Zbigniew Raszewski, Krótka historia teatru polskiego,
Warszawa 1977.
I. Teatr staropolski – w państwie Piastów i Jagiellonów.
è od. XIII w.
è teatr ściśle obrzędowy, liturgiczny – łaciński, w Wielkanoc, słowa z Ewangelii, znalezienie pu-stego grobu, najstarsza instrukcja dotycząca gry scenicznej w X w. w Anglii, „gra” („ludus”), a nie „teatr”.
- w Polsce kolebką kultury Kraków – księga z tekstem „Nawiedzenia grobu” („Visitatio sepul-chri”) z XIII w.
- stopniowo w Wielki Piątek.
- od XIV w. „Nawiedzenie grobu” także w mniejszych parafiach.
- Jezus z ruchomymi ramionach.
è misterium i moralitet (od XIV w.).
- poszerzenie tematyki i wyłączenie z liturgii.
- języki „ludowe”.
- początkowo grywano w kościołach, potem na cmentarzach i w innych miejscach.
- teatr symultaniczny (wszystkie miejsca naraz, widoczne, wydarzenia ciągłe).
- misteria – ludzie świeccy, głównie mieszczanie z pobożnych bractw.
- „Historyja o Chwalebnym Zmartwychwstaniu Pańskim” Mikołaja z Wilkowiecka – ok. 1580 r., od pogrzebu do zjawienia się w wieczerniku, wskazówki dotyczące kostiumu i gry.
- moralitet – w centrum grzesznik; z osiągnięcia świetności na potępienie, „Każdy” (Everyman, Hecastus), 1539 r.
è teatr humanistów (od XVI w.).
- obrządek pogański – konspiracja, potem protektorat papieża.
- w Polsce od XVI w. przedstawienia antyczne – Jan Noskowski i Stanisław z Łowicza, opiekun Zygmunt I.
- klasyczna łacina, wyszukany styl, rzymska retoryka, role kobiece grywali mężczyźni, zamk-nięte pomieszczenie, sztuczne oświetlenie.
è teatr świecki (od XV w.).
- kuglarze, waganci, rimarii (XVI w.), teatrzyki lalek, cyrki, linoskoczkowie.
- „Sąd Parysa, królewicza trojańskiego” – 1542 r., najstarszy świecki tekst dramatyczny po pol-sku, za pieniądze.
II. W Rzeczypospolitej.
è tragedia i komedia.
- „Odprawa posłów greckich” Kochanowskiego 1578 r. – wprowadzenie do renesansowej kul-tury teatralnej.
- „Potrójny” Piotra Cieklińskiego, ok. 1595 r., komedia, z Plauta.
- mecenat Jana Zamoyskiego.
è teatr królewski.
- teatry publiczne, opera, dekoracje malowane, zmieniane w ciągu przedstawienia, periaktoi (graniastosłupy).
- XVI/XVII w. teatr angielski – zawodowy aktor, bez masek, bez kurtyn.
- Polska: opera dzięki Władysławowi IV, „komedia” = dramat, wśród wykonawców włoskich tak-że aktorki, np. Margherita Catanea.
- przedstawienia okolicznościowe.
è komedia rybałtowska.
- od najniższych warstw społecznych, nauczyciele wiejscy, biedni.
- satyry, autoironia, obrazek z życia szkoły, wsi, miasteczka.
è kultura teatralna kraju (2. połowa XVI w.).
- teatr szkolny – sztuki łacińskie, studenci (w repertuarze szkół średnich).
- bardzo dużo jezuickich.
- jeden afisz polski z 1618 r. w Gdańsku.
- jezuici – bezpłatnie.
- teatralne zabawy szlachty.
- XVII w. szopki (z lalkami), jasełka (nieruchome figurki), pastorałki.
III. Potop i po potopie.
è życie teatralne wobec nowych prądów (XVII w.).
- sarmatyzm w Polsce, oddalenie od europejskiego teatru.
- rozwój teatru francuskiego, maleje znaczenie teatru angielskiego, Włochy – głównie opera.
- podupadło szkolnictwo parafialne i komedia rybałtowska, zanika komedia szlachecka.
- nadal trwa misterium.
è misterium „nowe”.
- nowe środki wyrazu.
- w przerwach – orkiestra.
- elementy moralitetu.
- wstawki komiczne.
è teatr szkolny.
- od połowy XVII w. na rozpoczęcie i zakończenie roku szkolnego, głównie w szkołach jezui-ckich.
- rzadko tematy z Ewangelii.
- brak erotyki.
- brak kobiet na widowni.
- od 1660 r. z jezuitami rywalizują pijarzy.
- działają szkoły innowiercze.
- od XVIII w. u jezuitów tragedie w całości po polsku, wstawki baletowe.
è rozwój teatru królewskiego.
- związki z Zachodem.
- kurtyna, kulisy wypierają periaktoi, brak masek.
- August II buduje w Warszawie „Operalnię”, otwrta w 1748 r., szlachta i mieszczanie, 4 kon-dygnacje lóż, wstęp bezpłatny.
è teatry magnackie (od XVII, pełny rozwój XVIII w.).
- osobne budynki, teatry ogrodowe, język obcy tylko w operze.
- teatr nieświeski – zakłada Franciszka Urszula Radziwiłłowa, repertuar, autorka sztuk i prze-kładów na język polski sztuk obcych.
è na przełomie.
- 1741 r. „Collegium Nobilium” i Stanisław Konarski – propaganda polityczna, przeciw sarma-tyzmowi.
- jezuici dokonują zmian – nastawienie na komedię.
- Franciszek Bohomolec.
- usuwane postaci kobiece.
- nagana cudzoziemczyzny.
- dogorywają misteria, cząstka folkloru na wsi.
- publiczne przedstawienia zawodowe – cyrki, utwory dramatyczne, popisy zręczności, płatne (wkrótce zbankrutowały).
WZROST I UPADEK TEATRU NARODOWEGO (do 1794 r.)
I. W ostatnich latach Rzeczypospolitej (1765-1794).
è powstanie Teatru Narodowego.
- mecenat Stanisława Augusta Poniatowskiego.
- pierwszy teatr 1765 r.
- afisze, zespoły cudzoziemskie, w planach utworzenie polskiego, aktorki.
- Bielawski („Natręci”), Bohomolec.
- siedzibą Operalnia.
- do 1767 r. zespół polskie i włoski.
- francuski 1769 r.
- w 1772 r. Operalnia rozebrana.
è w stolicy i na prowincji.
- wznowiona działalność teatru publicznego, od 1774 r. do 1778 r. w pałacu Radziwiłłów.
- nowy gmach 1779-1833 naprzeciw pałacu Krasińskich w Warszawie – malowana kurtyna z łacińską dewizą, kulisy do zmian otwartych.
- widownia na stojąco, za miejsce na ławie – dodatkowa opłata.
- w 1773 r. rozwiązany zakon jezuitów, szkolnictwo państwowe, z programu usunięte przedsta-wienia teatralne.
- plebs: teatry marionetek, widowiska cyrkowe i lalkowe.
- społeczny prestiż zawodowego aktora bardzo niski.
- rozwój twórczości dramatycznej (zarobek).
- specjalizacja aktorska, np. amant, niskie gaże.
- wybitne jednostki zakładają własne teatry (np. Bogusławski), które upadały po kilku latach i zamieniały się w zespoły wędrowne.
è na scenie i na widowni.
- żywiołowa reakcja publiczności.
- orator zapowiadał sztukę na następny dzień, pertraktacje z publicznością.
- Zabłocki od 1781 r., „Fircyk w zalotach” – najlepsza sztuka, ale niewypał.
- odmiany opery komicznej:
- wiejska – temat: chłopi i ich prawo do lepszego losu.
- francuska – adaptacja do polskich warunków.
- włoska – wierne tłumaczenie.
è decydujące lata.
- obrady Sejmu Wielkiego – duża liczba posłów.
- powrót Bogusławskiego do Warszawy w 1789 r.
- teatr silny i zintegrowany, najwybitniejsi aktorzy.
- „Powrót posła” Niemcewicza i „Szlachcic mieszczaninem” Wybickiego.
- aktorzy: Agnieszka Truskolaska i Kazimierz Owiński.
- sztuki Bogusławskiego:
- „Taczca occiarza” 1790 r.
- „Henryk VI na łowach” 1792 r. – przeciwko targowiczanom.
- „Cud mniemany, czyli Krakowiacy i Górale” 1794 r. – po II rozbiorze, konspi-racja, dla Kościuszki, zmylenie władz, odzywają się chóry, konkret historyczny i obyczajowy w kostiumach.
1
...
drozd