Zeidler Włodzisław - Wprowadzenie do metodologii badań psychologicznych - zagadnienia wybrane.pdf - Metodologia - WiatremCzesana

Prof. WSFiZ Dr habil. Włodzisław Zeidler

Wprowadzenie do metodologii bada ń psychologicznych -

zagadnienia wybrane 1

1. Spór o zale Ŝ no ść i priorytet przedmiotu lub metody?

Traktując metodologię jako dyscyplinę deskryptywną, zauwaŜymy bardzo szybko,

Ŝe twórcy psychologii stosunkowo często zmieniali sposób jej uprawiania, przez co przy-

spieszali proces osiągania przez nią dojrzałości oraz spełniania kryteriów naukowości.

Nawet, jeŜeli tutaj, pierwszoplanowo interesują nas aspekty metodologiczne, celowym

będzie, zwrócenie uwagi takŜe na przedmiot psychologii. Jest to konieczne, aby móc jasno

dostrzec swoisty, dialektyczny związek przedmiotu i metody. Wystarczy wymienić trzy

najbardziej znane sposoby jego artykulacji: duszę, świadomość i zachowanie, aby juŜ do-

strzec występowanie koniecznej zaleŜności pomiędzy przedmiotem oraz metodą jego ba-

dania i poznawania. Rezygnując z dokładnego śledzenia tendencji rozwojowych i histo-

rycznych zaleŜności, rozpatrzymy tutaj jeden przykład dotyczący „metody” w przypadku

pojmowania psychologii, jako nauki o duszy.

Christian Wolf 2 , działając w duchu Oświecenia, starał się oddzielić w naukach to,

co racjonalne, od tego, co empiryczne. Tę ogólną regułę, mającą zastosowanie w odnie-

sieniu do wszystkich, takŜe juŜ bardziej zaawansowanych nauk, odniósł takŜe do ówcze-

snej psychologii, której przedmiotem zainteresowania była dusza. Wolf dostrzegł, Ŝe juŜ

na przełomie XVII i XVIII wieku istniała pewna ilość danych, opartych na empirycznych

obserwacjach, które dotyczyły funkcjonowania duszy. Doszedł do wniosku, Ŝe nie negu-

jąc tego, co opierając się na lepiej lub gorzej kontrolowanych dedukcjach, dotychczas na

temat duszy powiedziano, warto jest wzbogacić naszą wiedzę o niej, opierając się na da-

nych doświadczenia. W efekcie powstały dwa jego dzieła, na temat psychologii, które

przygotowywały grunt dla powstania przyszłej psychologii naukowej. Pierwsze z nich, z

roku 1732, nosiło tytuł: Psychologia empirica methodo scientifica, pertractata qua ea,

1 Niniejszy tekst stanowi wstępny zarys obszerniejszego opracowania i jest własnością Autora. Zostaje udostęp-

niony bez pozwolenia na kopiowanie w jakiejkolwiek postaci.

2 Ur. 1679 we Wrocławiu, zm. 1754 w Halle. Był profesorem filozofii w Halle, po skazaniu go – ze względów

religijnych – w roku 1723 na banicję z Prus, był przez 17 lat profesorem filozofii w Uniwersytecie w Marburgu

(Hesja). Do Halle wrócił w roku 1740, po wstąpieniu na tron Fryderyka II. Jest uwaŜany za jednego z najwaŜ-

niejszych systematyków nauki.

quae de Anima humana indubia experientiae fide constant, continentur…. Drugie ukazało

się w roku 1734 i nosiło tytuł: Psychologia rationalis methodo scientifico pertracta-

ta,…. per essentiam et naturam animae explicantur… Friedrich August Carus 3 nader

wnikliwie rozwaŜa twierdzenia Ch. Wolfa 4 oraz ich konsekwencje. M.inn. (Carus 1990, s.

548) powiada, Ŝe psychologia empiryczna, dostarcza psychologii racjonalnej pewnych

podstaw i jest swoistym narzędziem, które pozwala sprawdzać i potwierdzać to wszystko,

co uprzednio zostało o duszy ludzkiej powiedziane w sposób aprioryczny. Dedukcja jest

zatem wspierana i kontrolowana przez indukcję. To, co twierdzimy w sposób aprioryczny,

kieruje naszą uwagę ku temu, co naleŜy obserwować. Teoria i doświadczenie wspierają

się wzajemnie. Psychologia racjonalna powiada, co jest moŜliwe, psychologia empiryczna

pokazuje, co się rzeczywiście zdarzyło. Jest to moŜliwe dzięki temu, Ŝe dusza posiada

świadomość: zarówno siebie, jak równieŜ otoczenia. Carus (1990, s.552), uwaŜa, Ŝe sfor-

mułowania te, będąc wynikiem zastosowania nowej metody, jakby „powołały” do Ŝycia

nowy przedmiot zainteresowania psychologii: ś wiadomo ść . Czy moŜna zatem powie-

dzieć, Ŝe nowa metoda, stworzyła nowy przedmiot? Z całą pewnością prace Chr. Wolfa

pokazały moŜliwość znacznie szerszego zastosowania psychologii, takŜe poza filozofią,

niŜ dotychczas sądzono.

R. Stachowski (2000, s. 97), dyskutując nad moŜliwością zastosowania matematy-

ki na terenie psychologii, przypomniał znany i kontrowersyjny pogląd I. Kanta (1724 –

1804), wyraŜony w jego pracy z roku 1786: Metaphysische Anfangsgründe der Naturwis-

senschaft. Kant wychodząc od faktu, Ŝe fenomeny psychiczne , poza czasowością, nie po-

siadają Ŝadnych innych dymensji, był zdania, Ŝe na terenie psychologii nie moŜe być sto-

sowana matematyka. A tym samym psychologia nigdy nie będzie mogła osiągnąć pozio-

mu właściwej nauki, czyli takiej, która moŜe cokolwiek wyjaśnić. JeŜeli przyjąć, Ŝe Kant

pojmował w tym kontekście matematykę jako rodzaj szeroko rozumianej metody, to trze-

ba dojść do wniosku, Ŝe „brak”, albo niemoŜność zastosowania metody spowodował „uni-

cestwienie” przedmiotu, albo całej nauki.

Pogląd I. Kanta, dotyczący psychologii, zanegował niebawem J. F. Herbart

(1776 – 1841) 5 . W roku 1824 została opublikowana jego wielka, dwutomowa praca doty-

Fr. A. CARUS (1770 - 1807); Geschichte der Psychologie. Leipzig 1808; Reprint 1990, Deutscher Verlag der

Wissenschaften, Berlin. F.A. Carus jest jednym z pierwszych historyków psychologii.

W nieco innym kontekście, eksplikując znaczenie terminu empiryczna, R. Stachowski (2000,s. 108 – 109)

przypomina takŜe to rozróŜnienie Chr. Wolfa.

Johann Friedrich Herbart był następcą Kanta na Katedrze Filozofii w Królewcu (w latach 1808 – 1833). Zaj-

mował się filozofią, psychologią i pedagogiką. Jego zainteresowanie pedagogiką pozostawało pod niewątpliwym

wpływem Pestalozziego, który w swoich pracach zwracał uwagę na znaczenie psychologii dla postępu pedago-

cząca psychologii: Psychologie als Wissenschaft, neu gegründet auf Erfahrung, Metaphsik

und Mathematik 6 . M. Heesch (1999, s. 67nn) 7 uwaŜa, Ŝe punkt wyjścia dla herbartowskiej

psychologii stanowiła negacja poglądów I. Kanta na temat kategorii przestrzeni i czasu.

Poprzez kilka ogniw pośrednich, doszedł Herbart do wniosku, Ŝe dusza i świadomość są

tworami prostymi, a o zróŜnicowaniu ich strony zjawiskowej decydują procesy wywoły-

wane działaniem określonych sił, które działają w duszy. RóŜnorodność stanów świado-

mości jest spowodowana swoistą mechaniką wyobraŜeń (Vorstellungen). Występujące

pomiędzy nimi stosunki opisać naleŜy jako nacisk i jego odwzajemnienie, te zaś moŜna z

kolei opisać w postaci odpowiednich równań. Interakcje i kombinacje wyobraŜeń prowa-

dzą w konsekwencji do powstania wszystkich innych procesów i zjawisk psychicznych.

TakŜe wola stanowi swoisty produkt owej mechaniki wyobraŜeń. Poprzez wzajemne naci-

ski przemieniają się wyobraŜenia w dąŜenia takie, jak Ŝycie, poŜądanie, aktywność. JeŜeli

jedno z wyobraŜeń –w wyniku określonych nacisków - zostanie zepchnięte poniŜej progu

świadomości i znajdzie się w obszarze podświadomości, powstaje wówczas tendencja

(dąŜenie) do ponownego przekroczenia owego progu: to ona jest właśnie tym, co nazy-

wamy wolą. Owe naciski i dąŜenia próbował Herbart opisać przy pomocy odpowiednich,

skomplikowanych równań matematycznych. Jego próba matematyzacji psychologii nie

spotkała się z większym zainteresowaniem, ale nie była ostatnią. Zredukowanie wszyst-

kich struktur psychicznych do prostych wyobraŜeń było swoistym zabiegiem metodolo-

gicznym. Polegał on na zredukowaniu przedmiotu psychologii, do zjawisk tak prostych,

Ŝe nie było juŜ trzeba brać pod uwagę ich cech jakościowych. Swoje pomysły sformuło-

wał Herbart w sposób nader ogólny oraz abstrakcyjny, co spowodowało to, Ŝe trudno je

było przenieść na teren doświadczalnej rzeczywistości.

Kontynuatorem filozofii, pedagogiki i psychologii J.F. Herbarta był Moritz Wil-

helm Drobisch (1802 – 1896) 8 . Obok matematyki i filozofii, stanowiła psychologia trzeci

przedmiot jego naukowych zainteresowań. Drobisch nie opracował Ŝadnej wielkiej kon-

cepcji filozoficznej, która byłaby porównywalna chociaŜby ze stworzoną przez Herbarta.

Wpływ Drobischa na środowisko uniwersyteckie w Lipsku były jednak bardzo duŜy. Był

giki, szczególnie tej, która zajmuje się młodzieŜą społecznie zaniedbaną i trudną. Sam Pestalozzi opiekował się

dziećmi, które były ofiarami Wielkiej Rewolucji Francuskiej (utrata rodziców lub wypędzenie).

M.W. Drobisch był w latach 1826 – 1868 profesorem zwyczajnym w zakresie matematyki, a od roku 1942

takŜe profesorem filozofii, na Uniwersytecie w Lipsku. W latach 1840/41 był rektorem tegoŜ Uniwersytetu, a

takŜe kilkakrotnie dziekanem. W roku 1868 zrezygnował z profesury w zakresie matematyki, aby poświęcić się

wyłącznie filozofii. Po kilku latach utworzono w Lipsku drugą katedrę filozofii, którą otrzymał Wilhelm Wundt.

On takŜe w imieniu władz Uniwersytetu - wygłosił mowę poŜegnalną na pogrzebie Drobisch w roku 1896.

Por.: R. Stachowski 2000, 99 – 100.

7 M. Heesch (1999), Johann Friedrich Herbart zur Einführung. Junius Verlag, Hamburg.

umysłem wielostronnym i bardzo precyzyjnym. Poprzez wieloletnią działalność dydak-

tyczną oraz inspirowanie rozmaitych inicjatyw naukowo-organizacyjnych (np. powołanie

do Ŝycia Królewsko-Saskiej Akademii Nauk) zapewnił sobie szacunek i powaŜanie oby-

wateli Lipska (w roku 1876 został jego honorowym obywatelem). Drobisch napisał takŜe

kilka prac, które dotyczyły psychologii. W tym miejscu na szczególną uwagę zasługuje

praca

Moritz Wilhelm Drobisch (1802 – 1896)

opublikowana w roku 1850: Erste Grundlehren der Mathematischen Psychologii 9 . KsiąŜ-

ka ta była napisana w oparciu o reguły sformułowane juŜ przez Herbarta i „przesycona”

aparatem matematycznym. Jego twórczość naukowa uległa dość szybko zapomnieniu.

Ale to właśnie on, był tym autorytetem, z którym musiał liczyć się W. Wundt podejmując

w Lipsku swoją działalność jako psycholog.

W odniesieniu do cytowanej pracy Drobischa, powiedzieć naleŜy, Ŝe w niej, jesz-

cze wyraźniej niŜ u Herbarta, przedmiot badań został „dopasowany” do istniejącego na-

rzędzia (bo do takiej roli została tutaj sprowadzona matematyka). Nie wolno wątpić w to,

Ŝe W. Wundt zdawał sobie z tej sytuacji sprawę na tyle jasno, aby zachować stosowną

ostroŜność. Pierwsze kontakty z matematyką przeŜył Wundt juŜ wtedy, gdy był asysten-

tem Hermanna Helmholtza. Zorientował się, Ŝe istnieje wiele róŜnych moŜliwości jej za-

stosowania w naukach przyrodniczych, np. do zapisywania praw fizycznych, czy do ana-

lizy zjawisk fizycznych (np. róŜne formy ruchu), ale takŜe do rejestrowania i analizowania

wyników eksperymentów fizjologicznych. Mniej więcej w tym samym czasie zapoznał się

teŜ z pracami Herbarta i Drobischa. To były inne sposoby zastosowania matematyki. Jak

podaje G. Lamberti (1995, s. 83) 10 powołanie W.Wundta na Katedrę w Lipsku było po-

dyktowane tym, Ŝe miał on stanowić przeciwwagę dla Drobisch, redukującego całą psy-

9 KsiąŜka ta została ponownie opublikowana w postaci reprintu w roku 1972, przez Wydawnictwo E.J. Bonset,

w Zandvoort w Holandii.

10 Lamberti G. (1995), Wilhelm Maximilian Wundt (1832 – 1920). Leben, Werk und Persönlichkeit in Bildern

und Texten. Deutscher Psychologen Verlag, Bonn.

chologię do pewnej ilości formuł matematycznych, które nie nadawały się do empirycznej

weryfikacji.

Stanley Hall (1846 – 1924), wielce zasłuŜony dla psychologii amerykańskiej, je-

den z pierwszych uczniów Wundta, zamieścił w swojej pracy z roku 1912 11 uwagę, która

wyraźnie wskazuje na to, Ŝe przychodząc do Lipska posiadał Wundt juŜ względnie jasno

skrystalizowaną koncepcję, dotyczącą metodologii uprawiania nowoczesnej psychologii.

Być moŜe nie była ona jeszcze dopracowana we wszystkich szczegółach, ale zawierała juŜ

dwie najwaŜniejsze reguły. Pierwsza z nich dotyczyła zastosowania w psychologii staty-

styki : Wundt zapewnia, Ŝ e na podstawie wyników bada ń statystycznych mo Ŝ na nauczy ć si ę

wi ę cej psychologii ni Ŝ od wszystkich filozofów, wszak Ŝ e z wyj ą tkiem Arystotelesa (Hall

1914, s. 205, tł. W.Z.). Drugą podstawę metodologii badań psychologicznych, równieŜ

zdaniem Wundta, powinien stanowić eksperyment . Jest to wyraźne nawiązanie do trady-

cji Webera i Fechnera. Wundt wyobraŜa sobie, Ŝe coraz dokładniejsze (sprawa konstru-

owania nowych aparatów) wyniki pomiarów zmiennych fizjologicznych doprowadzą do

rozwoju psychologii, która powinna w sposób bardziej precyzyjny ujmować i demonstro-

wać wyniki swoich badań. Podejście Wundta jest jednoznaczne: psychologia musi wy-

chodzić od danych doświadczenia, które jako „obiektywne dane”, moŜna poddać obróbce

statystycznej (a zatem: matematyka tak, ale tylko w określonej postaci).

Wilhelm Maximilian Wundt (1832 – 1920)

11 Tutaj powołuję się na jej tłumaczenie na język niemiecki: Die Begründer der Modernen Psychologie. Felix

Meiner Verlag, Leipzig, s. 205.

Zeidler Włodzisław - Wprowadzenie do metodologii badań psychologicznych - zagadnienia wybrane.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: