczny (ang. journalistic style, fr.

langue de presse, niem. publizistischer Stil, ros.

nyÓAuifiicmmecKuu cmu .ib) — funkcjonalna od

miana -* języka literackiego, styl stosowany

w środkach masowego przekazu (prasie, radiu,

telewizji). Ze względu na duże zróżnicowanie

tematyczne, szeroki zakres zadań stawianych

przed wypowiedziami tego typu oraz różnorod

ność stosowanych form s.p. ma wiele odmian,

zbliżających się bądź do -+ stylu naukowego,

bądź do -» języka potocznego, a nawet do ->

stylu artystycznego. Podstawowe zróżnicowanie

przebiega między informacją, która w założeniu

winna odznaczać się obiektywnością, ścisłością

i zwięzłością, a wszelkimi formami komentarza,

Styl retoryczny (ang. rhetorical style, fr. style

oratoire, niem. rhetorischer Stil, ros. pwnopmec-

KUU cmuAb) — styl wykształcony w gatunkach

oratorskich (-> oratorstwo), oddziałujący jako

wzór na inne dziedziny twórczości językowej,

zwłaszcza na -» język poetycki. Opisywany

i poddany normatywnej kodyfikacji w klasycz

nych traktatach z zakresu -» retoryki i -• poety

ki. Najważniejsze cechy stylu retorycznego: 1.

występowanie w obrębie monologu oratorskiego,

a więc dłuższej wypowiedzi wygłaszanej przez .,

jedną osobę wobec większego audytorium i doty

czącej spraw o ogólnej publicznej ważności (->

mowa, przemówienie); 2. nastawienie na perswa

zję, a więc działanie impresywne (-> funkcja

makaron.

Lit.: S. Skwarczyńska, Estetyka makaronizmu,

[w zbiorze:] Prace ofiarowane K. Wójcickiemu,

1937; M. Pelczyński, O poezji makaronicznej

w Polsce, [w:] Studia macaronica. Stanisław

Orzelski na tle poezji makaronicznej w Polsce,

1960; H. Keipert, Problemy językowe poezji

makaronicznej w Polsce oraz W. Kuraszkiewicz,

Makaronizmy w Pamiętnikach J. Cli. Paska,

[w zbiorze:] Barok w polskiej kulturze, literaturze

i języku, 1992.

Styl naukowy (ang. scholarly style, fr. style

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: