3.Żydzi w Prusach Wschodnich.pdf

Żydzi w Prusach Wschodnich

Koniec XIII w. - pojawienie się Żydów na terenach Prus (wówczas Państwa Zakonnego)

1309 - ustawa Zygfryda von Feutchwagen, wielkiego mistrza, ograniczająca swobodę

poruszania się i handlu Żydów na terenie Państwa

XIV/XV w. - znacząca obecność Żydów w miastach i miasteczka Prus, wciąż jednak

obwarowana kosztownymi glejtami

XV w. - wiek cudów - pierwsze pogromy

1525 - sekularyzacja Prus; sam Albrecht Hohenzollern prezentuje antyżydowską

politykę, jednak w traktacie krakowskim usankcjonowany został handel obwoźny - staje

się on domeną Żydów

XVI, XVII w. - zmienne fale wrogości i względnej przychylności, dyktowanej interwencją

polskich królów

1701 - utworzenie Królestwa Pruskiego - pojawiają się kolejne edykty skierowane

przeciw Żydom

1738 - edykt Fryderyka Wilhelma I przeciw "żebrakom żydowskim"

Rządy Fryderyka II Hohenzollerna, zw. Wielkim

1763 - edykt przeciw "domokrążcom"

1750 - edykt zakazujący pobytu na terenie Królestwa "Żydom niezamożnym"

1773 - całkowity zakaz osiedlania się Żydów we wsiach

Szacunkowe dane wskazują liczebność Żydów w Prusach Królewskich pod koniec

panowania Fryderyka II na mniej niż 400 osób.

1772, 1793, 1795 - rozbiory - w trzech falach napłynęło do państwa pruskiego w sumie

ok. 130 000 Żydów z terenów Prus Zachodnich i Warmii

Czasy napoleońskie

1808 - Ordynacja Miejska - umożliwia przyjmowanie Żydów do prawa miejskiego

1812 - edykt Wilhelma III - całkowita wolność osiedlania się i wykonywania rzemiosła,

ograniczona tylko dla Żydów zdecydowanych przyjąć nazwiska niemieckobrzmiące i

posługiwać się w piśmie łaciną lub niemieckim.

Wskutek tych ustaw radykalnie wzrosła liczka i procentowy udział ludności żydowskiej w

społecznościach Warmii i Mazur (1808 - w Prusach Wschodnich 808 Żydów, w połowie

XIX wieku już ponad 10 000); gwałtowny napływ ludności spowodował zamieszki i

sprzeciw mieszczan ze względu na "konkurencję"; stopniowo ujmowano przywileje

zagwarantowane w ww. edykcie.

1847 - ustawa Fryderyka Wilhelma IV o położeniu Żydów: starozakonni otrzymali takie

prawa jak inni (wyjątkiem było niedopuszczenie do urzędów związanych ze

sprawowaniem władzy wykonawczej, sądowniczej i policyjnej), mogli uczęszczać do

szkół i na uniwersytety, niedopuszczani byli jednak do wyższych godności; większość

ograniczeń w kolejnych latach została zniesiona.

Stosunkowo dobra sytuacja powodowała dużą emancypację, wtapianie się w otoczenie,

posyłanie dzieci do chrześcijańskich szkół, przyjęcie języka tutejszego (na Mazurach

niemieckiego, na Warmii polskiego), konwersji - zwłaszcza na Mazurach wielu stawało

się ewangelikami, przyjmowanie katolicyzmu nie było tak powszechne. Żydzi zajmowali

takie same stanowiska i parali się tymi samymi zawodami, jak ich chrześcijańscy

współmieszkańcy, wykazując jednak wyraźnie wyższy szacunek do wykształcenia i

proporcjonalnie większy "udział" w życiu naukowym, literackim i wydawniczym.

Żydowska drukarnia w Ełku wypuściła wiele książek polskich, przemycanych do

Kongresówki; Stowarzyszenie Edukacyjne Mekizei Nirdaim wydało kilkanaście

podręczników.

W czasie Powstania Styczniowego dostrzegalne były pro-polskie sympatie wśród Żydów.

Żydzi nawoływali do głosowania na polskich, nie niemieckich kandydatów, byli często

nauczycielami w domach polskich, brali udział w powstańczych walkach i organizowali

przemyt broni (jeden z nich, Fryderyk Wilhellm Johannson trafił za to do więzienia i

sądzony był wraz z polskim działaczem, Wojciechem Kętrzyńskim)

Wiek XX

Pruscy Żydzi czuli się w pełni obywatelami, zgodnie z ideową deklaracją "My nie

jesteśmy niemieccy Żydzi, lecz niemieccy obywatele judajskiej wiary". Brali czynny udział

w działaniach wojennych, a straty w ludności sięgnęły wśród Żydów kilkunastu procent.

Niestety, nacjonalizm w Niemczech nie został tymi deklaracjami powstrzymany.

Zamieszki zainicjowane w Republice Weimarskiej sięgnęły także Prus Wschodnich.

W latach 20 i 30 nastąpiła całkowita zagłada społeczności - początkowo za przyczyną

działań bojówek, po objęciu władzy przez faszystów były to zinstytucjonalizowane

działania aparatu państwowego. Ostatnia wielka egzekucja miała miejsce w końcu 1944

roku, kiedy to zamordowano ponad 10 000 więźniów obozu Stutthof spędzonych nad

morze.

Ślady

Z kilkuset synagog zawieruchy pierwszej połowy XX wieku, a zwłaszcza okresu II wojny

światowej, przetrwało zaledwie kilkanaście, wszystkie murowane; największą z nich jest

neoklasycystyczny budynek w Kętrzynie, pochodzący sprzed 1853 roku.

Z 34 cmentarzy żydowskich na terenach Prus wschodnich wcielonych do Polski

uchwytna w terenie jest mniej niż połowa, a i to w większości jako pojedyncze macewy.

Istnieje też duża, nieokreślona do dziś, liczba pochówków żydowskich na niemieckich

cmentarzach pierwszowojennych.

Dagmara Mańka

Na podstawie: Artur K.F. Wołosz Żydzi w miastach Prus Wschodnich. Obecność

zapomniana czy zatarta? [w:] Obcy wśród obcych - swojacy wśród swoich. Materiały z

konferencji w Węgorzewie, 16 XI 2003. Studia Angerburgica t.7, 2002, s. 99-121

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: