Husserl Edmund - Kryzys Europejskiego Czlowieczenstwa a Filozofia.pdf - Edmund Husserl - himen303

Edmund Husserl

Kryzys Europejskiego Człowieczeństwa

a Filozofia

Chcę podjąć w tym wykładzie próbę obudzenia nowego

zainteresowania tak szeroko dziś dyskutowanym tematem

kryzysu europejskiego przez filozoficzne rozwinięcie histo-

rycznej idei (albo teleologicznego sensu) europejskiego

człowieczeństwa. Jeżeli uda mi się przy tym wykazać istotne

funkcje, jakie w ramach tego sensu winny pełnić filozofia i

wyrosłe z filozofii nauki, kryzys Europy ukaże się nam w

nowym świetle.

Zacznijmy od nawiązania do tego, co wszyscy dobrze

znamy, do różnicy między naukową medycyną przyrodniczą

a tak zwaną „ludową medycyną naturalną". Podczas gdy ta

ostatnia czerpie swe soki z naiwnej empirii i tradycji, to

źródłem medycyny naukowej jest spożykowanie wyników

nauk czysto teoretycznych, nauk o ludzkiej cielesności, a

więc przede wszystkim anatomii i fizjologii. Te z kolei

opierają się na naukach podstawowych wyjaśniających

przyrodę najogólniej, t j . na fizyce i chemii.

Przejdźmy teraz od ludzkiej cielesności do ludzkiej du-

chowości, do tematu tak zwanych nauk humanistycznych.

Interesują się one w sposób teoretyczny wyłącznie człowie-

kiem jako osobą, jego osobowym życiem i działalnością, a

korelatywnie - wytworami tej działalności. O życiu oso-

bowym mówimy wtedy, gdy Ja i My wspólnie żyj ą ^hory-

zoncie wspólnoty. Są to wspólnoty o rozmaitych, prostych

lub bardziej złożonych postaciach, jak rodzina, naród,

wspólnota ponadnarodowa. Słowo „życie" nie ma tu zna-

czenia fizjologicznego, lecz oznacza życie kierujące się ku

celom, dokonujące pracy w sferze ducha; jest to życie w

Edmund Husserl

Kryzys europejskiego czlowieczeństwa...

najszerszym sensie kulturotwórcze w jedności danej dzie-

jowości. Wszystko to jest tematem różnorodnych nauk

humanistycznych. Rzecz jasna, różnica między prężnym

rozwojem a uwiądem albo - można i tak powiedzieć -

między zdrowiem a chorobą, zachodzi również w odniesieniu

do wspólnot, ludów, państw. Nie powinno zatem dziwić

pytanie: dlaczego tutaj nigdy nie wykształciła się odpowiednia

medycyna naukowa, medycyna narodów i wspólnot

ponadnarodowych? Narody europejskie są chore, sama

Europa, powiada się, przeżywa kryzys. Bynajmniej nie

brak tu znachorów. Wręcz zalewają nas strumieniem na-

iwnych i nłedowarzonych propozycji reform. Ale dlaczego te

tak wspaniale rozwinięte nauki humanistyczne odmawiają

tu tej służby, którą nauki przyrodnicze w swej sferze pełnią

w sposób wzorowy?

Kto zna ducha nowoczesnych nauk, nie będzie miał

kłopotu z odpowiedzią. Wielkość nauk przyrodniczych polega

na tym, że nie poprzestają na naocznej empirii, wszelki

bowiem opis przyrody ma być dla nich jedynie wstępnym

krokiem do ścisłego, a ostatecznie fizykalno-chemicznego

wyjaśnienia. Powiada się: nauki „tylko opisujące" wiążą nas ze

skończonością otaczającego nas świata. Ścisłe matematyczne

przyrodoznawstwo natomiast, dzięki swej metodzie,

obejmuje nieskończoności - wraz z tym, co w nich jest

rzeczywiste i realnie możliwe. To, co dane naocznie, jest

dlań jedynie subiektywnie zrelatywizowa-nym zjawiskiem i

chce ono w systematycznej aproksymacji badać

bezwarunkowo ogólne prawa i elementy ponadsu-

biektywnej („obiektywnej") przyrody. Wszelkie wstępnie

dane naocznie konkrety - obojętne, czy są to ludzie, czy

zwierzęta, czy też ciała niebieskie - chce wyjaśniać na

podstawie tego, co istnieje ostatecznie, a mianowicie indu-

kując z wszystkich faktycznie danych zjawisk przyszłe mo-

żliwości i prawdopodobieństwa w takim zakresie i z taką

dokładnością, jakie przekraczają wszelką związaną z nao-

cznością empirię. Następstwem konsekwentnego wy-

kształcenia nauk ścisłych w czasach nowożytnych była pra-

wdziwa rewolucja w technicznym opanowaniu przyrody.

Całkiem inna, niestety, (w myśl tego zrozumiałego już dla

nas ujęcia) jest sytuacja metodyczna w naukach huma-

nistycznych - i to z powodów należących do istoty rzeczy.

Ludzka duchowość ma przecież swą podstawę w ludzkiej

physis, wszelkie jednostkowe życie psychiczne ufundo-

wane jest na fizycznej cielesności - a zatem także każda

wspólnota ufundowana jest na fizycznych ciałach ludzi bę-

dących jej członkami. Gdyby więc w odniesieniu do feno-

menów humanistyki miało być możliwe rzeczywiście ścisłe

wyjaśnianie, a co za tym idzie, podobnie dalekosiężna

praktyka naukowa jak w sferze przyrody, to humaniści

musieliby zajmować się nie tylko duchem jako takim, ale

również cofać się do jego fizycznych podstaw i korzystać w

swych wyjaśnieniach z pośrednictwa ścisłej fizyki i chemii.

To jednak już w odniesieniu do pojedynczego człowieka, nie

mówiąc o wielkich wspólnotach historycznych, rozbija się (i

nie widać tu nadziei na żadną zmianę) o skomplikowany

charakter niezbędnych ścisłych badań psychofizycznych.

Gdyby świat był budowlą o dwóch, by tak rzec,

równouprawnionych sferach realności, przyrody i ducha, i

żadna z nich nie byłaby ani metodycznie, ani rzeczowo

uprzywilejowana, wówczas sytuacja byłaby zupełnie inna.

Ale jedynie przyrodę można traktować jako zamknięty

świat dla siebie, jedynie przyrodoznawstwo może z niezło-

mną konsekwencją abstrahować od wszystkiego, co du-

chowe i badać przyrodę tylko jako przyrodę. Taka konse-

kwentna abstrakcja, przeprowadzona vice versa po drugiej

stronie, nie prowadzi wcale humanisty, zainteresowanego

wyłącznie sprawami ducha, do zamkniętego w sobie, okre-

ślonego jedynie przez związki czysto duchowe „świata",

który mógłby być tematem czystej i uniwersalnej humani-

styki jako paraleli czystego przyrodoznawstwa. Ducho-

Edmund Husserl

Kryzys europejskiego człowieczeństwa...

wość animalna, duchowość ludzkich i zwierzęcych „dusz",

do której odsyła wszelka inna duchowość, ufundowana jest

w każdym przypadku przyczynowo w ciałach fizycznych.

Dlatego też jest zrozumiałe, że humanista, zainteresowany

wyłącznie sprawami ducha jako takimi, nie wychodzi poza

opisy, poza historię ducha, i pozostaje całkowicie związany z

naocznymi skończonościami. Widać to na każdym

przykładzie. Historyk np. nie może zajmować się antyczną

Grecją, nie uwzględniając jej geografii fizycznej, nie może

badać starogreckiej architektury, pomijając stronę fizyczną

budowli itd. Wydaje się to zupełnie jasne.

Ale czy cały manifestujący się w tym wywodzie sposób

myślenia nie opiera się na fatalnych przesądach i czy sam

przez swe oddziaływanie nie ponosi współodpowiedzialności

za chorobę Europy? Rzeczywiście, jestem o tym prze-

konany, a zarazem mam nadzieję wykazać, że tu również

leży istotne źródło owej pozornej oczywistości, z jaką

współczesny naukowiec przeczy możliwości zbudowania

podstaw ogólnej, samodzielnej i nie odwołującej się do

innych dziedzin nauki o duchu, i nawet nie próbuje wdawać

się na ten temat w dyskusję.

Ze względu na nasz problem Europy musimy zająć się

tymi sprawami nieco bliżej i obnażyć korzenie powyższej, na

pierwszy rzut oka tak jasnej argumentacji. Z pewnością

historyk, badacz kultury, badacz każdej sfery ducha, wśród

swych fenomenów znajduje również fizyczną przyrodę, w

naszym przykładzie przyrodę antycznej Grecji. Ale ta

przyroda nie jest przyrodą w sensie nauk przyrodniczych,

lecz tym, co starożytni Grecy uważali za przyrodę, tym, co

jako otaczający ich świat stanowiło ich naturalną rzeczy-

wistość. Mówiąc pełniej: historyczny świat otaczający Gre-

ków nie jest światem obiektywnym w naszym sensie, lecz

ich „przedstawieniem świata", tj. ogółem tego, co subiek-

tywnie dla nich istniało, wraz ze wszystkim, co uznawali za

rzeczywiste, łącznie z bogami, demonami itp.

„Świat otaczający" jest pojęciem należącym wyłącznie

do sfery duchowej. Fakt, że zawsze żyjemy w jakimś ota-

czającym nas świecie, do którego odnoszą się wszelkie

nasze troski i poczynania, jest faktem czysto duchowym.

Ten otaczający nas świat jest naszym tworem duchowym,

powstałym w naszym historycznym życiu. Jeżeli ktoś

przeto za temat swych badań bierze ducha jako takiego, to

nie ma tu żadnych powodów, które nakazywałyby mu

odwoływać się do wyjaśnień innych niż czysto duchowe. I

tak jest wszędzie, albowiem: niedorzecznością jest upa-

trywanie w przyrodzie czegoś z istoty swej obcego duchowi,

podobnie jak niedorzeczna jest wynikająca z tego chęć

podbudowania humanistyki przyrodoznawstwem w celu

jej rzekomego uściślenia.

Całkiem zapomina się również, że przyrodoznawstwo

(jak wszelka nauka w ogóle) jest nazwą pewnych osiągnięć

duchowych, mianowicie osiągnięć współpracujących ze

sobą przyrodników; jako takie należą one, na równi z

innymi wydarzemiami duchowymi, do kręgu tego, co należy

wyjaśnić humanistycznie. Czyż nie byłoby znów nie-

dorzecznością i błędnym kołem, gdyby ktoś chciał wyjaś-

niać przyrodniczo to historyczne wydarzenie noszące na-

zwę „przyrodoznawstwo", wyjaśniać odwołując się do

przyrodoznawstwa i jego praw przyrody, które same, jako

osiągnięcie duchowe, stanowią tu przecież problem?

Humaniści zaślepieni naturalizmem (zwalczanym

wprawdzie, ale tylko werbalnie) w ogóle zrezygnowali z

samego postawienia problemu czystej i uniwersalnej hu-

manistyki, nauki o istocie ducha jako takiego, nauki, która

śledziłaby bezwarunkowo ogólne prawa i elementy ducho-

wości, w celu uzyskania wyjaśnień naukowych w sensie

absolutnie definitywnym.

Dotychczasowe filozoficzne rozważania dotyczące du-

cha prowadzą nas do nastawienia, które pozwala prawi-

dłowo uchwycić nasz temat duchowej Europy jako pro-

Edmund Husserl

Kryzys europejskiego człowieczeństwa...

blem czysto humanistyczny i tak też go potraktować, a

więc przede wszystkim jako problem historii ducha. Jak

już powiedzieliśmy na wstępie, na tej drodze powinniśmy

dostrzec osobliwą, tylko naszej Europie jakby wrodzoną

teleologię, najściślej przy tym powiązaną z owym przeło-

mem czy też wtargnięciem filozofii i jej rozgałęzień - nauk -

w antycznej Grecji. Przeczuwamy już, że będzie tu szło o

rozjaśnienie najgłębszych źródeł fatalnego naturalizmu

albo też - co okaże się równoznaczne - nowożytnego du-

alizmu w interpretacji świata. Ostatecznie na tej właśnie

drodze powinien odsłonić się właściwy sens kryzysu euro-

pejskiego człowieczeństwa.

Nasze pytanie brzmi: jak można scharakteryzować du-

chową postać Europy? Nie idzie nam więc o Europę w

rozumieniu geograficznym, Europę na mapie - tak, jakby

terytorialny zakres mieszkających tu razem ludzi zakreślał

granice europejskiego człowieczeństwa. W sensie ducho-

wym do Europy należą oczywiście dominia angielskie,

Stany Zjednoczone itd., ale nie Eskimosi, Indianie z jar-

marcznych bud czy też Cyganie od wieków włóczący się

po całej Europie. Termin „Europa" obejmuje tutaj, rzecz

jasna, jedność duchowego życia, działania, tworzenia,

wraz ze wszystkimi celami, interesami, zabiegami i wysił-

kami oraz stworzonymi dla nich instytucjami i organizac-

jami. W tym wszystkim działają poszczególni ludzie stowa-

rzyszeni w różnoraki sposób i na różnych szczeblach w

rodzinach, plemionach, narodach, wszyscy wewnętrznie

powiązani duchowo i - jak powiedziałem - w jedności

jednej postaci duchowej. Osobom, związkom osób i wszy-

stkim ich dziełom kultury należy zatem przyznać wspólny,

łączący je wszystkie charakter.

„Duchowa postać Europy" - co to jest? [Należy] wykazać

filozoficzną ideę immanentnie zawartą w historii Europy

(duchowej Europy) albo - co jest tym samym - jej

immanentną teleologię, która z punktu widzenia całej lu-

dzkości uwidacznia się jako wyłonienie się i początek ro-

zwoju nowej epoki ludzkości, epoki takiej ludzkości, która

chce i potrafi żyć jedynie w swobodnym kształtowaniu

swego bytu (Daseins), swego historycznego życia w oparciu o

idee rozumu, o nieskończone zadania.

Każda postać duchowa z istoty swej osadzona jest w

uniwersalnej przestrzeni historycznej albo też w szczególnej

jedności czasu historycznego [określających ją] co do

następstwa i współistnienia; każda postać ma swe dzieje.

Jeżeli zatem podążymy za związkami historycznymi i wyj-

dziemy, co jest konieczne, od nas i od naszego narodu, to

historyczna ciągłość poprowadzi nas coraz dalej od naszego

narodu do sąsiednich, i tak od narodu do narodu, od epoki do

epoki. W starożytności wreszcie od Rzymian do Greków, do

Egipcjan, Persów itd., ale to oczywiście nie koniec.

Zagłębiamy się w prehistorię i musimy sięgnąć do ważnego

i obfitującego w cenne uwagi dzieła Menghina

Weltgeschichte der Steinzeit. Przy takim postępowaniu lud-

zkość jawi nam się jako jedno jedyne, duchowo tylko po-

wiązane życie ludzi i ludów. Pełno tu typów kulturowych i

antropologicznych, ale nie ma między nimi ostrych granic. Jest

jak morze, w którym ludzie i ludy tworzą przelotne i znów

znikające fale, raz bogatsze i bardziej skomplikowane, raz

znów bardziej prymitywne.

A przecież gdy rozważymy sprawę konsekwentnie i nie

będziemy ograniczać się do czysto zewnętrznych przeja-

wów, dostrzeżemy nowe, swoiste powiązania i różnice.

Narody europejskie, choć tak skłócone, łączy przecież pewne

szczególne pokrewieństwo wewnętrzne, które przenika je

wszystkie i wykracza poza różnice narodowe. Jest to jakby

braterstwo, które w tym kręgu daje nam świadomość

wspólnej ojczyzny. Wychodzi to natychmiast na jaw, gdy

wczuwamy się np. w dzieje Indii z ich wieloma narodami i

tworami kulturowymi. W tym kręgu znów zachodzi jedność

jakby rodzinnego pokrewieństwa, ale obcego nam.

T".

Kryzys europejskiego człowieczeństwa...

Edmund Husserl

Z drugiej strony ludzie indyjskiego obszaru kulturowego

doświadczają nas jako obcych, a tylko siebie nawzajem jako

wspótplemieńców. Lecz ta zrelatywizowana na wielu

poziomach istotowa różnica między swojskością a obcością,

podstawowa kategoria wszelkiej dziejowości, nie może

wystarczyć. Historyczna ludzkość nie zawsze da się jednolicie

usystematyzować wedle tej kategorii. Czujemy to właśnie, gdy

idzie o naszą Europę. Jest w niej coś wyjątkowego, co również

inne grupy ludzkości w nas wyczuwają, a co, niezależnie od

wszelkich względów utylitarnych, skłania je, przy niezłomnej

woli duchowego samozachowania, do ciągłej przecież

europeizacji, podczas gdy my, o ile dobrze siebie rozumiemy,

nigdy nie będziemy się np. india-nizować. Jak sądzę, czujemy (i

przy całej swej niejasności poczucie to jest prawomocne), że

naszemu europejskiemu człowieczeństwu wrodzona jest

pewna entelechia, która przenika wszelkie przemiany postaci

Europy i nadaje im sens rozwoju zmierzającego ku idealnej

postaci życia i bytu - jako wiecznemu biegunowi. Nie idzie tu o

którąś z owych znanych celowości, które nadają specyficzny

charakter fizycznemu królestwu istot organicznych, a więc o

coś w rodzaju biologicznego rozwoju od postaci zarodkowej,

poprzez liczne stadia, do dojrzałości, a następnie starości i

obumierania. Z istoty nie istnieje zoologia narodów. Narody

są jednościami duchowymi, brak im, a w szczególności brak

ponadnarodowej Europie, jakiejkolwiek już osiągniętej albo

osiągalnej postaci dojrzałej, jako postaci regularnie

powtarzalnej. Człowieczeństwo dusz nigdy nie było ani nigdy

nie będzie gotowe i nigdy nie może się powtórzyć. Duchowy

telos europejskiego człowieczeństwa, w którym zawarty jest

telos poszczególnych narodów i pojedynczych ludzi, leży w

nieskończoności, jest nieskończoną ideą, ku której, by tak

rzec, skrycie zmierza wszelkie duchowe stawanie się. Skoro

uświadomiony został w rozwoju jako telos, z konieczności

stał się też praktycznym celem woli,

i tak oto zapoczątkowane zostało nowe stadium rozwoju,

kierowane przez normy i idee normatywne.

To wszystko jednakże ma być nie spekulatywną inter-

pretacją naszych dziejów, lecz wyrazem żywego przeczucia

narastającego w wyzbytym wszelkich przesądów namyśle.

Przeczucie to daje nam do ręki intencjonalną nić przewo-

dnią, która pozwala dostrzec w dziejach europejskich

szczególnie ważne związki; prześledzenie tych związków

zmieni nasze przeczucie w pewność. Przeczucie jest emoc-

jonalnym drogowskazem wszelkich odkryć.

Przejdźmy do rzeczy. Duchowa Europa ma swe miejsce

urodzenia. Nie mam tu na myśli miejsca w sensie geogra-

ficznym, jako określonego kraju - jakkolwiek i to jest

faktem - lecz duchowe miejsce urodzenia w pewnym narodzie

lub w pojedynczych ludziach i grupach ludzi tego narodu.

Jest to oczywiście naród grecki w VII i VI wieku przed Chr.

W narodzie tym powstało nowego rodzaju

n a s t a w i e n i e jednostek do otaczającego świata. A w

konsekwencji wyłonił się również nowy rodzaj tworów

duchowych, szybko rozrastający się w zamkniętą postać

kulturową; Grecy nazwali ją filozofią. W poprawnym

przekładzie, zgodnym ze źródłowym sensem, nie znaczyło to

nic innego, j a k uniwersalna nauka, nauka o wszechświecie, o

wszech jedności wszelkiego bytu. Wkrótce zainteresowanie

wszechbytem, a tym samym pytanie o wszechogarniające

stawanie się i o byt w stawaniu zaczęło różnicować się co do

ogólnych form i dziedzin bytu, i tak oto filozofia, nauka

jedyna, rozgałęziła się w liczne nauki szczegółowe.

W wyłonieniu się filozofii mającej taki właśnie sens, a więc

sens, w którym współzawarte są wszystkie nauki, widzę -

jakkolwiek może to brzmieć paradoksalnie - pra-fenomen

duchowej Europy. Bliższe wyjaśnienia, choć z

konieczności zwięzłe, usuną niebawem pozór paradoksu.

Filozofia, nauka, to nazwa pewnej specjalnej klasy tworów

kultury. Historyczny ruch, którego formą stał się styl

Husserl Edmund - Kryzys Europejskiego Czlowieczenstwa a Filozofia.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: