Johnson Paul - Historia Zydow.pdf - ŻYDZI - JUDAIZM - kandr

HISTORIA śYDÓW

Paul Johnson

Tłumaczyli:

Mieczysław Godyń (rozdział pierwszy)

Mirosław Wójcik (rozdział czwarty)

Aleksander Nelicki

Wydawnictwo PLATAN Kraków 1993

KsiąŜkę tę dedykuję

pamięci Hugha Frazera,

prawdziwego chrześcijańskiego. gentlemana

i wiernego przyjaciela śydów

PODZIĘKOWANIA

KsiąŜka ta jest moją własną, osobistą interpretacją historii śydów.

Jestem odpowiedzialny za wszystkie wyraŜone w niej opinie (a takŜe

za wszystkie błędy). Mój dług wdzięczności w stosunku do licznych

uczonych będzie jednak oczywisty dla kaŜdego, kto spojrzy na przy-

pisy źródłowe. Szczególnie wiele zawdzięczam wydawcom "Encyclo-

paedia Judaica", która okazała się źródłem nieocenionych wskazó-

wek, oraz bardzo wartościowej pra#y "A History of Jewish People"

pod redakcją H. Ben Sassona. Wiele z mojego zrozumienia historii

śydów zawdzięczam wielkim pracom S. W Barona, S. D. Goiteina i

G. G. Scholema, wiele pomogły mi równieŜ prace takich historyków,

jak Cecil Roth, Alexander Marx, Alexander Altman, Hyam Maccoby,

Jonathan I. Israel, Michael Marrus, Ronald Sanders, Raul Hillberg,

Lucy Dayidowicz, Robert Wistrich i Martin Gilbert. Szczególnie po-

mocne dla ujęcia Ŝydowskich wierzeń i przekonań były ksiąŜki Sa-

muela Belkina, Arthura A. Cohena i Meyera Waxmana. Chaim Ra-

phael i Hyam Maccoby przeczytali cały mój tekst i poczynili wiele

pomocnych sugestii i poprawek. Jestem teŜ bardzo wdzięczny korek-

torowi Peterowi Jamesowi i mojemu synowi Danielowi Johnsonowi,

którzy poświęcili wiele pracy tekstowi, wielką wdzięczno#ć odczuwam

zwłaszcza w stosunku do redaktora mojej ksiąŜki z wydawnictwa Wei-

denfeld & Nicolson, Lindy Osband, która oddała mojej ksiąŜee -jak

zresztą i poprzednim - nieocenione przysługi. Muszę w końcu po-

dziękować Lordowi Weidenfeldowi, Ŝe był na tyle odwaŜny, iŜ umoŜliwił

mi podjęcie zmagań z tym ogromnym i onieśmielającym tematem.

PROLOG

Dlaczego napisałem historię śydów? Z czterech powodbw. Po

pierwsze, z czystej ciekawości. Podczas pracy nad "Historią chrześ-

cijaństwa" po raz pierwszy w Ŝyciu zdałem sobie sprawę, jak ogromnie

wiele chrześcijaństwo zawdzięcza judaizmowi. I to nie w tym sensie,

Ŝe - jak mnie uczono - Nowy Testament zastąpił Stary, lecz raczej

w tym, Ŝe chrześcijaństwo stworzyło nową wykładnię staroŜytnej for-

my monoteizmu, rozwijając się stopniowo w odrębną religię, ale i

bardzo wiele przejmując z moralnej i dogmatycznej teologii, z liturgii,

z instytucji i z podstawowych pojęć swego poprzednika. Dlatego właś-

nie postanowiłem, Ŝe przy najbliŜszej okazji napiszę coś o ludziach,

którzy dali początek mojej własnej wierze, Ŝe zgłębię ich historię od

samych tródeł aŜ do dnia dzisiejszego i Ŝe wyrobię sobie własne zda-

nie na temat ich roli i znaczenia w dziejach. Świat widzi na ogół w

śydach naród, który nieźle sobie radził w czasach staroŜytnych i upa-

miętnił to w Biblii, następnie zszedł na wiele stuleci do podziemia,

wyłonił się ponownie tylko po to, by paść pod ciosami nazistów, a

wreszcie stworzył własne, kontrowersyjne i otoczone przez obcych

państwo. A przecieŜ były to tylko luźne epizody. Postanowiłem więc

je połączyć; odnaleźE i dokładnie obejrzeć brakujące fragmenty, uło-

Ŝyć je w całość i wydobyć z tej całości sens.

Drugim powodem było zdumienie samą rozległością Ŝydowskiej

historii. Od Abrahama do czasów współczesnych liczy ona dobre czte-

ry tysiące lat. ToŜ to trzy czwarte całych dziejów cywilizowanej ludz-

kości! NaleŜę do historyków, którzy wierzą w długotrwałośf i wpadają

w zachwyt, ilekrof trafią na jej trop. A śydzi stworzyli odrębną i

swoistą kulturę wcześniej niŜ wszystkie bez mała narody, które prze-

trwały do naszych czasów. I pomimo najstraszliwszych przeciwności

losu, zachowali swą toisamość do dziś. Skąd ta niesłychana ttwałość?

Na czym polegała szczególna siła owej niezniszczalnej idei, która czy-

niła Zydów innymi od reszty, a zarazem utrzymywała ich wewnętrzną

jednorodność? Czy jej nieprzerwana moc plynęła z jakiejś elementarnej

HISTORIA śYDÓW

niezmienności, czy ze zdolności do przystosowania się, czy moŜe z

jednego i drugiego? Oto niebagatelne pytania, z którymi trzeba bę-

dzie się uporać.

'It'zeci powód stanowiło to, Ŝe historia śydbw obejmuje nie tylko

ogromne obszary ezasu, ale i przestrzeni. Zydzi przeniknęli w głąb

wielu społeczeństw i wszędzie pozostawili swoje piętno: Pisanie histo-

rii śydów to niemal jak pisanie historii świata, tyle Ŝe z bardzo szcze-

gólnego punktu widzenia. Jest to mianowicie historia świata widziana

z perspektywy mądrej i wykształconej ofiary. Dlatego,wysiłek, zmie-

rzający do ogarnięcia historu tak, jak ją postrzegali Zydzi, przynosi

bardzo pouczające skutki poznawcze. Podobną rzecz zaobserwował

Dietrich Bonhoeffer podczas pobytu w hitlerowskim więzieniu. "Na-

uczyliśmy się tutaj - pisał w 1942 roku - patrzeE na wielkie wyda-

rzenia światowej historii z dołu, z perspektywy tych, którzy są wyklu-

czeni, podejrzani, źle traktowani, bezsilni, uciskani i wyszydzani; krót-

ko mówiąc, z perspektywy tych, którzy cierpią". Było to dlań, jak

twierdził, "doświadczenie o niezrównanej wartości". Historyk odnaj-

duje podobną wartość w opowiadaniu o dziejach śydów. Uzupełnia

w ten sposób historię o nowy, odkrywczy wymiar - o perspektywę

pokonanego.

Po czwarte wreszcie, ksiąŜka ta dała mi okazję do obiektywnego-

w świetle badań obejmujących blisko cztery tysiąclecia - rozwaŜenia

najbardziej nieustępliwego ze wszystkich nurtujących człowieka py-

tań: po co jesteśmy na Ziemi? Czy historia to tylko zbiór wydarzeń,

których suma nie tworzy Ŝadnej sensownej całości? Czy nie ma istot-

nej moralnej róŜnicy pomiędzy historią rodzaju ludzkiego a historią,

powiedzmy, mrówek? Czy, przeciwnie, istnieje jakiś opatrznościowy

plan, w którym mamy swój - choćby i najskromniejszy - udział?

Zaden naród w dziejach nie podkreślał z taką mocą jak śydzi, Ŝe

historia ma swój cel, a ludzkość - przeznaczenie. JuŜ na bardzo

wczesnym etapie swego grupowego istnienia śydzi uwierzyli, Ŝe od-

kryli BoŜe zamiary wobec rodzaju ludzkiego, którego ich własne spo-

łeczeństwo miało być przewodnikiem. Przemyśleli swoją misję w naj-

drobniejszych szczegółach. liwali przy niej z heroicznym uporem w

obliczu najokrutniejszych cierpień. Wielu z nich wciąŜ jeszcze w nią

wierzy. Inni zamiast niej podjęli prometejski trud ulŜenia naszej doli

za pomocą czysto ludzkich środków. Ta Ŝydowska wizja stała się pro-

totypem całego szeregu podobnych wielkich projektów ludzkości, za-

równo uwzględniających rolę Boga, jak i ściśle świeckich. ToteŜ śydzi

znajdują się w samym sercu odwiecznego dąŜenia do nadania ludzkie-

mu Ŝyciu godności poprzez odnalezienie jego celu. Czy ich własna

historia dowodzi, Ŝe tego rodzaju dąŜenie jest warte zachodu? Czy

moŜe ukazuje jego całkowitą daremność? Ufam, Ŝe opowieść, która

PI'OlOg

za chwilę się rozpocznie - stanowiąca owoc moich własnych po-

szukiwań - pomoŜe czytelnikom samodzielnie odpowiedzieć sobie

na te pytania.

Część pierwsza

IZRAELICI

śydzi to najbardziej odporny naród w dziejach. Hebron jest tego

dowodem. LeŜy on w odległości trzydziestu pięciu kilometrów na

południe od Jerozolimy, wśród wzgórz judzkich, na wysokości tysiąca

metrów nad poziomem morza. Tu, w pieczarze zwanej Makpela, znaj-

dują się groby Patriarchów. Według odwiecznej tradycji, jeden z nich

- sam zresztą bardzo wiekowy - mieści w sobie doczesne szczątki

Abrahama, załoŜyciela religii Ŝydowskiej i protoplasty Ŝydowskiego

rodu. W sąsiednim spoczywa jego Ŝona, Sara. Wewnątrz budynku

znajdują się bliźniacze grobowce, gdzie pochowano syna Abrahama,

Izaaka, i jego Ŝonę, Rebekę. Po przeciwległej stronie wewnętrznego

dziedzińca stoi następna para grobów, naleŜąca do Abrahamowego

wnuka, Jakuba i jego Ŝony Lei. Na zewnątrz budynku jest jeszcze grób

ich syna, Józefa.l Oto, gdzie rozpoczyna się (o ile w ogóle moŜna

ustalić jej początek w czasie i przestrzeni) trwająca juŜ cztery tysiące

lat historia śydów.

Hebron odznacza się wspaniałym i dostojnym pięknem. Ma w

sobie pokój i ciszę, jakie często moŜna odnaleźC w starych sanktu-

ariach. Ale jego kamienie są niemymi świadkami nieustannych wojen

i czterech tysiącleci religijnych i politycznych sporów. Był kolejno

hebrajską synagogą, bizantyjską bazyliką, meczetem, kościołem krzy-

Ŝowców, a potem znów meczetem. Herod Wielki otoczył go wielkim,

do dziś zachowanym murem, wysokim prawie na dwanaście metrów,

a zbudowanym z masywnych, ociosanych bloków skalnych, dochodzą-

cych niekiedy do siedmiu metrów długości. Saladyn wzbogacił świą-

tynię o ambonę. Hebron odzwierciedla długoletnią, tragiczną historię

śydów i ich niezrównaną zdolność do wychodzenia cało z katastrof.

Tu Dawid został namaszczony na króla - najpierw Judy (2 Sm 2,

1-4), a późnicj Izraela (2 Sm 5,1-3). Po zburzeniu Jerozolimy śydów

stąd wypędzono, a Hebron został zajęty przez Edom. Podbity przez

Grecję, potem przcz Rzym, nawrócony na inną wiarę, był splądrowa-

ny przez zelotów, spalony przez Rzymian, okupowany kolejno przez

HISTORIA śYDÓW

Arabów, Franków i Mameluków. Od 1266 roku śydom nie wolno się

było modlić wewnątrz Pieczary. Mogli tylko wejść na siedem stopni,

znajdujących się przy wschodniej ścianie. Stojąc na czwartym stopniu,

wsuwali swoje spisane na papierze prośby do Boga w głąb otworu,

wydrąŜonego w dwumetrowej grubości skale. Zwitki papieru popychano

patykami, aŜ wpadały do Pieczary.2 Ale nawet taka forma modlitwy

stanowiła zagroŜenie dla wiernych. W 1518 roku miała miejsce po-

tworna masakra hebrońskich śydów, dokonana przez Turków. Wspól-

nota poboŜnych, uczonych w Piśmie mędrców odrodziła się jednak na

nowo. Wiodła cichy i skromny Ŝywot, złoŜona - w róŜnych okresach

czasu - z ortodoksyjnych talmudystów, z badaczy mistycznej Kabały,

a nawet z Ŝydowskich ascetów, którzy biczowali się bezlito#nie, aŜ ich

krew zraszała święte kamienie. W latach sześćdziesiątych siedemna-

stego wieku śydzi mieli tu powitać fałszywego Mesjasza, Sabbataja

L#'yi, w wieku osiemnastym - pierwszych nowoŜytnych pielgrzymów

chrześcijańskich, w sto lat później - świeckich osadników Ŝydow-

skich, a w roku 1918 - brytyjskich zdobywców. W 1929 roku gmina

Ŝydowska, nigdy nie licząca zbyt wiele głów, została okrutnie zdziesią-

tkowana przez Arabów. W roku 1936, po ponownym ataku, dosłow-

nie zniknęła z powierzehni ziemi. Gdy w czasie wojny sześciodniowej

w 1%7 roku Ŝołnierze izraelscy wkroczyli do Hebronu, od pokolenia

nie mieszkał tam Ŝaden śyd. Ale w trzy lata później była tu juŜ nie-

wielka kolonia, rozwijająca się bujnie mimo lęku i niepewności miesz-

kańców.

Dlatego gdy historyk odwiedza dziś Hebron, zadaje sobie pytanie:

gdzieŜ są te wszystkie ludy, okupujące niegdyś to miejsce? Gdzie są

Kananejczycy? Gdzie Edomici? Gdzie staroŜytni Helleni i Rzymia-

nie, Bizantyjczycy, Frankowie, Mamelucy i Otomańc.#cy? Przepadli

bezpowrotnie w otchłani czasu. A śydzi wciąŜ są w Hebronie.

Hebron jest tedy symbolem wytrwałego znoszenia przez śydów

przeciwności losu przez cztery tysiące lat. Obrazuje równieŜ ich dziw-

nie ambiwalentny stosunek do posiadania i zajmowania ziemi. śaden

naród nie był nigdy tak długo i tak Ŝarliwie przywiązany do konkret-

nego zakątka świata. Ale i Ŝaden nie przejawił tak silnego i trwałego

instynktu migracyjnego, takiej odwagi i zręczności w zapuszczaniu

korzeni w coraz to nowych miejscach. Dziwnym trafem, przez ponad

trzy czwarte swego istnienia jako narodu, większość śydów Ŝyła za-

wsze poza krajem, który nazywali swoim własnym. Dzieje się tak rów-

nieŜ dzisiaj.

Hebron to takŜe miejsce pierwszego poświadczonego faktu naby-

cia przez śydów ziemi na własność. Dwudziesty trzeci ustęp Księgi

Rodzaju opisuje, jak Abraham, po śmierci swojej Ŝony Sary, postano-

wił kupiE Pieczarę Makpela wraz z przylegającymi do niej terenami

Izraelici 7

jako miejsce wiecznego spoczynku dla Ŝony, a w przyszłości równieŜ

dla siebie. Fragment ten naleŜy do najwaŜniejszych w całej Biblii.

Stanowi on ilustrację jednej z najstarszych i ściśle przestrzeganej przez

śydów tradycji, najwyraźniej drogiej ich sercu i wyjątkowo doniosłej.

Jest to bodaj pierwszy ustęp w Biblii, stanowiąey zapis faktycznego

wydarzenia, wielokrotnie poświadczanego i przypominanego drogą

przekazu ustnego i w ten sposób przechowującego autentyczne szcze-

góły. Przebieg negocjacji i ceremonię kupna opisano tu bardzo sta-

rannie. Abraham jest kimś, kogo dziś nazwalibyśmy "obcym", choć od

wielu lat mieszka w Hebronie. Aby nabyć na własność wspomniany

kawałek ziemi, musi posiadać nie tylko odpowiednią sumę pieniędzy,

ale i publiczną zgodę całej wspólnoty. Dotychczasowym właścicielem

ziemi jest dostojny mąŜ, zwany Efronem Chetytą, zachodnio-Semita

i Habiryjczyk hetyckiego pochodzenia3 Abraham przed podjęciem

transakeji musi sobie zapewniE formalne przyzwolenie współplemień-

ców Efrona, "synów Cheta", "ludu tej ziemi"; potem targuje się z

Efronem o cenę - czterysta syklów (czyli sztuk) srebra; wreszcie

przygotowuje zapłatę w monetach "jakie były wówczas w obiegu", a

na koniec odwaza i w obecno#ci starszyzny plemiennej wręcza właści-

cielowi owe czterysta syklów.

Dla małej wspólnoty było to pamiętne wydarzenie, w którym szło

nie tylko o przekazanie własności, lecz o zmianę statusu społecznego:

rytualne pokłony, obłuda i fałszywa uprzejmość, stańowezość i hand-

lowy spryt - wszystko to oddano w opowie#ci biblijnej z niezrówna-

nym kunsztem. Ale tym, co uderza czytelnika najbardziej i najgłębiej

zapada w pamięE, są wzrus#ające słowa, któcymi Abraham rozpoczyna

transakeję: "Mieszkam wśród was jako przybysz"; a potem, juŜ po

dobiciu targu, owo powtórzone z naeiskiem zdanie, Ŝe pole "przeszło

na Abrahama jako tytuł własności" od miejscowego ludu (Rdz 23

20). W tym pierwszym autentycznym epizodzie historii śydów wystę-

pują juŜ z całą siłą rozterki i niepokoje nękające ich naród.

KimŜe był ów Abraham i skąd pochodził? Księga Rodzaju i zwią-

zane z nią ustępy biblijne są jedynym dowodem jego istnienia, a prze-

cieŜ spisano je o jakieś tysiąc lat później w stosunku do okresu, w

którym prawdopodobnie Ŝył. Wartość Biblii jako źródła historycznego

była przez ponad dwieście lat przedmiotem zaŜartych sporów. AŜ do

roku mniej więc#j tysiąc osiemsetnego przewaŜał zarówno wśród uczo-

nych jak i laików pogląd fundamentalistyczny: a mianowicie, Ŝe opo-

wieści biblijne, natchnione przez Boga, są prawdziwe w ogóle i w

szczególe - choć liczni badacze, tak Ŝydowscy, jak i ehrześcijańscy,

uwaŜali przez całe stulecia, Ŝe zwłaszcza początkowe księgi Biblii za-

wierają wiele fragmentów, które naleŜy rozumieE caczej symbolicznie

czy metafotycznie, a nic dosłownie. Natomiast począwszy od pieiwszych

8 HISTORIA śYDÓW

dziesięcioleci dziewiętnastego wieku zaczęto odrzucać Stary Testa-

ment jako źródło historyczne i ogromne jego partie uznano na mit

religijny - zgodnie z nowym, coraz bardziej profesjonalnym i "kryty-

cznym" podejściem, lansowanym głównie przez uczonych niemiec-

kich. Pięć pierwszych ksiąg biblijnych, czyli Pentateuch, przedstawia-

no teraz jako zbiór ustnie przekazywanych i poehodzących od róŜnych

plemion Ŝydowskich legend, które zdobyły formę pisaną dopiero po

Wygnaniu, czyli w drugiej połowie pierwszego tysiąclecia przez Chry-

stusem. Legendy te - dowodzono - zostały starannie opracowane,

ujednolicone i przetworzone, tak by nadać historyczne uzasadnienie i

boską sankcję wierzeniom, praktykom i obrzędom religijnym izrael-

skiego establishmentu w okresie po Wygnaniu. Postacie opisane w

tych najstarszych księgach nie były juŜ rzeczywistymi ludźmi, lecz mi-

tycznymi herosami lub symbolicznymi figurami, oznaczającymi całe

plemiona.4

W ten sposób nie tylko Abraham i inni patriarehowie, lecz rów-

nieŜ MojŜesz i Aaron, Jozue i Samson rozpłynęli się w mitycznej mgle

i stali się równie mało substanej_alni jak Herkules i Perseusz, Priam i

Agamemnon, Ulisses i Eneasz. Pod wpływem Hegla i jego uczonych

następców, przedstawione w Biblii Ŝydowskie i chrześcijańskie obja-

wienie zostato zinterpretowane jako podległy deterministycznym pra-

wom rozwój spoleczny od przesądów, rządzących prymitywnymi ple-

mionami, po wyrafinowaną miejską eklezjologię. Jedyną w swoim

rodzaju i przeznaczoną od Boga misję śydów zepchnięto na dalszy

plan, umniejszono stopniowo zdobycze MojŜeszowego monoteizmu,

a "reinterpretację" starotestamentowych dziejów za#rawiono subtel-

nym rodzajem antyjudaizmu, nierzadko o odcieniu antysemickim. Zbio-

rowe dzieło niemieckich badaczy Pisma Świętego zyskało status aka-

demickiej ortodoksji, osiągając wysoki stopień złoŜoności i wiarygod-

no#ci w naukach Juliusa Wellhausena, którego słynną pracę pt. "Pro-

legomena do dziejów staroŜytnego Izraela" wydano po raz pierwszy w

1878 roku.5 Przez pół wieku Wellhausen i jego szkoła panowali nie-

podzielnie w dziedzinie studiów biblijnych, a wiele ich pomysłów do

dzisiejszego dnia kształtuje sposób, w jaki historycy odczytują Biblię.

Johnson Paul - Historia Zydow.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: