Kronika Wielkopolska(1).pdf

KRONIKA WIELKOPOLSKA

WSTĘP

Kronika Wielkopolska powstała zapewne w kręgu Przemysła II

Wielkopolskiego, może na jego zlecenie. Obejmuje dzieje bajeczne i historię do

roku 1272 (w dwóch rękopisach doprowadzono ją do r. 1273). Brak jej

zakończenia, nie znamy autora. Być może był nim Godysław Baszko, pisarz

biskupa poznańskiego, potem kustosz i kantor poznański. Znajdujemy jego

zdeklarowanie się pod rokiem 1257 i 1265: „Ja, Godzisław, zwany Baszkiem,

kustosz poznańskiej katedry". Ale autorstwo przypisywano i samemu biskupowi

poznańskiemu Boguchwałowi, który pod rokiem 1249 zanotował: „Ja,

Boguchwał..." Może był on autorem początku Kroniki? — ustalenie nie wydaje

się możliwe. Nie znamy także dokładnego czasu jej powstania —

przypuszczalnie miało to miejsce w latach osiemdziesiątych czy

dziewięćdziesiątych XIII w. W latach następnych powstawały dalsze redakcje

uzupełniane różnymi dodatkami. Istnieją przypuszczenia, że jest to kompilacja

czternastowieczna roczników wielkopolskich z wypisami kronikarskimi i

prologiem.

Do roku 1202 Kronika Wielkopolska idzie śladem Kadłubka, podobnie zresztą

jak kroniki należące do nurtu małopolskiego i śląskiego. Autorzy

trzynastowieczni wszędzie odwołują się do mistrza Wincentego, jego tekst jest

dla nich w pewnym sensie bazą. Korzystają z niego jednak w sposób znamienny

dla swej epoki. Jak już było wspomniane, sporządzają wyciągi wiadomości

historycznych odrzucając retorykę, przypowieści, budujące przykłady, anegdoty

i legendy. Rezygnują z zawiłości stylistycznej na rzecz zasady „breviter et

lucide" (zwięźle i przejrzyście). Zarazem jednak pewne rzeczy dodają,

uzupełniają tekst wiadomościami lokalnymi, coraz większą rolę odgrywają

patriotyzmy lokalne, coraz głośniej pobrzmiewają antagonizmy dzielnicowe.

Zatargi z książętami innych dzielnic traktuje się na równi z wojnami

zewnętrznymi. Ale z kolei, szczególnie w Wielkopolsce, coraz wyraźniej

kształtuje się idea ogólnopaństwowa, której realizacją staje się koronacja

Przemysła II w r. 1295. A Kronika Wielkopolska powstała w kręgu tego władcy,

wyrażała jego program.

Autor Kroniki był w każdym razie Wielkopolaninem, dzieło swe poświecił

książętom wielkopolskim i już kreśląc dzieje baśniowe wypunktował rolę tej

dzielnicy. Był pierwszym z kronikarzy, który dał obszerną opowieść o Lechu i

założeniu Gniezna, Kadłubkowego Popielą zlokalizował w Kruszwicy i

obszernie rozbudował losy książąt wielkopolskich w oparciu o roczniki kapituły

poznańskiej. Szczególnie wiele uwagi poświęcił ojcu panującego Przemysła II,

Przemysłowi I. W nim właśnie ukazał ideał władcy nowych czasów, ideał zgoła

niepopularny wśród pierwszych Piastów. Ten idealny książę odpowiada już

wzorcowi XIII wieku, wzorcowi epoki ascezy, umartwień i wyrzeczeń. Jesteśmy

w czasach świętej Kingi, Jadwigi, Jolanty, Salomei. Książę Przemysł wyróżnia

się nie tylko hojnością, dobrocią, miłosierdziem dla ubogich, umiłowaniem

pokoju, ale i czystością obyczajów, pobożnością, wstrzemięźliwością. Nie tylko

spędza noce na modlitwie i pobożnej lekturze ( sapientia należy do jego cnót),

ale i umartwia się gorliwie. Nosi włosiennicę „bardzo grubą", przez cztery

ostatnie lata życia wstrzymuje się od łaźni, myje nogi ubogim i obdarza ich

płótnem, nie szczędzi darów Kościołowi. Mamy tu już schemat hagiograficzny,

biografię wzorcową, budujący przykład do naśladowania. Żałobny patos

towarzyszy także opisowi śmierci księcia, brzmią echa uroczystego kazania,

które, być może, zostało wtedy przez Baszka wygłoszone. Jest to zresztą jeden z

niezbyt licznych upiększonych fragmentów Kroniki, w której na ogół niewiele

znajdujemy efektów literackich. Dzieło wolne jest od wytworności kronik

wcześniejszych, wolne od alegoryzmu, ozdobników, kunsztownych metafor,

uroczystych dedykacji i konwenansów, pętających pióro autora. Zbliżamy się

już do typu dziejopisarstwa nowego, trzeźwego i suchszego, nastawionego na

rzeczowe informowanie czytelnika o faktach — stąd też powściągliwszy

stosunek do sformułowań Kadłubka. Choć oczywiście i tu znajdują się rzeczy

mające zainteresować i zabawić czytelnika, dostarczyć mu ciekawostek. W tych

celach chyba kronikarz zanotował pierwszy romans rycerski o Walterze i

zdradzieckiej Helgundzie, romans importowany z Zachodu, być może znany już

i powtarzany na dworze Sprawiedliwego czy Henryka Sandomierskiego, ale po

raz pierwszy uwieczniony na piśmie, zlokalizowany w Wiślicy. Wrócił do tej

rycerskiej opowieści po wiekach Żeromski.

Kiedy [...] Lech 1 ze swym potomstwem przemierzał rozległe bory, gdzie

obecnie rozciąga się królestwo polskie, dotarłszy wreszcie do pewnego

nadzwyczaj uroczego miejsca, o niezwykle urodzajnej ziemi, obfitującego w

ryby i zwierzynę, rozbił swe namioty i pragnąc wybudować tam pierwsze

mieszkanie, by schronić w nim siebie i swoich, powiedział: „Uwijemy gniazdo."

Stąd i miejsce owo do dzisiaj zwie się Gniezno, czyli „wicie gniazda".

Ponieważ odstąpiłem nieco od przedmiotu, o którym postanowiłem pisać,

powróćmy już teraz do naszej rzeczy. Aby zaś zwięzłość opisu nie powodowała

niejasności i pozwalała na zapamiętywanie zdarzeń, przy wsparciu i pomocy

wszechmogącego Boga zacząłem pokrótce pisać o królach, książętach i

władcach całego królestwa polskiego, czyli rozległego państwa Lechitów, i o ich

potomkach, zgodnie z tym, czego dowiedziałem się z polskich roczników

historycznych, co dostrzegłem w różnych metrykach przeróżnych kościołów,

niektóre zaś zdarzenia przekazałem pamięci dowiedziawszy się o nich z

opowieści starców, polskich dostojników, którym wypadki wojenne i dziejowe

nie były obce, gdyż je znali.

O KRAKU, PIERWSZYM KRÓLU LECHITÓW

Najpierw zobaczmy, skąd wywiedli się królowie Lechitów. Otóż w czasach

króla Aswera 2 , kiedy to Galowie najeżdżali różne królestwa i prowincje, a

najechawszy zajmowali je, Lechici, którzy niczym bracia pochodzący od

jednego ojca nie przywykli, by mieć wśród siebie jakiegoś króla albo księcia,

lecz tylko wybierali spośród siebie dwunastu roztropniejszych i zamożniejszych,

którzy rozstrzygali powstające wśród nich spory i kierowali państwem, nie

domagając się od nikogo żadnych danin i nie wymuszając służebności, z obawy

przed napadem Galów jednomyślnie wybrali swoim starostą czy — żeby

wyrazić się bardziej zgodnie z prawdą — dowódcą wojów (bo wedle polskiego

przełożenia dowódca wojów zwie się wojewodą) pewnego, bardzo

przemyskiego męża imieniem Krak, którego siedziba leżała wtedy nie opodal

rzeki Wisły; los ten wśród jego braci Lechitów przypadł mu dzięki zrządzeniu

Bożemu. Ten Krak, który po łacinie brzmi corvus (kruk), kiedy stał się

zwycięzcą, uznany został przez Lechitów za króla. Wybudował on gród, który

od jego miana nazwano Krakowem, a przedtem mianowano go Wawel.

Wąwlem bowiem nazywają pewien guz 3 , który ludzie przebywający w górach

mają zwykle w gardle wskutek picia wód. Więc i góra, gdzie teraz leży gród

krakowski, nazywała się Wawel. Tam, niedaleko, po drugiej stronie Wisły

znajduje się małe wzgórze, na którym teraz zbudowany jest na Skałce kościół

Św. Michała, a miało ono zdrobniałe miano Wąwelnica. U stóp tego wzgórza

wybudowano kiedyś miasto wielkie i dzielne, które Aleksander Wielki 4

podobno zrównał z ziemią. Mówią też, że Krak miał dwóch synów i jedną

córkę; jeden z nich, imieniem Krak Młodszy, po to, żeby objąć tron po ojcu,

podstępem i potajemnie zamordował starszego brata, a sam zmarł bezpotomnie,

tak że pozostała tylko siostra imieniem Wanda, co po łacinie brzmi hamus

(węda). Piszą bowiem, że miała tyle powabu i wdzięku, że niezwykle

ujmującym swym wyglądem wzbudzała ku sobie miłość wszystkich, którzy na

nią patrzyli; dlatego właśnie nazwano ją Wanda, to jest węda 5 . Ona z wielką

rozwagą w pogardzie mając małżeństwo kierowała królestwem polskim z

wielkim pożytkiem wedle pragnień narodu. Aż wieść o jej piękności dotarła do

pewnego króla Alemanów 6 . A kiedy nie mógł nakłonić jej do małżeństwa ze

sobą ani darami, ani błaganiami, zebrał wiele wojska i zbliżając się do ziem

Lechitów usiłował napaść je jak wróg, łudząc się nadzieją i pragnąc przy

pomocy srogich gróźb i obelg rzucanych przez żołnierzy skłonić Wandę do

swoich życzeń. Wspomniana królowa Lechitów Wanda nie lękając się wcale

wyszła wraz ze swymi naprzeciw jego potędze. Rzeczony zaś król widząc, że

przybyła razem ze swymi najdzielniejszymi zastępami, nie wiedzieć, czy tknięty

miłością, czy oburzeniem, powiedział: „Wanda morzu, Wanda ziemi, Wanda

powietrzu niech rozkazuje i bogom nieśmiertelnym za swoich niech składa

ofiary! Ja zaś za was wszystkich, dostojnicy, ślubuję zmarłym uroczystą dań,

aby tak wasi potomkowie, jak i waszych następców, starzeli się pod kobiecymi

rządami." Zaraz potem przebiwszy się mieczem zakończył życie. Wanda zaś

uzyskawszy od Alemanów porękę wierności i hołd powróciła do swego kraju i

za tyle chwały, za takie zwycięstwo złożyła bogom w ofierze samą siebie

skacząc z własnej woli do rzeki Wisły; schodząc do krainy zmarłych spłaciła

dług ludzkiej natury. Stąd to rzeka Wisła od królowej Wandy otrzymała nazwę

Wandal 7 , a Polaków i inne ludy słowiańskie sąsiadujące z ich państwem zaczęto

nazywać nie Lechitami, ale Wandalitami.

O ZDRADZENIU MIASTA WIŚLICY

Było bowiem w owych czasach w królestwie Lechitów miasto przesławne,

otoczone wysokimi murami, o mianie Wiślica, którym kiedyś w pogańskich

czasach władał Wisław Piękny; pochodził on z rodu króla Pompiliusza. Również

z tego rodu pewien komes, podobno niezwykle silny, imieniem Walter Krzepki,

który w polskiej mowie zwał się Walter Udały i miał gród Tyniec niedaleko

Krakowa, gdzie teraz znajduje się opactwo Św. Benedykta założone przez króla

Polaków, czyli Lechitów, Kazimierza Mnicha 8 , pojmał go w jakimś zbrojnym

rokoszu i osadził w więzieniu, i w lochach wieży tynieckiej nakazał trzymać pod

szczególną strażą. Ów Walter miał za żonę pewną szlachetną damę o imieniu

Helgunda, narzeczoną syna pewnego króla Alemanów i córkę króla Franków,

którą uprowadził do Polski podobno potajemnie narażając się na wielkie

niebezpieczeństwa. Kiedy bowiem syn pewnego króla alemańskiego dla

nauczenia się dobrych obyczajów przebywał na dworze króla Franków, ojca

wspomnianej Helgundy, Walter, jako że miał umysł bystry i zapobiegliwy,

widząc, że królewska córka Helgunda zapłonęła miłością do syna króla

alemańskiego, przekupił miejskiego strażnika, by ten nie zechciał go zdradzić, i

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: