30.Żydzi i komunizm-Wchodząc w ideologię komunistyczną.pdf

Wchodząc w ideologię komunistyczną

Jidełe: Kiedy pierwszy raz zetknął się pan z komunizmem?

Pan Jerzy: Pierwszy raz zetknąłem się z komunizmem w 1939 roku. Moja rodzina

mieszkała w Mostach koło Żółkwi. W naszym miasteczku byliśmy jedną z najbogatszych

rodzin. Od trzech tygodni trwała wojna, kiedy Niemcy wycofali się i Związek Radziecki

zajął Zachodnią Ukrainę. Byłem wtedy w cegielni, którą dzierżawił wówczas mój ojciec.

Na początku przyjechało na koniach paru takich "chłopczyków", młodo wyglądających

żołnierzy Armii Czerwonej. To było moje pierwsze zetknięcie z nimi. Później przez dwa

lata mielimy władzę radziecką.

Jaka była reakcja pana rodziny i innych Żydów w Mostach na wkroczenie Armii

Czerwonej?

To oczywiście zależy czyja reakcja. Było sporo lewicowców, bundowców, trochę

proletariuszy, którzy bardzo oczekiwali tej chwili. Zdarzało się, że zadowoleni z tego byli

również syjoniści. Miałem kuzyna, który przyjechał do nas przed wojną, kiedy miałem

jakieś 13 lat. On był zadeklarowanym syjonistą. Przez jaki czas pracował w tartaku

mojego ojca. Pamiętam, jak kiedyś powiedział mi, że "gdy przyjdą Ruscy to my się za to

wszystko zabierzemy". Myślał oczywiście o tartaku i jego włacicielu.

Pierwsze dni po wkroczeniu Armii Czerwonej były ciężkie. Nam na początku zabrano

wszystkie materiały budowlane: belki, deski, cegły. Dostawaliśmy za to od oficerów

jakieś świstki papieru potwierdzaj+/-ce, że wzięli te rzeczy. Potem mój ojciec kazał mi z

tym iść do GORKOMU, czy czego tam, z tym świstkiem. Tam zaczęli się ze mnie śmiać,

bo to była przecież straszna głupota. To było nasze pierwsze zetknięcie.

Ludzie często się z tego wszystkiego podśmiewali, bo w Rosji było wówczas bardzo źle i

żony oficerów, czy nawet sami żołnierze, przyszli zupełnie z innego świata. Byli inaczej

ubrani, nie pasowali do tej kultury.

Jaka była sytuacja Żydów w miasteczku po tak wielkich zmianach?

Była względnie normalna. Żydzi poczuli się równouprawnionymi członkami społeczności

Mostów. Wielu młodych chłopców poszło do władz radzieckich, byli tam bardzo aktywni.

Brali teraz czynny udział w życiu społecznym, czego dotychczas nie mogli robić. My

patrzyliśmy na to inaczej. W ówczesnej nomenklaturze byliśmy "burżuazyjną rodziną" i

baliśmy się, że wywiozą nas na Sybir. Bez przerwy byliśmy straszeni, więc musieliśmy

się stale okupywać. Stale nosiliśmy "padarki" dla majora Gusiewa, szefa lokalnego

NKWD, i w ten sposób udało się nam przetrwać ten pierwszy okres. Bardzo często

dowiadywaliśmy się o nocnych łapankach i wtedy nie spaliśmy w domu, ukrywalśimy się.

W tym czasie wywożono wielu Polaków, Ukraińców, ale również Żydów, uciekinierów z

zachodu, Czech. Rosjanie mówili, że to są elementy wrogie i z jakiegoś powodu bali się,

że będą przeszkadzać na granicy. Myśleli, że mogą być wśród nich również szpiedzy

niemieccy. Dlatego też wywozili na Sybir masowo ludzi z bardzo różnych środowisk.

My, żeby nie mieć już tego stresu, wyjechaliśmy do Żółkwi - większego miasteczka, z

którego pochodziła moja matka. Tam ojciec został stróżem nocnym w szkole, bo

wprawdzie mieliśmy z czego żyć, ale wówczas każdy musiał pracować. Słyszeliśmy, że

"kto nie pracuje ten nie je", więc ojciec musiał pójć do pracy. Podkreślam to, żeby

pokazać, jak człowiek myślący, przedsiębiorca, który zawsze pracował głową, w nowym

systemie dostawał pracę, w której jedynym zajęciem było siedzenie nocą w szkole.

Ja z początku rozumiałem niesprawiedliwość, jakiej doświadczyła nasza rodzina. Miałem

czternaście lat, byłem wychowany w zamożnej rodzinie i nagle pozbawiono nas

wszystkiego. Miałem też jednak marzenia. Bardzo chciałem grać w orkiestrze dętej,

jednak w Polsce, jako chłopiec żydowski, nie mogłem być przyjęty do zespołu. Przedtem

moja żydowskość była poważną barierą, a w ZSRR narodowość nie wydawała się żadną

przeszkodą w rozwoju. Liczyło się tylko pochodzenie klasowe, a ja byłem już dzieckiem

proletariusza - stróża nocnego. Teraz, w Żółkwi, przyjęto mnie do zespołu muzycznego,

mogłem grać na trąbce. Stopniowo wciągałem się do kółek teatralnych i różnych innych.

W gimnazjum to, że jestem Żydem, nie było już żadnym problemem. Zacząłem powoli

wchodzić w ideologię radziecką, ideologię komunistyczną.

Dlaczego? Widział pan przecież, co stało się z pańskim ojcem, rodziną.

Pamiętaj, że wiedzieliśmy, że tam, za granicą, są Niemcy i to był nasz jedyny ratunek.

Związek Radziecki był jedynym ratunkiem, który dał nam te dwa lata życia. Kiedy

zaproponowano mi, żebym wstąpił do Komsomołu, oczywiście zgodziłem się. Nawet nie

wiem, czy powiedziałem to moim rodzicom. Pewnie nie opowiadałem im o tym. Przecież

w domu, w czasie wojny fińsko-radzieckiej, kibicowało się Finlandii. Już jako dziecko

cieszyłem się, że ten "kolos na glinianych nogach" dostaje w skórę od Finów. Nie

potrafiłem jednak zdać sobie sprawy, w czyim interesie oni walczą. Trzeba jednak

powiedzieć, że to właśnie wtedy zacząłem być wierzącym komunistą. Już jako dziecko

byłem więc zmuszony do podwójnego życia. W domu byłem kim innym niż w gimnazjum

czy w Komsomole.

Czyli poczuliście wówczas równość, która kierowała was w stronę komunizmu...

Dla mnie to, że każdy w dowodzie osobistym miał napisaną narodowość, świadczyło, że

ten system był od pierwszej chwili nacjonalistyczny. Wówczas jednak tak nie myślałem.

Potem, po wojnie, kiedy byłem na studiach w Leningradzie, czułem już ten narastający

antysemityzm. Były to czasy, kiedy zaczęły wychodzić rzeczy takie, jak sprawa lekarzy i

na każdym kroku widać było, że polityka jest antysemicka. I to w taki perfidny sposób, bo

przecież był to okres, kiedy ZSRR, jako pierwsze państwo, uznało Izrael. Wtedy właśnie

wybuchła sprawa lekarzy. I wtedy już nie trzeba było niczego maskować, antysemityzm

był wszechpotężny. Przeszedł on póżniej również na kraje demokracji ludowej. Procesy

Slansky'ego w Czechosłowacji czy Komara w Polsce, to była przecież nagonka

sterowana z Moskwy. Trudno jest mi więc odpowiedzieć na pytanie, czy Żydzi co zyskali,

jakąś równość. Już sam fakt, że zmuszano Żydów do wyjazdu do Birobidżanu, był

straszny.

Przecież do Birobidżanu jechało mnóstwo dobrowolnych osadników. Powstawał

drugi, "komunistyczny Izrael", do którego przyjeżdżali ludzie nawet z USA czy

Palestyny...

Żydów z ZSRR głównie zmuszano. Oczywiście przyjeżdżali ludzie z Ameryki i innych

państw. To była straszna ślepota ówczesnych komunistów spoza ZSRR. Wielu

komunistów zachodnich jechało do Związku Radzieckiego tylko po to, żeby później

zginąć z rąk stalinowców. Mimo że burżuazyjne gazety zachodnie pisały o tym

wszystkim, nikt nie wierzył. Oni wciąż jechali do ZSRR, żeby skrócono ich o głowę. I jeśli

mam mieć pretensję o co do ówczesnych polskich komunistów, to właśnie o to, że wielu

z tych, którzy stracili na wschodzie mężów, ojców, rodziny, wracało do Polski z myślą, że

stworzą coś lepszego. Powodem mogły być uszczelnione już granice, które

uniemożliwiały wyjazd. Z drugiej strony prości Żydzi, którzy przeżyli Sybir, natychmiast

uciekali na Zachód.

Ja wróciłem po wojnie, bo chciałem się dowiedzieć, co z moimi rodzicami. Może jeszcze

miałbym okazję uciekać stamtąd, ale tego nie zrobiłem, bo wierzyłem. Wierzyłem w tą

piękną Polskę Ludową.

I co pan robił zaraz po wojnie?

Jak tylko wróciłem z Niemiec, od razu poszedłem do wojska, do szkoły oficerskiej. To

państwo było naszą nadzieją, kolejną nadzieją na to, że będziemy równouprawnieni. W

Polsce Ludowej Żyd mógł być oficerem, to było możliwe. My wciąż pamiętaliśmy

przedwojenną Polskę, w której o szkole oficerskiej Żydzi nie mogli nawet marzyć.

Staliśmy się równi, jak wszyscy inni. Jednak to wszystko trwało do czasu. Mówią: "Jak

bida to na Żyda", a ta gospodarka to przecież była żadna gospodarka, to była

gospodarka nie z tego świata.

Czy wy też nie wierzyliście w reformy Minca, to nie miało żadnych szans?

Te reformy mogły coś dać. W pierwszych latach Polska zaczęła się całkiem ładnie

rozwijać. Związek Radziecki jednak dyktował wszystko, również drogę rozwoju

gospodarki. Pewnie gdyby nasze władze nie były marionetkami w rękach Moskwy,

wszystko mogłoby się jakoś rozwijać. Wówczas jednak wyboru nie było. Musiałeś wejść

w tryby tego systemu. Albo wchodziłeś, albo szedłeś do więzienia czy w najlepszym

razie byłeś zdegradowany. Twoje dzieci nie mogły się wówczas uczyć, iść na studia. A

Żydzi zawsze przykładali wielką wagę do kształcenia dzieci. I do dzisiaj tak jest.

Największy kapitał jaki może być, to studia dla dzieci. Nie było więc wyboru, trzeba było

tworzyć nowe społeczeństwo.

Czyli dla pańskiego pokolenia komunizm był najpierw ostatnią deską ratunku

przed faszyzmem, a później smutną koniecznocią. To znaczy, że nie był to dla was

alternatywny, sprawiedliwy model społeczeństwa?

To była ostatnia i jedyna deska ratunku przed faszyzmem. Potem - jedyna alternatywa

jaka nam pozostała. Byliśmy tam, to był nasz język i nie było możliwości ucieczki za

granicę. A już na pewno nie było możliwości uciekania z rodziną. Ja miałem taką okazję.

Byłem raz w Berlinie Wschodnim, kiedy nie było jeszcze muru i niechcący przeszedłem

przez granicę. Zobaczyłem znaki, że tu jest amerykańska strefa, byłem po stronie

amerykańskiej. I co zrobiłem? Oczywiście wróciłem. Tego systemu ja na pewno nie

wybierałem. To nie był system socjalistyczny, to był system terroru, gdzie człowiek był

absolutnie uzależniony od władzy, często od bardzo małych ludzi. Człowiek lewicuje

tylko dlatego, że chciałby słabszym pomagać. Ja teraz jestem przekonany, że

socjaldemokracja na zachodzie dała robotnikom dużo więcej niż kapitalistom. I choć

kiedyś myślałem inaczej, to teraz uważam, że gdyby komunizm był gdzie indziej, na

zachodzie, we Włoszech, byłoby tam tak samo jak w Polsce.

Czy nie uważa pan, że popularność komunizmu wśród Żydów była tak duża

dlatego, że komunizm oferował Żydom sposób myślenia podobny do ich tradycji?

Myślenie dialektyczne zawsze przecież było bardzo ważne w judaizmie.

Nie sądzę. To raczej inny problem, o którym już mówiliśmy. Polscy Żydzi przez długi

czas nie byli do niczego dopuszczeni. W XIX wieku, gdy zaczęli się emancypować, to

szybko część z nich stała się "zagrożeniem". Okazali się zdolniejsi od innych. Od tego

czasu trzeba było ustawami ograniczać ich obecność na uniwersytetach, w urzędach.

Komunizm zaś gwarantował równość wszystkich narodów. To raczej dlatego tak wielu

Żydów wybrało tę ideę.

Jak wyglądało pana otoczenie po wojnie? Czy wielu spośród Żydów-komunistów

faktycznie wierzyło w budowę lepszej przyszłości w Polsce i wiązało te nadzieje ze

stalinizmem? A jak dużo było cyników, karierowiczów, którzy komunizm traktowali

tylko jako drogę do realizacji własnych, partykularnych celów? Którzy stanowili

większość?

To jest bardzo trudne pytanie. Było wielu takich, którzy wierzyli, że ta Polska Ludowa jest

czymś, co daje nam równe prawa. Nie nam - Żydom, ale nam - obywatelom polskim.

Czuliśmy się już normalnymi obywatelami Polski Ludowej. Co to znaczy cynik? Taki,

który dawał wówczas łapówkę, kiedy widział, że to pomagało? Takich było wielu, ale

niezależnie od narodowości; byli i Żydzi, i Polacy. To był system, do którego trzeba się

było dostosować. Oczywiście Polacy często zarzucali nam tworzenie sitwy, mówili, że

"Żyd Żyda zawsze wspomaga". Jednak ja sam znałem wielu ludzi na wysokich

stanowiskach, którzy gdy potrzebowali kogo do pracy, specjalnie wybierali nie-Żydów,

tylko po to żeby nie być posądzonymi. Od nas żądano, żebyśmy nosili nazwiska polskie.

Żądano?

Pewnie, że żądano. Żądano, żebyśmy nosili nazwiska polskie. A oprócz tego ja się o

wiele lepiej czułem pod swoim polskim nazwiskiem niż pod starym nazwiskiem Szteger.

Gdybym ja się nazywał Szteger, to ja bym w żadnej dziedzinie nie zaszedł daleko. Nie

miałbym żadnych szans. A dlaczego ja się starałem, żeby w moim otoczeniu nikt nie

wiedział, że jestem Żydem? I moi koledzy nie wiedzieli, że jestem Żydem. Czy wasze

nazwisko Bilewicz jest waszym rodzinnym nazwiskiem?

Mój dziadek zmienił je przed wojną, żeby dostać pracę jako prawnik. Babcia

wróciła jednak po wojnie do swojego żydowskiego nazwiska i nie przeszkadzało jej

ono w karierze.

Ja zostałem przy nazwisku z moich fałszywych dokumentów. Jeszcze w więzieniu

obiecałem mojej matce, że będę żył jak człowiek, pójdę na studia, będę się uczył. Tak jak

ona chciała. Nawet moi najbliżsi współpracownicy nie wiedzieli, że jestem Żydem. Nikt mi

więc nie zarzuci, że dostawałem pracę, awansowałem dlatego, że jestem Żydem. Kto mi

zarzuci, że ja chciałem zrobić maturę, chciałem studiować? W Polsce Ludowej "sitwa

żydowska" nie istniała. Przecież nawet tu, na zachodzie, ktoś, kto ma władzę, otacza się

swoimi znajomymi, kolegami ze studiów. I to jest w równym stopniu "sitwa". Tak jest już

świat zbudowany.

A jak Polacy się do was odnosili po tym, co przeżyliście?

To był temat tabu. Przecież były Kielce... Sprawa żydowska była pomijana. Nikomu nie

mówiliśmy, że przeżyliśmy gehennę, że nam wymordowano całe rodziny. W Polsce,

gdzie tyle milionów zginęło, nikt się tym nie przejmował. Zarzucano Żydom, że wrócili ze

wschodu i zabierają się do rządzenia. Mówiło się, że naród polski był tak samo

prześladowany, a Oświęcim był w pierwszym rzędzie miejscem martyrologii polskiej, a

nie żydowskiej.

Czy Żydzi, którzy wracali ze wschodu do swoich miasteczek i okazywało się, że

tam nie mają już czego szukać, uciekali do miast i tam wiązali się z komunizmem,

który dawał im szansę życia, pracy i bezpieczeństwa?

Nie mówmy, że się wiązali z komunizmem. Oni po prostu chcieli pracować. Chcieli z

czegoś żyć. W moim miasteczku kobieta ukrywana przez Ukraińca, która po wojnie

wyszła za niego za mąż, została zabita wraz z mężem i dzieckiem. Zabili ją okoliczni

chłopi. W naszych miasteczkach, szczególnie na kresach, nie czulimy się bezpiecznie.

Oficjalnie o Holokauście się nie mówiło. Nikogo to nie obchodziło, a niektóre państwa, jak

np. Szwajcaria, korzystały z tego.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: